با من از مرگ مگو

از وقتی بیماری ایدز شناسایی شد تاکنون تعداد زیادی از انسان ها به آن مبتلا شده اند و برخی جان خود را بر اثر ابتلا به آن از دست داده اند

از وقتی بیماری ایدز شناسایی شد تاکنون تعداد زیادی از انسان‌ها به آن مبتلا شده‌اند و برخی جان خود را بر اثر ابتلا به آن از دست داده‌اند. متاسفانه تاکنون درمان قطعی برای این بیماری پیدا نشده است و درمان‌های موجود فقط می‌توانند فعالیت ویروس را کم کرده و مرگ و میر را به تاخیر بیندازند، اما بهترین راه برای مقابله، شناسایی راه‌های انتقال و پیشگیری از انتقال بیماری از افراد بیمار به افراد سالم است. این میسر نمی‌شود، مگر با آگاهی فردی از نحوه انتقال و روش‌های پیشگیری از انتقال ویروس. بنابراین بهتر است در مورد این بیماری اطلاعات لازم را کسب کنید چرا که پیشگیری از این بیماری، بسیار ساده است.

● ظهور بیماری جدید

سال ۱۹۸۱ یک گزارش کوتاه توسط سازمان سلامت عمومی ایالات متحده آمریکا وابسته به مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها منتشر شد. ۵ مرد همجنس‌باز در لس‌آنجلس بر اثر یک فرم غیرعادی از ذات‌الریه مردند. البته این بیماری در حالت عادی، بالغین سالم و جوان را درگیر نمی‌کند. این سازمان گونه‌ای از اختلال سیستم ایمنی را گزارش کرده بود که از طریق روابط جنسی ایجاد می‌شد. در همین زمان گزارش‌هایی این‌چنینی از نقاط دیگر نظیرسان‌فرانسیسکو نیز منتشر شد. ابتدا تصور می‌شد بیماری فقط به همین افراد محدود می‌شود، اما کمی بعد متوجه شدند افراد دیگری از جامعه نیز مبتلا هستند. کسانی مثل هموفیلی‌ها، معتادان تزریقی، زنانی که با مردان بیمار در ارتباط بودند و حتی فرزندان آنها.

بررسی گزارش‌هایی که سال ۱۹۹۳منتشر شد، نشان داد این بیماری که بعدها نام آن را سندرم نقص ایمنی اکتسابی (Acquired Immune Deliciency Syndrom) یا همان ایدز (AIDS) گذاشتند از طریق روابط جنسی و خون منتقل می‌شود.

در این‌که ویروس ایدز اولین بار چگونه و از کجا ایجاد شده، بحث‌های فراوانی وجود دارد، اما با بررسی‌های ژنتیکی در سال‌های اخیر چگونگی پدید آمدن این اتفاق ناگوار و پیشرفت آن در سراسر جهان مشخص شده است.

● تاریخچه ایدز

آلودگی با ویروس HIV شایع‌ترین نوع بیماری است که اولین بار از یک شامپانزه در آفریقای مرکزی استخراج شد. اولین نمونه انسانی این ویروس از غده‌های لنفاوی یک مرد در سال ۱۹۵۹ گرفته شد. در مقایسه این دو نوع نشان داده شده این ویروس از شامپانزه به انسان منتقل شده و در دوره‌های متوالی تکثیر، انواع متفاوتی در انسان پیدا کرده است.

اواسط قرن ۲۰ گسترش ویروس در بلژیکی‌ها و فرانسوی‌های ساکن آفریقای مرکزی بسیار زیاد بود. در این زمان به دلیل افزایش صنعت شهرسازی در آفریقا، این افراد در چادرهایی که برای کارگران برپا شده بود، زندگی می‌کردند. دوری از خانواده و فشار کار، آنها را به سوی روابط پرخطر جنسی، اعتیاد و استفاده از سوزن‌های مشترک سوق می‌داد.

ارتباط فرانسوی‌های آفریقا و مردم جزیره هائیتی باعث شد این بیماری به نیمکره غربی منتقل شود. امروزه دانشمندان با بررسی‌های ژنتیکی دریافتند تا ابتدای سال ۱۹۶۰ این ویروس از هائیتی به آمریکا وارد شده است.

آزادی روابط جنسی در سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ و همچنین افزایش تعداد همجنس‌بازان و تعداد زیاد شرکای جنسی در شهرهای با جمعیت محدود مثل نیویورک و سان‌فرانسیسکو به گسترش سریع این ویروس دامن زد.

از آنجا که افراد مبتلا به این بیماری، افراد جوان و نیروی کار جامعه بودند، توجه زیادی را به خود جلب کردند. در این زمان بود که AIDS چهره واقعی خود را آشکار کرد.

● سیاست‌هایی برای کنترل بیماری

با توجه به تاریخچه نحوه گسترش و پیشرفت ایدز، می‌توان راه‌های درمانی و روش‌های جلوگیری این بیماری را راحت‌تر پیدا کرد. ابتدا وقتی تعداد مبتلایان به ایدز همجنس‌باز و معتاد هر روز زیادتر می‌شد، مسوولان حفظ سلامت، مردم و دولت تمایل زیادی برای صرف هزینه‌های مالی برای پیشگیری از بروز بیماری و مراقبت از این افراد نشان ندادند.

اما امروزه بحث پیشگیری بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از گروه‌های سلامت برای غربالگری افراد مبتلا و جلوگیری از پیشرفت بیماری، جمعیت‌هایی را با شعار «هر کسی می‌تواند مبتلا به HIV شود» تشکیل دادند.

تاکنون درمان قطعی برای ایدز پیدا نشده است درمان‌های موجود فقط می‌توانند فعالیت ویروس را کم کرده و مرگ و میر را به تاخیر بیندازند

وقتی ویروس این بیماری از آفریقا به دیگر کشورها رفت، کنترل آن بسیار سخت‌تر شد. بیماری در هر مکانی با توجه به گسترش روابط جنسی، اعتیاد و فقر، تفاوت دارد. برنامه‌ریزی برای پیشگیری با صرف هزینه‌های زیادی همراه است. هزینه‌های پیشگیری و درمان در کشورهای توسعه یافته از ۲۵۰ میلیون دلار در سال ۱۹۹۰ تا ۱۸ میلیارد دلار در سال‌های اخیر افزایش یافته است. صرف هزینه در برنامه‌های پیشگیری مانند تهیه سوزن بهداشتی برای معتادان و برنامه‌های آموزش صحیح روابط جنسی دشوارتر است، اما جوامعی که از انجام این برنامه‌ها سر باز زدند، با مشکلاتی از قبیل انتقال بیماری از مادر به جنین، مراقبت از کودکان بی‌سرپرست که در معرض ابتلا به بیماری هستند و صرف هزینه‌های بیشتر برای درمان این افراد مواجه شدند.

اواسط سال ۱۹۹۰ حدود ۵/۲ میلیون نفر به ویروس ایدز مبتلا بودند که احتیاج به پیگیری داشت ولی حدود ۱۵ سال بعد با وجود این‌که ۷۰ برابر بودجه، بیشتر به این کار اختصاص داده شد فقط کسر کوچکی از آن برای جلوگیری از انتقال بیماری استفاده شد.

بر این اساس باید انتظار داشته باشیم که امسال نیز حدود ۵/۲ میلیون نفر دیگر به جمعیت مبتلاشوندگان افزوده شوند.

● الگوهای متفاوت همه‌گیری ایدز در جهان

از آنجا که روش‌های انتقال ویروس ایدز در همه جهان به یک صورت بود، به نظر می‌رسید روش‌های درمانی نیز باید یکسان باشد، اما این‌چنین نیست. امروزه مشخص شده روش انتقال بیماری در حاشیه جنوبی صحرای آفریقا، الگوی متفاوتی در مقایسه با دیگر کشورها دارد.

در غرب و کشورهای دیگر غیر از آفریقا بیماری به گروه خاصی از مردم از جمله معتادان، همجنس‌بازان مرد و زنانی که با این افراد در ارتباط هستند محدود می‌شود که به این نوع پراکندگی «اپیدمی متمرکز» می‌گویند.

از آنجا که ویروس در هفته اول بعد از آلودگی فرد، بیشترین میزان را در خون و مایعات بدن دارد، انتقال ویروس بیشتر در همین زمان است. میزان ابتلا در افرادی که شرکای جنسی متعدد در زمان کوتاه دارند و از روش‌های حفاظتی نیز استفاده نمی‌کنند، بیشتر است.

در الگوی دیگر، در شرق و جنوب و بعضی کشورهای غرب آفریقا و جزایر کارائیب، ویروس ایدز به صورت همه‌گیر است و بسیاری از افراد جامعه به آن مبتلا هستند که به این نوع پراکندگی «اپیدمی گسترده» می‌گویند. میزان آلودگی حدود ۱۰ درصد، کل جمعیت و حتی بیشتر است. زیرا در این کشورها زن و مرد هر دو می‌توانند علاوه بر یک شریک جنسی ثابت، شرکای جنسی متعددی به طور همزمان و طولانی مدت داشته باشند. آلودگی بین این افراد بسیار بیشتر منتقل می‌شود و گسترش آن در کل جمعیت بسیار سریع‌تر است.

● داروهای نجات‌بخش

ممکن است از زمانی که ویروس HIV وارد بدن می‌شود تا زمانی که بیماری بروز می‌کند، یک فاصله ۱۰ ساله وجود داشته باشد. بنابراین محققان به این فکر افتادند که از این زمان برای نابودی ویروس استفاده کنند.

سال ۱۹۹۵ دانشمندان موفق به کشف دارویی شدند که می‌توانست از تکثیر ویروس در سلول‌ها جلوگیری کند و باعث کاهش میزان آنها در سطح خون و مایعات بدن شود.

اولین داروی کشف شده عوارض جانبی شدیدی نظیر تخریب سلول‌های اعصاب و اسهال شدید داشت. همچنین استفاده این دارو در میزان بالا یعنی ۲۰ قرص در روز برای بیماران دشوار بود. امروز درمان بیماران با یک یا ۲ قرص در روز شروع می‌شود و همچنین این قرص‌ها عوارض جانبی کمتری نیز دارند. اگر این بیماران داروهای خود را به طور منظم و با دقت مصرف کنند، ‌می‌توانند تا چند دهه بعد از ابتلا به بیماری سالم بمانند. همچنین این بیماران به میزان بالایی به پوکی استخوان و از کارافتادن سلول‌های کبدی دچار می‌شوند. اما داروها در این زمینه‌ها نیز بسیار کمک‌کننده است و می‌تواند بیماران ایدز را از یک بیماری عفونی کشنده به یک بیماری قابل کنترل و با وضعیت پایدار درآورد. البته کنترل این بیماری یک مشکل اساسی دیگر نیز ایجاد می‌کند. این‌که وقتی با دریافت دارو فعالیت بیماری کاهش می‌یابد، بیماران دیگر از روش‌های پیشگیری از انتقال بیماری استفاده نمی‌کنند و به این ترتیب دوباره شیوع بیماری افزایش می‌یابد.

● آیا ایدز واکسن دارد؟

سال‌هاست دانشمندان برای ساخت واکسن تلاش می‌کنند اما به نظر می‌رسد هیچ پیشرفتی حاصل نشده است. واکسن‌هایی که به طور معمول ساخته می‌شود حاوی ویروس ضعیف یاکشته شده است که سیستم ایمنی را تحریک می‌کند تا حساس شده و پاسخ ایمنی ایجاد شود، بدون این که بیماری ایجاد کند. اما این کار با ویروس کشنده‌ای مثل ویروس ایدز بسیار خطرناک است. اولین واکسن را براساس پروتئین سطحی ویروس ایدز به نام جی پی ۱۲۰ (gp۱۲۰) ساختند. اما روی این پروتئین قسمتی وجود دارد که میزان جهش بالایی دارد. بنابراین واکنش در بدن پادتن‌هایی را تولید می‌کند که موثر نیستند.

پادتن‌های تولید شده ویروس‌های آزاد موجود در خون و مایعات بدن را می‌کشد. در حالی که سلول‌های ایمنی حساس شده یعنی سلول‌های T، سلول‌های بدن را که آلوده به ویروس هستند، از بین می‌برند. در سال‌های اخیر بیش از یک دوجین واکسن برای جلوگیری از این بیماری طراحی شده است ولی هیچ‌کدام موفقیت قطعی نداشت. همچنین نتایج به دست آمده محققان را راضی نمی‌کرد. عفونت در کسانی که واکسن زده بودند در مقایسه با کسانی که دارو مصرف می‌کردند فقط ۳۰ درصد کاهش داشت. ویروس ایدز طبق قانون خود کار می‌کند و به جای این‌که سیستم ایمنی را کنار بزند از روی آن عبور می‌کند. امروزه نیز واکسنی ساخته شده است که مشابه این ویروس قوانین را زیر پا می‌گذارد. واکسنی که برای ایجاد ایمنی به سیستم ایمنی احتیاجی ندارد. این واکسن جدید از ۲ قسمت واکسن و ژن‌درمانی ساخته شده است.

به جای این‌که سیستم ایمنی را تجهیز کنیم، از آن صرف‌نظر می‌کنیم. این واکسن ماهیچه‌ها را به عواملی تبدیل می‌کند که علیه ویروس ایدز پادتن می‌سازد. زیرا این ویروس نمی‌تواند سلول‌های عضلانی را مورد تهاجم قرار دهد بنابراین مقابله سلول‌های عضلانی حتی بعد از آلوده شدن فرد به ویروس نیز می‌توانند پادتن تولید کنند. این روش بسیار بهتر از تحریک کردن سیستم ایمنی است.

در این روش آزمایشی، یک ویروس بی‌ضرر را دستکاری ژنی می‌کنند تا بتوانند علیه ویروس ایدز آنتی‌بادی بسازند. سپس آن را به ماهیچه‌های ساق پای موش تزریق می‌کنند. حالا سلول‌های ماهیچه می‌توانند به تنهایی آنتی‌بادی تولید کنند. بدین وسیله بدن می‌تواند از خود دفاع کند و علیه ویروس، آنتی بادی بسازد.

موش در طول حیات خود به ساختن پادتن ادامه می‌دهد و با وجود این‌که دانشمندان بارها سعی کردند این سد دفاعی را با حمله ویروس از بین ببرند، سالم می‌مانند. یکی از محققان در این زمینه می‌گوید: «ما تصور می‌کردیم که این نوع پادتن در میزان بالای مواجهه با ویروس، در حفاظت از موش شکست می‌خورد. اما وقتی ویروس ایدز با مقدار ۱۰۰ برابر بیشتر از میزانی که ۷ یا ۸ موش را از پای درمی‌آورد به موش دارای پادتن تزریق کردیم هیچ اتفاقی برای او نیفتاد. پادتن با ویروس ایدز می‌جنگد قبل از این‌که ویروس سیستم ایمنی از طریق سلول‌های T را ضعیف کند.» دانشمندان امیدوارند این روش در انسان نیز همین تاثیر را داشته باشد. این پادتن بشدت ضدویروس عمل می‌کند و یک «پادتن خنثی‌کننده» قوی است این نوع پادتن اولین بار از افراد HIV مثبت استخراج شد. پادتن تولید شده توسط موش علیه ۹۰ درصد انواع HIV که تا به حال ساخته شده است اثر دارد. تا به حال حدود ۲۰ نوع پادتن خنثی‌کننده کشف شده است. اگر چه واکسنی که به موش تزریق شد، دارای یک نوع ژن بود که فقط یک نوع پادتن را می‌ساخت، ولی بر همین اساس می‌توان انواع مختلف واکسن را به انسان تزریق کرد تا بدن همه نوع پادتن را تولید کند.

البته با همه اینها محققان از تلاش برای تولید واکسن برای تحریک سلول‌های T و ایجاد پاسخ ایمنی دست نکشیده‌اند. اما همه این کارها تا استفاده بالینی فاصله زیادی دارد.

● ویروسی که سیستم ایمنی بدن را هدف می‌گیرد

گسترش ویروس ایدز بسیار سریع است، زیرا این ویروس بسیار هوشمندانه و برنامه‌ریزی شده عمل می‌کند. مانند یک ویروس کامپیوتری که ابتدا برنامه‌های ضدویروسی را تخریب می‌کند. هدف اولیه این ویروس نیز از بین بردن سلول‌های ایمنی یعنی اولین خط دفاعی بدن است.

ویروس به سلول‌های ایمنی CD۴ که مسوول محافظت بدن از ویروس‌ها و میکروب‌ها هستند، منتقل می‌شود و DNA خود را به DNA سلول متصل می‌کند.

وقتی ویروس برای اولین بار وارد بدن می‌شود، بسرعت تکثیر می‌یابد و یک پیک ویروسی را در خون و مایعات جنسی ایجاد می‌کند. سلول‌های دفاعی بدن، ویروس را یک عامل خارجی می‌دانند و علیه آن پادتن می‌سازند. این عمل باعث کاهش «پیک ویروسی» می‌شود، اما این عمل هیچگاه نمی‌تواند ویروس را به طور کامل از بین ببرد.

بعضی سلول‌های CD۴ سالم به نظر می‌رسند، ولی همان طور که گفته شد، DNA ویروس به آهستگی خود را درون سلول جای داده است؛ بنابراین ویروس از گزند سیستم ایمنی در امان می‌ماند. بار دیگر که بدن در معرض عفونت قرار بگیرد، این سلول‌های به ظاهر سالم برای دفاع از بدن فعال می‌شوند. این عمل باعث تحریک ویروس درون سلول می‌شود، ویروس شروع به تکثیر می‌کند، سلول از ویروس پر می‌شود، دیواره سلول پاره می‌شود و می‌میرد. هر چه میزان ویروس بیشتر شود، تعداد سلول‌های CD۴ کاهش می‌یابد و سیستم ایمنی ضعیف‌تر می‌شود. در این زمان است که عفونت‌ها می‌توانند براحتی بر سیستم ایمنی پیروز شوند. باکتری‌های فرصت‌طلب مانند پنوموسینیک کارینی در این زمان به بدن حمله می‌کنند و همه اینها باعث به وجود آمدن سندرمی به نام ایدز می‌شود که می‌تواند براحتی فرد را از پای دربیاورد.

در ابتدا فرد علائمی شبیه به سرماخوردگی شدید نشان می‌دهد، ولی بعد از آن ممکن است تا ۱۰ سال هم هیچ علائمی از خود نشان ندهد ولی در همین مدت ویروس به آرامی در سیستم ایمنی جای می‌گیرد. این به آن معنی است که ممکن است فرد سال‌ها ویروس را در بدن داشته و منتقل کند ولی هیچ اطلاعی از موضوع نداشته باشد.

آزاده شیروانی