روسیه , اوکراین و ایران

آغاز سال جدید مسیحی با بروز یک بحران جدی در روابط روسیه با اوکراین مواجه شد, که موجب نگرانی شدید اروپایی ها شد اختلاف دو کشور در مورد بهای گاز طبیعی روسیه که اوکراین برای مصرف داخلی خود به آن به شدت وابسته است,تامین گاز برای گرم کردن خانه های اروپائیان و نیز نیازهای صنعتی آنان را با تهدید مواجه کرد

روسیه که همزمان ریاست گروه هشت (هشت کشور صنعتی برتر جهان) را عهده دار شده فرصتی مناسب یافت تا جایگاه خود به عنوان یک ابرقدرت صادرکننده انرژی را به نمایش بگذارد، به ویژه آنکه ملی گرایان روسیه همواره فروپاشی اتحاد شوروی و جدایی اوکراین را فاجعه ای تحمل ناپذیر قلمداد کرده اند.۱ «دولت روسی» نخستین بار در کی یف (مرکز اوکراین) شکل گرفته بود، سپس به مسکو انتقال یافت. «انقلاب نارنجی» سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴) نیز ضربه ای دردناک برای روسیه در تنظیم روابط با اوکراین تلقی برآورد شده بود که جریان غرب گرا در برابر وفاداران مسکو را به قدرت رساند.۲ جمعیت روس تبارهای این جمهوری مفهوم فروپاشی و جدایی روسیه و اوکراین را با ابهام بسیار روبه رو کرده، ۲۲ درصد مردم اوکراین از روس تبارها هستند، که بیش از ۱۰ میلیون نفر از جمعیت آن را تشکیل می دهند، ۵/۴ میلیون نفر از اوکراینی ها هم در روسیه زندگی می کنند.۳ در شرایط پس از فروپاشی روسیه برای حفظ همبستگی های دوران اتحاد در مناطق پیرامون خود (خارج نزدیک) از اهرم های گوناگون بهره گرفته است. کشورهای بازمانده از فروپاشی اتحاد شوروی به اشکال گوناگون به انرژی روسیه وابستگی دارند، غیر از جمهوری هایی مانند ترکمنستان و آذربایجان که خود دارای منابع عظیم انرژی هستند آنها نیز به گونه ای دیگر وابستگی به روسیه را همچنان تجربه می کنند. به هر ترتیب روسیه دولت غرب گرای اوکراین را برای چهار برابر شدن بهای گاز طبیعی تحت فشار قرار داد، تا قدرت و نفوذ خود در برابر اعضای سابق اتحاد را به رخ آنها بکشد. این واقعیت که در سال های پس از فروپاشی اتحاد شوروی رقابت های روسیه با غرب (آمریکا و اروپا) به طور مستمر شدت یافته، نمادی از واقعیت های ژئوپولتیک این کشور است. تلاش روسیه برای حفظ نفوذ در پیرامون خود (خارج نزدیک) و اقدامات آمریکا برای عقب راندن آن به درون مرزهای فدراسیون روسیه نوعی استراتژی «مهار» (سد بندی) جدید را به ذهن متبادر می سازد، که میراث دوران جنگ سرد است. روسیه در تنظیم روابط با جمهوری هایی که توسعه روابط با غرب (آمریکا- اروپا) را برای کاهش نفوذ آن دنبال کرده اند از اهرم های گوناگون بهره گرفته است. گرجستان نیز بهای اجرای این سیاست را از طریق پرداخت بهای گاز پذیرفته است. رفتارهای مسکو در حفظ روابط همبسته با جمهوری های سابق اتحاد شوروی به خوبی حساسیت های ویژه آن را در حوزه خارج نزدیک (اعضای سابق اتحاد شوروی) روشن ساخته است. تجربه های اخیر برای تنظیم روابط کشورهای دیگر نیز می تواند آموزه های مهمی دربر داشته باشد.هرچند با میانجی گری اروپایی ها که اختلافات روسیه و اوکراین سبب افت فشار گاز در برخی از کشورهای آنها شده بود این بحران پایان یافت ولی رهبران کرملین بار دیگر عزم راسخ خود را برای دفاع از منافع این کشور در برابر کسب امتیازهای بالاتر و بهتر به نمایش گذاشتند. شکل گیری این بحران با طرح پیشنهاد روسیه برای غنی سازی اورانیوم از سوی ایران در خاک این کشور تقارن پیدا کرده است. این تقارن را می توان به فال نیک گرفت و از تحلیل آن به بهترین راهکار برای تامین امنیت و منافع ایران و ایرانیان دست یافت. در چارچوب مباحث اخیر بین المللی در مورد برنامه هسته ای ایران و تبدیل آن به یک مسئله امنیتی جهانی از سوی مخالفان جمهوری اسلامی ایران، مسکو پیشنهاد کرده که غنی سازی اورانیوم در خاک این کشور انجام شود. تردیدی نیست که در محتوای روابط روسیه با غرب (آمریکا و اروپا) تلاش همه جانبه ای برای جلوگیری از غنی سازی اورانیوم توسط ایرانی ها وجود دارد و پیشنهاد روسیه در تقابل با اهداف و برنامه های سال های اخیر در برابر ایران نیست. هر چند در نگاه نخست این پیشنهاد تلاش برای پایان دادن به بن بست دیپلماتیک کنونی است، ولی نباید در ماهیت منفعت جویانه آن برای تامین منافع روسیه تردید داشت. پیشنهاد روسیه برای انتقال غنی سازی به خاک روسیه را باید در متن مذاکرات و معاملات روسیه با غرب تحلیل کرد و با توجه به جنبه های رقابت و همکاری در روابط دو کشور آن را فرصتی برای مسکو در پیشبرد اهداف و منافع در روابط متقابل در سطح منطقه ای و جهانی ارزیابی کرد.

شرایط جغرافیایی و ظرفیت های اقتصادی و حتی وضعیت سیاسی دو کشور برای گسترش روابط سازنده و سودمند ایران و روسیه فرصت های مناسبی را به وجود آورده که روابط دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ دو کشور شاهد خوبی می تواند باشد.۴ ولی این امکانات مناسب نمی تواند توجیه مناسبی برای سپردن منافع و امنیت ایران به دست روسیه باشد، بهره گیری از این ظرفیت ها باید براساس سنجش های عقلانی و با درک صحیح از ساختار کنونی قدرت در نظام بین الملل انجام شود. پایان دادن به بن بست هسته ای نه از طریق انتقال آن به خاک روسیه بلکه از طریق کسب اعتماد جهانی در فرآیندی از اعتماد سازی همه جانبه صورت خواهدگرفت، که بدون تردید زمان بر خواهد بود. ایجاد این فرصت بر عهده ما است و شرایط منطقه این امکان را برای ایران فراهم آورده است.

منابع:۱- برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: الهه کولایی، زمینه های نظری و تاریخی همگرایی و واگرایی در فدراسیون روسیه، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ۲- ن ک افسانه انقلاب های رنگی (به کوشش الهه کولایی) تهران: موسسه تهران ۱۳۸۴ . ۳- ن ک الهه کولایی، سیاست و حکومت در فدراسیون روسیه، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، ۱۳۷۶ . ۴- الهه کولایی، اتحاد شوروی و انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

دکتر الهه کولایی