نیروانا در خانه ۶۴

نگاهی به درگذشت بابی فیشر

هنوز بسیاری از افرادی که «بابی فیشر» را دورادور می شناسند بر این باورند که عمده شهرتش را مدیون امریکایی و سپس یهودی بودنش است، اما در نمایی نزدیک از شخصیت حقیقی این اسطوره شطرنج، او را یک یانکی ضدامریکایی و یک یهودی زاده آنتی سمیتیک می یابیم. تصویری که دستگاه های خبری غرب به مدت چهار دهه سعی در روتوش آن داشتند ولی باز هم ذهنیات و روحیات متفاوت «فیشر» در خلال اظهار نظرهای جنجالی اش هر از چند گاهی سر برآوردند. صبح جمعه گذشته شبکه دوم تلویزیون ایسلند خبر مرگ «بابی فیشر» ۶۴ ساله در ریکیاویک را اعلام کرد. بدین ترتیب مرگ اسطوره شطرنج امریکا، حیاتش را کامل کرد. سال های عمر او درست به تعداد خانه های سیاه و سپید یک صفحه شطرنج بودند و فیشر در همان شهری زندگی را بدرود گفت که شهرت عالمگیرش در آن تولد یافته بود. آگوست سال ۱۹۷۲، در اوج جنگ سرد بین ایالات متحده و شوروی «بابی فیشر» نابغه جوان شطرنج یانکی ها در مقابل «بوریس اسپاسکی» قهرمان شطرنج روس ها دست به مهره برد. بیرون از درهای سالن غرب و شرق موشک های بالستیک شان را به سوی هم نشانه رفته بودند اما فیشر و اسپاسکی تنها مهره هایشان را به رخ هم می کشیدند در حالی که جنگ ذهنی این دو استاد بزرگ در همان سطح قدرت های پشت سرشان تعبیر می شد. رشته مسابقاتی که آن سال در پایتخت ایسلند بین این دو برگزار شد «مسابقه قرن» خوانده شدند و البته تردید هایی درباره کیفی بودن این عنوان وجود داشت چرا که قریب به دهه پیش از آن «فیشر» موفق شده بود در پانزده سالگی «دان برین» استادبزرگ شطرنج کشورش را در نبردی که آن هم «مسابقه قرن» لقب گرفته بود شکست دهد و جوان ترین استادبزرگ شطرنج نام بگیرد.

به هر روی با پیروزی «بابی فیشر» در مقابل اسپاسکی چهره او جهانی شد و در ۲۸ سالگی به قله رنکینگ بین المللی رسید و تا ۳۱ سالگی بر آن باقی ماند و بعد ناگهان محو شد و پس از ظهوری موقت در پیرانه سری پنجشنبه شب در بیمارستانی در ریکیاویک جان سپرد؛ مرگی که هنوز دلایل آن تشریح نشده است.

● یانکی متفکر

«رابرت جیمز فیشر» در شیکاگو متولد شد و بعد در محله فقیرنشین بروکلین نیویورک در آپارتمانی کوچک در کنار مادر تنهایش رشد کرد و خیلی زود در ۱۴ سالگی قهرمان شطرنج امریکا شد و یک سال بعد جوان ترین استادبزرگ. جدای از حساسیت های دوران جنگ سرد، پیروزی سال ۱۹۷۲ او بر اسپاسکی در رقابت های جهانی ایسلند از آن رو حائز اهمیت بود که تا پیش از آن و از آن روزگار تاکنون هرگز مغز هیچ یانکی دیگری بر قلمرو جهانی سیاه و سپید شطرنج حکمرانی نکرده است. او افتخار ملتی قلمداد شد که هرگز «متفکر» نامیده نشده اند و البته رسانه های همین ملت در سال های متعاقب شهرت «فیشر» سعی داشتند او را بیشتر یک «نابغه» پرت و پلاگو و جنجالی تصویر کنند تا یک «متفکر». فیشر از همان ابتدا به خاطر رفتار غیرمتعارفش معروف بود. مثلاً او در همین رقابت ریکیاویک ۱۹۷۲ دو روز تمام اسپاسکی، دوربین های تلویزیونی و تماشاگران را معطل گذاشت تا صندلی شخصی اش را از نیویورک به ریکیاویک بیاورد. او تا ۱۹۷۵ قهرمان جهان باقی ماند و بعد ناگهان با غیرقابل قبول خواندن شرایط فدراسیون جهانی شطرنج کنار کشید. پس از آن در خفا ادامه زندگی داد تا اینکه در سال ۱۹۹۱ به مناسبت پایان گرفتن جنگ سرد در دیدارهای تبلیغاتی با اسپاسکی شرکت کرد. این مسابقه در یوگسلاوی سابق برگزار شد و فیشر دوباره اسپاسکی را برد (۵-۱۰) و ۳۵/۳ میلیون دلار به چنگ آورد. جالب اینکه دولت وقت امریکا از این اقدام او به خشم آمد چرا که برپایی این مسابقه در یوگسلاوی موقتاً تحریم های اعمال شده توسط سازمان ملل بر ضد حکومت «اسلوبودان میلوشویچ» رهبر صرب های بالکان را خدشه دار کرد.

حتی «گری کاسپاروف» قهرمان سابق جهان ظهور فیشر در دهه ۶۰ را چنین تمجید می کند؛ «یک بدعت شکنی انقلابی». اما کاسپاروف در عین حال معتقد است؛ «این یک تراژدی بود که او این دنیا را خیلی زود ترک کرد در حالی که زندگی عجیب و غریب و اظهارنظرهای جنجالی اش به محبوبیت شطرنج کمکی نکرد.» اشاره او به جملات گاه و بی گاه فیشر بود که برای سال ها تنها با یک ایستگاه رادیویی در فیلیپین حاضر به مصاحبه می شد که در آنجا نیز از شطرنج به ورطه شعارهای آنتی سمیتیک (ضد یهودی) و متهم کردن مقامات امریکایی به حاشیه نشین ساختن خود درمی غلتید. اوج اظهارات او تمجید از حملات تروریستی یازدهم سپتامبر بود؛ «امریکا باید به خود آید» و بعد بی تفاوت به یهودی بودن مادرش چنین به هم کیشان خود حمله برد؛ «حرامزاده های دزد دروغگو،»

اما او دنیای شطرنج را هم به چالش کشید و در سال ۱۹۹۶ در آرژانتین یک نوع جدید از این بازی را با نام «فیشر اندوم» ابداع کرد؛ یک جور شطرنج رایانه یی که در ابتدای بازی مهره ها به شکلی کاملاً تصادفی در دو طرف صفحه چیده می شدند. فیشر معتقد بود این چیدمان تصادفی نشاط را به خانه های سیاه و سپید بازمی گرداند و آن را از دوز و کلک های رایج پاک می کند. سه سال پیش «نابغه عجیب» در اقدامی ناگهانی شهروندی امریکایی اش را پس داد و در سال ۲۰۰۵ به ایسلند نقل مکان کرد. این کار او در واقع واکنشی بود به سرگردانی ۹ماهه اش در ژاپن چرا که مقامات گمرک این کشور به فیشر به خاطر استفاده از یک پاسپورت امریکایی غیرمعتبر اجازه خروج نداده بودند و سرانجام زمانی با خروج او موافقت کردند که فیشر پیشنهاد شهروندی ایسلندی ها را پذیرفت. او در روزهای آخر به خبرنگاران گفت که دیگر از این نوع شطرنج بریده است و بعد به روزنامه نگاران امریکایی که او را درباره مواضع ضدامریکایی اش سین جیم می کردند چنین پاسخ داد؛ «ایالات متحده شریر است. یک محور شرارت وجود دارد. درباره متحدان شرارت می پرسید. ایالات متحده، انگلستان، ژاپن و استرالیا؟ اینها شر به پا می کنند.»