بحران کجاست

روزنامه اطلاعات در مقاله ای به آیت الله خمینی از رهبران مذهبی که در تبعید به سر می برد توهین کرد و جرقه انقلاب بزرگی در این منطقه برافروخته شد. بنابراین مطبوعات غرب نباید این امور را دست کم بگیرند. جنجالی که بر سر انتشار کاریکاتورهای اهانت آمیزی از پیامبر اسلام به راه افتاد برخلاف پیش بینی های جامعه شناسان درباره قرن بیست ویکم و سلطه سکولاریسم و پایان عصر دینداری بود (ن.ک. تولد یک انقلاب ص۱۴۲-۱۳۶) این بحران گرچه آمیزه ای از اغراض سیاسی طرفین و کاستی ها و ناراستی های حقوقی و تفاوت های فرهنگی بود اما از یک پرسش بزرگ درباره برخی مفاهیم حقوق بشر و پیوند آن با زمینه های اجتماعی نیز خبر می داد. برخی در وصف این بحران گفته اند پایان گفت وگوی غرب و اسلام و برخی آن را «عمیق تر شدن شکاف اسلام و غرب» (بی بی سی ۱۰ فوریه ۲۰۰۶) قلمداد کرده اند. اما واقعیت های پیچیده تر و حقایق دیگری در بطن این ماجرا وجود دارند، این نوشتار در دو بخش گزارش و تحلیل ارائه می شود. پیش از هر سخن مروری فشرده بر ماوقع بایسته است. زیرا بدون دریافت تصویر و ترسیم جامع تری از حوادث نمی توان به تحلیل منطقی تر و جامع تری از آن دست یافت.

●بخش نخست: گزارش

▪آغاز ماجرا

در تاریخ ۱۰ سپتامبر سال گذشته میلادی (۲۰۰۵) برابر با ۱۹ شهریور ۱۳۸۴ به مناسبت ۱۱سپتامبر سالگرد حمله تروریستی گروه بنیادگرای القاعده به برج های دوقلو در نیویورک که موجب مرگ چندهزار انسان بی گناه شد و جهانیان را تکان داد و سبب بدنامی وجهه اسلامگرایی در جهان شد، روزنامه دانمارکی یولاندز پستن ۱۲ کاریکاتور درباره پیامبر اسلام به چاپ رساند که هرکدام از آنها به نوعی حضرت محمد(ص) را به تروریسم مرتبط می ساخت. در یکی از جنجالی ترین آنها چهره مردی تصویر شده است که عمامه او بر یک بمب پیچیده شده و روی این بمب شهادتین نوشته شده است. در پی اعتراض محدود برخی مسلمانان در کشورهای مختلف ابتدا روزنامه سوئدی «سونسکا داکبلادت» و روزنامه نروژی «ماگازینت» به حمایت از روزنامه دانمارکی پرداخته و آن تصاویر را مجدداً چاپ کردند. اعتراضات در پی این اقدام دامنه دارتر شد و چند روزنامه اروپایی دیگر به نشانه همبستگی با آنها به بازچاپ آن کاریکاتورها پرداختند. روزنامه ایتالیایی «لااستامپا»، روزنامه اسپانیایی «ال پریودیکو» و روزنامه های «لیبراسیون» و «لوموند» در فرانسه و دو روزنامه کرواسی و رومانی از جمله آنها بودند. روزنامه آلمانی «دی ولت» نیز با این استدلال که در غرب به خاطر آزادی بیان حقی برای کفرگویی وجود دارد یکی از تحریک آمیزترین کاریکاتورها را تجدید چاپ کرد و پرسید آیا اسلام توانسته است از پس طنز و هجو برآید (بی بی سی ۱ فوریه ۲۰۰۶). روزنامه فرانسوی «فرانس سوآر» نیز که همه کاریکاتورها را چاپ کرده است، می نویسد: «به این دلیل که نشان دهد در جامعه سکولار تعصب مذهبی وجود ندارد و نیز ما آن را اهانت نمی دانیم مبادرت به بازچاپ آنها کرده است تا دیگران هم ببینند این تصاویر موهن نیست و از قول خدای مسیحیان نوشت: شکایت نکن محمد، کاریکاتورهای همه ما را قبلاً کشیده اند.»

دولت فرانسه در برابر فرانس سوآر از آزادی مطبوعات حمایت کرد و تاکید کرد که باورها و مذاهب باید محترم شمرده شوند. بدین ترتیب مسلمانان فرانسه نیز به واکنش های اعتراض آمیز برانگیخته شدند.

▪واکنش ها

مسلمانان توجیهات چاپ مجدد تصاویر را نپذیرفتند و اقدام روزنامه های فوق موجب گسترش خشم مسلمانان شد. این اعتراضات ابتدا در کشورهای عربی صورت گرفت. مردم کالاهای دانمارکی را تحریم کردند و ضربه سنگینی به اقتصاد آن کشور وارد شد. دولت عربستان سعودی سفیر خود را از دانمارک فراخواند و لیبی سفارت خویش را در کپنهاگ تعطیل کرد. دفتر اتحادیه اروپا در غزه مورد حمله مسلحانه قرار گرفت و مهاجمان خواستار عذرخواهی دانمارک و نروژ شدند. در افغانستان سه نفر در حمله به پایگاه سربازان نروژی کشته شدند. تظاهرات و اعتراضات دولت ها و مردم در مصر، لبنان، عراق، امارات، بحرین، کویت، آفریقای جنوبی، یمن، پاکستان، اندونزی، مالزی و... اوج گرفت و در برخی از کشورها مانند سوریه و پس از آن ایران سفارتخانه های دانمارک و نروژ به آتش کشیده شدند.

 آمریکا، انگلیس و دانمارک

وزارت امور خارجه آمریکا اقدام روزنامه های اروپایی که دست به چاپ مجدد کاریکاتورها زدند را محکوم کرد و این تصاویر را اهانت آمیز خواند. وزیر خارجه بریتانیا نیز از این روزنامه ها انتقاد کرد و گفت آزادی بیان به معنای توهین نیست. (بی بی سی ۳ فوریه ۲۰۰۶) نخست وزیر دانمارک ضمن حمایت از روزنامه دانمارکی و تشکر از همدلی آمریکا و اروپا، از مسلمانان جهان نیز پوزش خواست و گفت روزنامه ها در کشور او مستقل هستند و دولت مسئول انتشار تصاویر در روزنامه ها نیست. او افزود ما دشمن اسلام نیستیم و افراط گرایان در حال بهره برداری از این موضوع برای راه انداختن برخورد فرهنگ ها هستند و راه حل آن گفت وگو است نه خشونت. (بی بی سی ۷ فوریه ۲۰۰۶)

 پوزش آغازگران

روزنامه یولاندز پستن که خود آغازگر بحران بود در ۲۸ ژانویه از مسلمانان عذرخواهی کرد و نوشت تصور ما این بود که این ۱۲ کاریکاتور معتدل هستند و فکر نمی کردیم آنها توهین آمیز تلقی شوند. این کاریکاتورها قوانین دانمارک را نقض نکرده اند اما بدون شک احساسات بسیاری از مسلمانان را جریحه دار کرده اند که به خاطر آن پوزش می خواهیم. صاحب امتیاز روزنامه فرانس سوآرنیز سردبیر خود را اخراج کرد که این اقدام وی از سوی برخی نمایندگان مجلس فرانسه در تضاد کامل با سنت آزادی مطبوعات تعبیر شد و کارکنان تحریریه نیز به اخراج سردبیر اعتراض کردند.

 بخش دوم: تحلیل مسئله

اکنون ملاحظاتی که در ابعاد حقوقی، سیاسی و حقوق بشری مسئله شایان اعتنا هستند، بازگو می شوند. اساس اعتراضات مبنی بر وقوع اهانت به مقدسات مسلمانان است که در دو زمینه «اهانت» و «مقدسات» موضوع را پی می گیریم:

۱- مفهوم اهانت: اهانت گفتار یا کرداری است که موجب تخفیف، سبکی و تحقیر شخص شود و عبارت است از: اهانت لفظی یا کلامی، اهانت تصویری یا اهانت عملی. بنابراین در کاریکاتور مورد بحث گرچه لفظی به کار نرفته اما از نظر مفهومی و اصطلاحی مصداق توهین است.

شرط تحقق اهانت: وجود دو عنصر مادی و معنوی جرم است. بنابراین وجود عنصر مادی جرم که یکی از اقسام سه گانه فوق است کفایت نمی کند و قصد و نیت (هدف، انگیزه و تصمیم) توهین نیز باید وجود داشته باشد.

مرجع تشخیص: اگرچه تعاریف اهانت می تواند وسیله ای برای تشخیص آن باشد اما قادر نیست تمام مصادیق اهانت را در همه زمان ها و همه مکان ها پوشش دهد از این رو فقهای اسلامی و اصولیین گفته اند مرجع تشخیص اهانت، عرف است. به همین روی آیت الله خویی نیز می گوید: «ان المرجع الی السب العرف» (مصباح الفقاهه. جلد ۱) زیرا فقها (از جمله شیخ انصاری در مکاسب) می گویند ممکن است بعضی کلمات و القاب در برخی مناطق فحش و اهانت محسوب شود در برخی مناطق اهانت محسوب نشود. از این رو اگر عمل یا گفتار یا تصویری در عرف جامعه ای اهانت نبود و در عرف جامعه ای دیگر اهانت بود، عرف هیچ کدام از آنان برای دیگری حجیت ندارد. (ن.ک مقاله حقوق بشر یا حقوق مومنان و نیز کتاب اعدام و قصاص از نگارنده).