قدم زدن در اعماق تاریخ

نخستین سفر پاییزی به نخستین پایتخت ایران همدان

پاییز از راه رسیده و سال تحصیلی آغاز شد. شاید با خودتان فکر می‌کنید سفرها را باید به زمانی دیگر موکول کرد که فرصت بیشتری داشته باشید ولی برای یک سفر پایان هفته، همدان مقصد مناسبی است و کاملا حال و هوای شما را عوض می‌کند...

به‌علاوه برگ‌هایی از آغاز تاریخ ایران را پیش‌روی شما باز می‌کند. چه سفری می‌تواند اینقدر با ماه مهر تناسب داشته باشد؟

همدان امروز، «هگمتانه» دیروز است که ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به دستور حاکم ماد در نخستین حکومت مرکزی ایران به عنوان پایتخت ایران بنا شد. هگمتانه پس از دوره ماد و در زمان هخامنشیان پایتخت ییلاقی باقی‌ماند و در دوره‌های اشکانی، سلوکی، ساسانی و پس از اسلام نیز اهمیت خود را حفظ کرد.

مورخان بسیاری از جمله هرودوت یونانی درباره این شهر نوشته‌اند. بافت تاریخی هگمتانه اینک در مرکز شهر همدان واقع شده و بارها موضوع کاوش باستان‌شناسان ایرانی و خارجی قرار گرفته است. طی این کاوش‌ها بخش‌های مختلفی مانند قسمتی از سیستم آبرسانی یا حصار دور آن و اشیای متعددی نیز کشف شده است.

بنابراین هگمتانه می‌تواند مبدا خوبی برای بازدید آثار در همدان باشد. در تپه هگمتانه محوطه‌هایی که کاوش و علامت‌گذاری شده و موزه هگمتانه که انواع اشیا و آثار باستانی در دو بخش تاریخی و اسلامی در آن به نمایش گذاشته شده‌اند جالب توجه هستند. در قسمتی از محوطه دو کلیسای مریم مقدس و گریگور استپان قرار دارد که یکی به زمان کوچاندن ارامنه در دوره صفوی و دیگری به زمان قاجار تعلق دارد و از محله ارامنه همدان و ارتباطش با دیگر شهرها حکایت‌ها می‌کند.

پس از کهن‌ترین بخش به دیدن گنبد علویان بروید که فاصله چندانی از هگمتانه ندارد. گنبد علویان از نظر هنر گچبری و آجرکاری کم‌نظیر است. پس از آنکه از شیفتگی تزیینات بنا خارج شدید به سرداب بروید تا مدفن ۲ تن از خاندان علویان را ببینید. باید یادآور شد در زمان‌های دور گنبد این بنا فرو ریخته اما از شکوه بنا چیزی نکاسته است.

در ادامه راه به بازار سنتی همدان می‌رسید که تا حدی شبیه بازار شهرهای دیگر است ولی هر بازاری چیزهایی مختص خود دارد؛ در بازار همدان سراغ راسته کفش‌دوزان را بگیرید. کالاهای چرمی متنوعی از کیف دست‌دوز تا کمربند و جاکلیدی با قیمت مناسب در این بازار می‌یابید. می‌دانید در شهرهای اسلامی، مسجد، بازار، کاروانسرا و حمام نزدیک هم هستند. از این رو ابتدا به دیدن مسجد جامع همدان بروید که در بازار قرار دارد و در نوع خود دیدنی است. همدان به واسطه جنگ نهاوند ممکن است از جمله اولین شهرهایی باشد که مردمش دین اسلام را پذیرفتند. شاید انتظار دارید مسجدی از آن دوران یادگار مانده باشد و تاریخ ۱۲۵۳ قمری برای ساخت مسجد جامع شما را متعجب کند. این مسجد مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار به اعتقاد محققان بر جای بنای دیگری ساخته شده است.

برای آنکه کمی استراحت کنید سراغ حمام قلعه را بگیرید که اینک به موزه و سفره‌خانه تبدیل شده است، بنابراین علاوه بر تماشای موزه مردم‌شناسی ناهار خود را نیز میل کنید.

***

در فاصله‌ای کمی از حمام قلعه به آرامگاه اِستر و مردِخای می‌رسید که یک اثر تاریخی و همچنین زیارتگاهی قابل احترام برای قوم یهود محسوب می‌شود. حکایت می‌کنند اِستر همسر خشایارشاه به کمک عموی خود مردِخای توطئه یکی از درباریان به نام هامان را خنثی کرده و مانع کشتن یهودیان می‌شوند. این چنین یکی از اعیاد قوم یهود را به نام «جشن پوریم» رقم زدند.

با خروج از آرامگاه به میدان امام می‌رسید که خود یکی از دیدنی‌های شهر همدان است. نقشه این میدان را معمار شهرساز آلمانی، به نام «کارل فریش» سال ۱۳۰۷ طراحی کرده است. ابنیه اطراف میدان، شبیه ساختمان‌های میدان حسن‌آباد تهران و به سبک «باروک» ساخته شده است. نکته جالب در این میدان ۶ خیابانی است که به طور منظم از آن منشعب می‌شود. با وجود چنین میدانی یافتن نشانی و مسیر بسیار آسان خواهد بود.

***

در سفر به همدان زمانی را به مناطق پیرامون همدان اختصاص دهید. محوطه عباس‌آباد بسیار نزدیک است. پیاده‌روی در کوچه‌باغ‌ها حال و هوای خاصی دارد. بر فراز تپه عباس‌آباد نیز که خود همدانی‌ها به آن بالااستخر می‌گویند یک گردشگاه مناسب با امکانات مختلف قرار دارد. ضمن آنکه چشم‌اندازی از شهر پیش‌روی شما قرار می‌گیرد، می‌توانید از رستوران، قهوه‌خانه، آلاچیق و وسایل بازی کودکان استفاده کنید.

در امتداد همین مسیر، پس از طی حدود ۸ کیلومتر به گنجنامه می‌رسید. گنجنامه در دامنه‌ کوه الوند و دره عباس‌آباد قرار دارد. علاوه بر چشم‌انداز و آبشار زیبای منطقه که طبیعتی‌ خاص ایجاد کرده‌اند، کتیبه گنجنامه نیز بیانگر ارزش تاریخی منطقه است. از آنجا که هگمتانه، پایتخت تابستانی هخامنشی در مسیر جاده شاهی قرار داشته، داریوش اول پس از اتمام کار کتیبه بیستون، دستور ایجاد این کتیبه را صادر می‌کند. پس از او فرزندش، خشایارشاه نیز کتیبه دیگری از خود بر جای می‌گذارد.

در حال حاضر منطقه گنجنامه از طریق تله‌کابینی به طول تقریبی ۵/۱کیلومتر به میدان میشان که خود به یکی از جاذبه‌های توریستی تبدیل شده مرتبط است. امکانات ورزشی، تفریحی و پذیرایی مختلفی در این محوطه ایجاد شده است.

***

سفر به همدان با دیدن غار علی‌صدر و لالجین رنگ دیگری به خود می‌گیرد. لالجین تا همدان حدود ۳۰ دقیقه اما غار تا همدان حدود یک ساعت زمان می‌برد. با رسیدن به لالجین آنچه خواهید دید سفال و سرامیک در اشکال و رنگ‌های مختلف است. در پس فروشگاه‌ها نیز می‌توانید کارگاه‌ها و نحوه ساخت را از نزدیک ببینید. در این میان فروشگاه‌هایی که کالاهای چینی می‌فروشند مانند وصله‌ای ناجور به چشم می‌آید.

در لالجین که یکی از مراکز معروف سفال‌سازی کشور است، شغل بسیاری از اهالی علاوه بر کشاورزی و دامداری، با سفال مرتبط است. اهالی از پسر خردسالی که به پادویی در کارگاه مشغول است تا کارگری که گل ورز می‌دهد یا چرخکار و کوره‌پز یا هنرمندی که به طراحی و رنگ سفال می‌پردازد با این کار امرار معاش می‌کنند.

البته در راه بازگشت از لالجین به همدان از فروشگاه کارخانه صالحین و خرید خیارشور و ترشی که کیفیت خوبی دارد غافل نشوید.

اگر نیم روز فرصت داشته باشید، می‌توانید به غار علی‌صدر بروید که ۷۰ کیلومتر با همدان فاصله دارد. این غار آبی زیبا از سال ۱۳۴۶ مورد بهره‌برداری واقع شده و به همین دلیل آسیب زیادی نیز دیده است. بد نیست بدانید سازه‌ طبیعی آهکی داخل غار که در طول زمان شکل می‌گیرد، در صورت تماس دست، دیگر افزایش طول نخواهد داشت و به عبارتی می‌میرد. با این حال، این غار هنوز زیبا و تعداد زیادی از مردم را پذیراست. گشتی با قایق در این غار و دیدن استلاگمیت و استلاکتیت‌های عجیب و غریب که هر یک به نامی معروف‌اند، روزی پرهیجان را رقم خواهد زد. فقط این نکته را نباید فراموش کرد که جاده دسترسی آن چندان مناسب نیست.

***

یکی دیگر از آثار پیرامون همدان، سد اکباتان است که در ۱۱ کیلومتری شرق شهر همدان قرار گرفته و از ۵ کیلومتری جاده همدان به ملایر منشعب می‌شود. راه دسترسی به آن از سمت روستای سنگستان است که با باغ‌ها و مزارع کشاورزی پوشیده شده. دریاچه سد با درختکاری‌های صورت گرفته و همچنین امکاناتی مانند مهمانسرا، رستوران و چایخانه فضای خوبی برای گردشگران ایجاد کرده است.

سفر به همدان بدون ذکر نامی از خواجه رشیدالدین فضل‌ا... همدانی و عین‌القضات همدانی ممکن نیست. خواجه رشید‌الدین، نویسنده «جامع‌التواریخ» و بانی «ربع رشیدی» یا بزرگ‌ترین مجتمع علمی در تبریز بوده که در شهرهای مختلفی آثاری از خود بر جای گذاشت و اینک وقف‌نامه‌ مشهورش در حافظه جهانی ثبت است اما عین‌القضات همدانی، شاعر، مفسر و محدث معروف و از شاگردان حکیم عمر خیام بود که در عرفان و تصوف جایگاه بالایی داشت و چون حلاج بر دار رفت. هر چند در بغداد محکوم به مرگ شد اما برای اجرای حکم به زادگاهش، همدان بازگردانده شد.

***

سفر به همدان شاید یکی از آسان‌ترین سفرها باشد. این استان به واسطه همجواری با استان‌های متعددی مانند قزوین، زنجان، کردستان، کرمانشاه، لرستان و مرکزی از شهرهای مختلفی در دسترس است. از تهران تا همدان نیز حدود ۴ ساعت زمان می‌‌برد.

در تهران از پایانه غرب اتوبوس و سواری و از پایانه بیهقی اتوبوس‌ها تردد دارند و اکنون بیشتر وسایل از آزادراه ساوه به همدان می‌روند.

سفر از مراکز استان‌های همجوار نیز به همدان چندان زمان نمی‌برد. کرمانشاه کمتر از ۲۰۰ کیلومتر با همدان فاصله دارد و قزوین حدود ۲۴۵ کیلومتر؛ سنندج- همدان ۱۶۴؛ زنجان- همدان ۳۳۰ و اراک-همدان ۱۹۵ کیلومتر از یکدیگر فاصله دارد. در استان لرستان نیز شهر بروجرد که به استان همدان نزدیک‌تر است حدود ۱۴۰ کیلومتر از همدان فاصله دارد.

علاوه بر این بسیاری از جاذبه‌های گردشگری در شهر قرار دارد و جاذبه‌های طبیعی نیز یا فاصله چندانی از شهر ندارند یا آنقدر شناخته‌شده هستند که یافتن وسیله، مشکلی محسوب نشود.

صرف‌نظر از تردد، اقامت نیز برای مسافر همدان کمتر دغدغه ایجاد می‌کند؛ چند هتل چهار ستاره آزادی، بوعلی و باباطاهر و هتل‌ها و مهمانسراهای دیگر، انتخاب‌های مختلفی در دسترس می‌گذارند. چادر برپا کردن مسافران در شهر نیز تصویری بسیار آشناست.

حال که صحبت از هتل شد، بد نیست یکی از صبحانه‌های خود را در هتل بوعلی میل کنید که بوفه‌ای متنوع از صبحانه سرد و گرم دارد و اگر دوست داشتید در دم برایتان املت مهیا می‌کنند. صبحی را نیز به صبحانه مخصوص همدان یعنی نان گِردهِ و قیماق اختصاص دهید. آنها که با چربی مشکل دارند این نان را با پنیر یا دوغ می‌خورند. یکی از محل‌های معروف این نوع صبحانه، عباس‌آباد است.

● گشت‌زنی هدفمند

از میدان امام به طرف میدان بوعلی یا آرامگاه بوعلی سینا این نادره آن زمان بروید. می‌دانید که بوعلی اهل همدان نبود اما در این شهر درگذشت. در پی درگذشت این دانشمند مطلع از علوم منطق، ریاضی، نجوم، شیمی و طب وی را در باغ دوست خود به نام ابوسعید دخوک به خاک سپردند و بنایی به شکل چهارطاقی بر مزارش ساختند. بنای کنونی در سال ۱۳۳۳ بر اساس طرح گنبد قابوس که هم‌عصر بوعلی ساخته شده به دست هوشنگ سیحون طراحی شد.

اینک سراغ دیدنی دیگری که با نام همدان عجین شده بروید؛ آرامگاه‌ باباطاهر، شاعر و عارف نامی قرن پنجم که دوبیتی‌های معروفی دارد. وی به واسطه زندگی ساده و بی‌پیرایه، باباطاهر عریان نام گرفت. پس از درگذشت، در دوران‌ مختلف، بناهای متفاوتی بر مزارش بنا شد تا آنکه آرامگاه جدید باباطاهر در سال ۱۳۴۴ شمسی با همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی بنا شد. در اطراف بنای جدید، فضای سبز وسیعی احداث شده که زیبایی آن را دوچندان کرده است. هیچ مسافری بدون دیدن این دو اثر، همدان را ترک نمی‌کند.

اثر دیگری که هر چند کوچک به نظر می‌رسد اما باید دید، شیر سنگی است. این مجسمه در میدانی به همین نام بر محل یک تپه باستانی و محل کشف تابوت اشکانی قرار گرفته است. این شیر و قرینه‌ آن هنگام فتح همدان بر دو طرف دروازه شهر قرار داشتند. مرداویج دیلمی، قصد کرد این دو مجسمه را به ری منتقل کند که موفق نشد و پنجه یک شیر را شکست و دیگری را به کل خراب کرد. شیر آسیب‌دیده در زمان نوسازی برخی آثار به‌وسیله مهندس سیحون در محل فعلی نصب شد.

● خوراک و سوغات

خوراک‌ دیگری که در سفر همدان نباید از دست بدهید، آبگوشت است. در میدان اصلی شهر لالجین و در عباس‌آباد و سفره‌خانه سنتی همدان آبگوشت خوبی می‌یابید. در استان همدان تنوع غذایی زیاد است؛ کوفته همدانی، آش بروش، تله کنجی و همچنین چند نوع آبگوشت رواج دارد. علاوه بر سفره‌خانه خوردن غذا در باغ‌های عباس‌آباد هم تجربه دیگری است اما به گفته مردم همدان بهترین غذاهای همدان را می‌شود در رستوران کاکتوس و چلوکبابی‌های میثم، دیانا، سان، آتیش و از همه مهمتر نعل اشکنه میل کرد.

مانند هر سفری، خاطرات می‌ماند و سوغات؛ نخستین سوغاتی که به ذهن هر مسافر همدان می‌رسد، سفال لالجین است. نگران شکستن نباشید که فروشندگان در بسته‌بندی مهارت دارند. کالاهایی از سنگ و با هنر سنگ‌تراشی نیز در همدان به چشم می‌آید. همچنین فرش و گلیم همدان با طرح و نقشه خاص منطقه را باید به خاطر داشت.

شیرینی سنتی همدان نیز که سوغات خوبی خواهد بود کماج است. به اعتقاد بیشتر مردم بهترین کماج‌های همدان را می‌توان از شیرینی‌فروشی‌های جامی و نجومی و خیابان بوعلی خریداری کرد. در همدان انواع مرباها و ترشی نیز قابل تهیه است.

پرتو حسنی زاده