سلامت و عبادت

حج, سلامت و مسوولیت های ما

هر سفری تجارب و مسائل خاص خود را دارد ولی اگر این سفر، سفر به خانه معبود باشد، شیرینی دو‌چندانی دارد. هر مسلمانی در آرزوی رفتن به این سفر معنوی، زیارت کعبه و انجام مناسک حج است و شاید سال‌ها برای این منظور صبر کند، اما گاهی بدن یاری نمی‌کند و ابتلا به بیماری، حلاوت سفر را کم می‌کند.

هیات پزشکی حج ایران هر ساله با تلاشی چشمگیر می‌کوشد سلامت حجاج را تامین کند و خدمات درمانی و پزشکی درمانگاه‌های ایران در اسرع وقت به زائران ارائه می‌شود. هر ساله ۲۰۰ تا ۳۰۰ متخصص ایرانی در درمانگاه‌های ایران در مکه مکرمه مشغول به فعالیت‌اند.

در ایام تشریق نیز ۱۵ آمبولانس کار انتقال زائران بیمار به مشاعیر را انجام می‌‌دهند. هیات پزشکی دارای تخت سی‌سی‌یو و آی‌سی‌یو است، اما جراحی‌ها به‌خاطر ممانعت دولت عربستان باید در بیمارستان‌های سعودی انجام شود.

پرونده کامل پزشکی برای تمام کسانی که به حج مشرف می‌شوند تشکیل می‌شود و هیچ زائری بدون تشکیل این پرونده وارد عربستان نمی‌شود و برای اعزام، سلامت فرد مهم‌ترین عامل است.

با همه اینها سوال این است که آیا این اقدامات برای تامین سلامت حجاج کافی است؟

امام راحل در یک تعبیر زیبا نماز را با یک کارخانه انسان‌سازی تشبیه می‌کنند، ولی آیا حج هم می‌تواند یک کارخانه انسان‌سازی باشد. به نظر می‌رسد در ابعاد معنوی، معرفت و شناخت انسان نسبت به خود و امت اسلامی و شناخت عظمت خداوند مهم‌ترین هدیه حج است. حج دانشگاه انسان‌سازی و مدرسه تقرّب به خداست.

انسان دارای یک بعد آسمانی و یک بعد زمینی است. در هر دو جنبه روحی و جسمی، انسان را می‌توان به یک کتاب الهی تشبیه کرد که خداوند تنها یک نسخه از آن را چاپ کرده و دلیل این مدعا آن است که انسان‌ها با یکدیگر متفاوتند و به محرک‌های محیطی، گوناگون واکنش نشان می‌دهند.

در کارخانه انسان‌سازی حجی که به صورت مطلوب انجام شود، انسان طبیعی تبدیل به انسان الهی می‌شود و بعد آسمانی او بر بعد زمینی‌اش برتری می‌یابد ولی این برتری جنبه آسمانی نیز لازمه‌اش حفظ نعمت سلامتی است. انسانی که بدنش بیمار است، نمی‌تواند اعمالش را در حج بخوبی انجام دهد و شاید اصلا مستطیع هم نباشد.

پس تلاش برای برتری دادن نیازهای روحی به معنی در خطر انداختن بدن به عنوان مکان بروز و ظهور تمایلات حیوانی و غرایز جسمانی انسان‌ها نیست. مسلمین مجاز به آسیب رساندن به بدن خود جهت انجام اعمال عبادی مثل روزه و حج نیستند و هرجا احتمال ضرر وجود داشته باشد، لازم است برای انجام آن عبادت، نایب بگیرند.

● سلامت فرد

سلامت برخلاف ظاهر روشن آن یک تعریف مورد پذیرش همگان ندارد. سلامت یعنی وضعیتی که در آن فرد مورد نظر از علائم و نشانه‌های بیماری‌های مختلف عاری است. یک پیش فرض ناگفته برای یک انسان عاری از علائم و نشانه‌های مرضی، آن است که او وضعیت خود را با دیگران در گروه سنی، جنسی و اجتماعی مشابه مقایسه کند و در نتیجه از جهت فرهنگی، دینی یا اجتماعی، دلیلی برای شکایت از وضعیت خود نمی‌بیند.

به عبارت دیگر، علی‌رغم آن که ممکن است دیگران یا حتی یک پزشک متخصص، تشخیص دهد، جسم او نیازمند اقدامات درمانی است، او دلیلی برای شکایت از عملکرد اعضا، جوارح و سیستم گوارش، تنفس یا عصبی، اسکلتی، عضلانی یا گردش خون در بدن خود نبیند.

به عبارت دیگر سلامت امری انتزاعی است و احساس آن به شرایط محیطی و بیرونی زندگی یک انسان نیز بستگی دارد. علاوه بر آنچه در بالا گفته شد، سلامت احساسی است که فرد در تمام لحظات زندگی باید داشته باشد.

بنابراین سلامت انسان علاوهبر این که از جهت عملکرد اعضا و جوارح مختلف قابل بررسی است، شامل وضعیت احساسی در طول عمر نیز می‌شود.

● سلامت اجتماع

اما جنبه و جهت سومی نیز برای سلامت مطرح است که در سطح اجتماعی ارزیابی می‌شود. اگر بر فرض محال بتوان فردی را مشاهده کرد که در تمام لحظات زندگی از عملکرد تمام اعضا و جوارح و دستگاه‌های بدنش احساس رضایت داشته به معنای آن نیست که اطرافیان او (شامل والدین، برادران و خواهران، همسر و فرزندان، دوستان، آشنایان و همکاران او) نیز همگی به طور مداوم از چنین شرایط مطلوب و ایده‌آلی برخوردار باشند.

بنا بر آنچه گفته شد، تعریف حاجی سالم و کاروان سالم عبارت است از این که تمام افراد کاروان طی ایام حج از عملکرد تمام جوارح خود راضی بوده و نیازی به پیشگیری یا درمان چه از سوی خودشان و چه توسط پزشک یا دیگران نداشته باشد.

● شاخصی برای سنجش

شاخص‌ها ابزارهای اندازه‌گیری سلامت در سطح اجتماعی هستند. در کاروان حج نیز کاربرد این ابزارها هم در سنجش وضع موجود سلامت اعضا و هم در سنجش میزان تاثیر مداخلات سلامت صورت گرفته از سوی مسوولان حج است. آنچه اهمیت دارد، آن است که مداخلات، بر وضعیت سلامت کاروان تاثیر مثبت داشته باشد نه منفی و در نهایت، شاخص‌های سلامت، بدتر شدن وضعیت سلامت کاروان را در انتهای مراسم حج نسبت به ابتدای سفر مشخص می‌کند شاخص‌های سلامت مشهور و رایج عمدتا به میزان شیوع و بروز ناتوانی‌ها، علائم و نشانه‌های مرضی و مرگ و میر معطوف است.

«کیفیت زندگی» و «رضایت از کیفیت زندگی» نیز دارای شاخص‌های خاص خود است، ولی در شرایط اجتماعی و حاکمیتی موجود کشور ایران، تنها بعضی شاخص‌های معطوف به کمیت قابل محاسبه و اتکا هستند. مشهورترین شاخص‌های کمیتی شامل: امید به زندگی در بدو تولد، نرخ رشد جمعیت و میزان باروری و موالید، میزان مرگ نوزادان و شیرخواران و میزان مرگ مادران در زمان زایمان و قبل و بعد از آن است.

این شاخص‌های مشهور و رایج کمتر در سنجش سلامت کاروان‌های حج کاربرد دارند و شاخص‌های بهتری مانند میزان بروز یا بهبود بیماری‌های قلبی و عروقی، قند و دیابت، آسم و بیماری‌های تنفسی، اعتیاد به دخانیات، مواد روانگردان و سایر سوء مصرف مواد و داروها، مسمومیت‌ها و عفونت‌های میکروبی و ویروسی ایجادکننده حالت سرماخوردگی و زکام، گرمازدگی‌ها و نهایتا سوختگی‌ها، جراحت‌ها، شکستگی‌ها و کبودی‌های ناشی از حوادث و تصادفات در سفر حج مطرح می‌شوند، اما برای سلامت کاروان‌ها، شاخص‌های غیرمستقیم نیز می‌توانند مطرح شوند که برخلاف شاخص‌های قبلی که شاخص‌های خروجی بودند به آنها شاخص‌های عملکردی یا فرآیند می‌گویند.

برای مثال، آمار مقایسه‌ای رجوع به پزشک کاروان یا میزان ارجاع به بیمارستان‌های ایرانی و سعودی، میزان مصرف دارو و تجهیزات پزشکی، میزان ساعت اشتغال پزشکان برای رسیدگی به امور پیشگیری بهداشتی یا درمان اعضای کاروان از این دسته است.

یک نوع دیگر از شاخص‌های غیرمستقیم نیز شاخص‌های ورودی است که به کیفیت و کمیت منابعی که در ارائه خدمات بهداشتی (پیشگیری) و درمانی در حج استفاده شده معطوف است و منظور از به‌کارگیری آن منابع، حفظ و ارتقای سطح سلامت زوار است.

منابع قابل استفاده در این حوزه فقط محدود به کمیت کادر انسانی پزشکی کاروان یا کادر بیمارستان‌های ایرانی یا سعودی محدود نمی‌شود و شامل سایر منابع از نوع دارو و سایر تجهیزات مصرفی پزشکی، تجهیزات سرمایه‌ای مانند ساختمان‌ها و آمبولانس‌های هیات پزشکی و بخصوص دانش بهداشتی و پزشکی زائران، دانش خدمه و دانش کادر پزشکی خدمت‌دهنده به زوار است.

علاوه بر شاخص‌هایی در حوزه کمیت و وسعت منابع، شاخص‌هایی نیز برای اندازه‌گیری کیفیت منابع انسانی و تجهیزات و عمق اطلاعات علمی پزشکی مطرح است. برای مثال می‌توان گفت توانایی و خروجی خدمت یک پزشک عالم و با تجربه (که سفرهای حج متعدد داشته) با خروجی خدمت یک پزشک کم‌تجربه متفاوت خواهد بود، هرچند در ظاهر هر دو کاروان دارای یک پزشک به ازای تعداد مساوی افراد کاروان باشد. پس به صورت خلاصه، شاخص‌های اندازه‌گیری سلامت و خدمات سلامت هم در حوزه کیفیت و کمیت و هم در حوزه ورودی، عملکرد و خروجی مطرح و قابل استفاده برای مدیران و سیاستگذاران حج است.

● مسوول کیست

در نگاه نخست ممکن است تنها پزشک کاروان مسوول مشکلات بهداشتی و درمانی زوار به نظر آید. تحقیقات و تجارب کشورهایی که در آنها برنامه‌ریزی بر پایه اصول علمی است، نشان می‌دهد برخلاف تصور عوام، اگر بخش سلامت که شامل وزارت بهداشت و مراکز تابعه آن است به تنهایی با مخاطرات سلامت و بیماری‌ها مبارزه کند و در این مسیر از حداکثر کارایی و اثربخشی هم برخوردار باشد، فقط قادر به حل بخش اندکی از مشکلات خواهد بود.

در نظر بسیاری از علمای شاخه سیاستگذاری و مدیریت مبارزه با بیماری‌ها، مسوولیت عمده در پیشگیری و درمان درصد بالایی از بیماری‌های عصر حاضر به عهده سایر بخش‌ها شامل آموزش و پرورش، آموزش عالی، رسانه‌های مکتوب و صداوسیما (از راه فرهنگ‌سازی مناسب)، شهرداری‌ها (با ایجاد فرهنگسراها و پارک‌های ورزشی و تفریحی)، سازمان تربیت بدنی (با ایجاد تسهیلات ورزشی)، وزارت راه و ترابری (با بهسازی راه‌های دریایی، هوایی، ریلی و خودرویی حادثه‌خیز)، وزارت صنایع و نفت (با پیشگیری از آلودگی هوا و آب با ضایعات صنایع)، سازمان حفاظت از محیط زیست (با تنبیه تخطی و تشویق متابعت از قوانین زیست محیطی) و وزارت بازرگانی و جهاد کشاورزی (با تولید، تهیه، توزیع مواد مغذی، آرایشی و پوششی سالم) است. در مدیریت و حاکمیت حج در سطوح کاروان، ستاد و بعثه نیز بخش‌ها و نهادهایی با عملکرد مشابه با مسوولیت وزارتخانه‌های مذکور در بالا وجود دارند، ولی در دامنه بسیار محدودتر و جزئی‌تر از وزیر و وزارتخانه فعالیت می‌کنند.

همچنین از نگاه صاحب‌نظران حوزه مدیریت و سیاستگذاری خدمات بهداشتی درمانی، پیشگیری نهادها و دستگاه‌هایی که به آنها اشاره شد، در سه سطح اولیه، ثانویه و ثالثیه مطرح است. پیشگیری سطح اول وقتی مطرح می‌شود که فرآیند بیماری اصلا شروع نشده است و برای مثال در مورد بیماری سرماخوردگی که در حج شایع است، پیشگیری اولیه یعنی آن که تمامی هم‌کاروانی‌ها (شامل روحانی کاروان، آشپز، خدمه و زوار آگاه‌تر)، به کمک پزشک آمده تا واکسیناسیون انجام و آموزش لازم برای مقابله با انتقال ویروس آنفلوآنزا ارائه شود.

پیشگیری سطح دوم وقتی کارایی دارد که عامل بیماری (مانند ویروس آنفلوآنزا یا دیگر عوامل عفونت‌زا) وارد بدن یک فرد شده، ولی در او هنوز علایم و نشانه‌های بیماری بروز نکرده یا اگر ظاهر شده، بیمار هنوز در دوره‌ای است که احتمال برگشت به وضعیت سلامت قبل از ورود عامل بیماری وجود دارد.

مداخلات پیشگیرانه از این دست شامل غربالگری برای تشخیص بیماران ناقل، قرنطینه کردن آنها یا دادن داروهای آنتی‌بیوتیک برای ریشه‌کنی کامل بیماری‌های عفونی است. در نهایت پیشگیری‌های سطح سوم مطرح می‌شوند که شامل خدمات توانبخشی و تجویز داروهای ضددرد، پرتودرمانی و سایر خدمات نگهدارنده برای بیماران است.

● مطالعات مختلف نشان داده‌اند که:

- بسیاری از بیماری‌ها بدون هیچ گونه اقدام کادر پزشکی در نهایت به بهبود کامل مبتلایان منجر خواهند شد.

- درصد کمی از بیماری‌ها نیاز به اقدامات پیشگیرانه اولیه و ثانویه به وسیله ارگان‌هایی در بیرون بخش سلامت، وزارت بهداشت و پزشک کاروان و هیات پزشکی حج دارند.

- درصد کمتری نیاز به مداخلاتی دارند که در حوزه توانایی‌های علمی و سایر امکانات در اختیار پزشکان عمومی، خانواده و کاروان است.

- درصد ناچیزی از بیماری‌ها نیز نیاز به اقدامات تخصصی و فوق‌تخصصی به وسیله پزشکان جراح و سایر متخصصان غیرجراح دارند.

● داروی مورد نیاز

هر چند در تیم پزشکی حجاج دارو وجود دارد، اما به بیماران مزمن توصیه می‌شود داروهای مورد نیاز خود را همراه داشته باشند. چون امکان دارد همه‌ اقلام دارویی در عربستان موجود نباشد و تهیه‌ دارو از داروخانه‌های این کشور نیز هزینه‌ بالایی نیاز دارد، این داروها باید به همان ترتیب توصیه و نسخه شده مصرف شود و دارویی بدون نظر پزشک معالج کم و زیاد نشود، چون این اقدام زایران همواره مشکلاتی ایجاد می‌کند.

البته در این خصوص لازم است زوار حتما با پزشک کاروان خود مشورت کنند؛ زیرا همراه داشتن برخی داروها، از نظر دولت عربستان جرم محسوب می‌شود، داروهایی مثل استامینوفن کدئین، شربت‌های سینه مانند اکسپکتورانت کدئین و همچنین داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور مانند دیازپام، فنوباربیتال و... از جمله این داروها هستند.جرمی که برای حمل این داروها در نظر گرفته می‌شود، معادل حمل مواد مخدر است که در کشور عربستان مجازات سنگینی دارد.

● حقیقت را بگویید

این تفکر که با طرح بیماری از سفر زائر به حج تمتع جلوگیری می‌شود، تفکر درستی نیست، اما متاسفانه در ذهن برخی زائران خانه خدا نقش بسته است. بیماران پرخطر مانند دیابتی‌ها، کلیوی و فشار خونی‌ها که قرار است به این سفر معنوی بروند، باید شناسایی شوند تا پزشک امکان برنامه‌ریزی غذایی و دارویی داشته باشد و این سفر با کمترین مشکلات انجام شود.

این امر مستلزم آن است که زایران تمام مسائل مربوط به بیماری‌های گذشته و کنونی و وضعیت جسمی خود را شفاف با پزشک همراه کاروان مطرح کنند. چون پزشک کاروان باید اطلاعات کاملی از وضعیت زائر داشته باشد تا بتواند برنامه‌ریزی کند.

متاسفانه در گذشته زائرانی بودند که بیماری‌های کلیوی، قلبی و دیابتی داشتند و وضعیت خود را به پزشک اطلاع نداده ‌بودند بنابراین تیم پزشکی‌مجبور‌شده تا این افراد را در بیمارستان بستری کند و یا برخی از آنان را قبل از انجام اعمال به کشور بازگرداند. در حقیقت آن زائران نیز تنها به این دلیل ساده که وضعیت خود را گزارش نداده بودند تا مطابق وضعیت جسمی‌ا‌شان برنامه‌ریزی شود، از مناسک حج بازماندند.

● چه بیمارانی نمی‌روند

پرسش همیشگی این است که معمولا از اعزام مبتلایان کدام بیماری‌ها به عربستان جلوگیری می‌شود. هیات پزشکی حج ممکن است از اعزام زائرانی که سرطان‌های پیشرفته دارند یا بیمارانی با سابقه سکته‌ مغزی که دیگر استطاعت جسمی ندارند، جلوگیری کند، البته در نگاه واقع‌‌گرایانه، این زائران تکلیفی ندارند و حج بر آنها واجب نیست، این موارد کم هستند و معمولا با مراقبت‌های پزشکی مشکل رفع می‌شود.

گاهی نیز از اعزام برخی بیماران قلبی که قادر به تشرف نیستند، جلوگیری می‌شود، چون امکان سکته برای آنان وجود دارد. مواردی نیز از بیماران قلبی برای عمل و آنژیوگرافی معرفی می‌شوند. این دسته ممکن است در آن سال اعزام نشوند، ولی سال بعد در سلامت می‌توانند این اعمال را انجام می‌دهند.

اعزام مادران باردار به حج نیز مشکلات بسیاری دارد. سال‌های گذشته، آمار سقط جنین در میان مادران باردار با توجه به شرایط عربستان در موسم حج بالا بوده و حتی گاهی به مرگ مادر منجر می‌شد؛ اما در حال حاضر، با نظارت‌های لازم، از اعزام این افراد جلوگیری می‌شود.

● برای سلامت خودمان

برخلاف تصور عوام، مسوول اصلی حفظ سلامت زائر در ایام حج، خود اوست و اوست که باید با کمک همه مدیریت‌ها در بعثه، ستاد و کاروان مراقب سلامتش باشد. سالمندان و بیماران قلبی و عروقی و مبتلایان به دیابت، آسم، چاقی و پوکی استخوان باید خودشان با تغذیه مناسب و پرهیز از خوردن بیش از حد قند و نوشابه‌های قنددار، چربی و نمک و عدم مصرف سیگار به تندرستی خود توجه کنند و بهتر است از قرار گرفتن طولانی در معرض آفتاب نیز بپرهیزند و قوانین راهنمایی و رانندگی را رعایت کنند.

زائران با حضور در جلسات و گوش فرادادن به تجربیات و توصیه‌های بهداشتی، دستورالعمل‌ها را مدنظر قرار دهند؛ چراکه بروز هر نوع بیماری، در این سفر موجب زحمت همسفران می‌شود.

حج نه‌تنها فرصتی است برای ساختن روح، بلکه دوره یک ماهه مغتنمی‌ است برای ایجاد سبک سالم زندگی در آنهایی که به شیوه اشتباه زندگی خود (ازجمله عادت به مصرف غذاهای نامناسب و مصرف دخانیات) خو کرده‌اند.

علی اخوان بهبهانی