سلفی ها چه می گویند

نگاهی به مبانی اندیشه ای سلفی گری

معضلات جهان امروز را بگویید. اگر این موضوع یک انشاء باشد چه چیزهایی را لحاظ می‌کنید؟ به احتمال بسیار زیاد از مسائل محیط‌زیستی و گرم‌شدن زمین در کنار نقض حقوق بشر صحبت خواهید کرد. اما اگر موضوع را به سمت خطرات گروه‌های انسانی ببرید حتما سلفی‌گری را به عنوان یک خطر بالقوه و بالفعل جهان امروز می‌دانید؛ اما سلفی‌گری چیست و یک سلفی چه اعتقاداتی دارد که عامل بخشی از گرفتاری‌ها بویژه در خاورمیانه معرفی می‌شود؟

هستند کسانی که سلفیان را مسلمان نمی​دانند، چون معتقدند در اعتقادات آنان اشتباهات و شبهات زیادی وجود دارد. با این حال این حداقل پذیرفته شده است که سلفی‌گری اگر نه به باطن، به اسم در ذیل فرق مسلمان قرار دارد و جهان و جهانیان نیز یک سلفی را با آیین مسلمانی می‌شناسند.

بنابراین تعریف سلفی از اینجا شروع می‌شود که فردی است مسلمان. اما تفاوت یک سلفی با مسلمانان سایر فرق چیست؟ به زبان ساده این‌گونه می‌توان گفت که یک سلفی سعی می‌کند با بازگشت به سنت‌ها و اندیشه‌های افراد در صدر اسلام، دین خالصی را معرفی کند که در جهان امروز پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی انسان‌ها باشد. قصه اما همین‌قدر شیک و تر و تمیز نیست. چنین نظریه‌ای خیلی جاها می‌لنگد.

یک سلفی معتقد است چه در شناخت اصول دین و چه در شناخت احکام و فروع دین باید به شیوه گذشتگان نیکوکار مراجعه کرد و از این رو اصلی‌ترین اعتقاد یک سلفی این است که قرآن و سنت را حجت می‌داند و عقل جزو این منابع حجت نیست. آنها معتقدند درست نیست که برای رفع شک خود آنچه قرآن گفته یا سنت بیان داشته است را انکار یا تاویل و تفسیر کنیم.

عقل در این جایگاه صرفا نقش یک شاهد و یک تائیدکننده احادیث و روایات را دارد و نه بیشتر. البته باید توجه داشت که متون اسلامی چون قرآن و سنت و عقاید همان افراد سلف صالح سه قرن اول بر پیروی از عقل تاکید دارد و این نکته مبهم است که سلفی‌گری چرا به این سمت و سو رفته که عقل را از منابع حجت حذف کند.

اعتقاد دیگر این گروه این است که در عمل «باید از صحابه و تابعان پیروی کرد؛ زیرا فهم آنان، مقیاس حق و باطل است» و در این مورد، به حدیث نقل شده از رسول‌خدا(ص) استدلال می‌کنند که فرمود: «خیرُ القرون قرنی، ثمّ الذین یلونهم ثم الذین یلونهم...: بهترین مردم، مردم زمان من هستند. سپس مردمی که پس از آنان می‌آیند. سپس مردمی که بعد از آن گروه می‌آیند.»

آنگاه دوران هر کدام از سه گروه یاد شده را صد سال تخمین می‌زنند که در مجموع ۳۰۰ سال می‌شود. یکی از انتقادات جدی به سلفیان همین موضوع است که از کجا واژه قرن را به صد سال ترجمه کرده‌اند، در صورتی که زبان عرب و قرینه‌های دیگر این موضوع را اثبات نمی‌کند​ و نیز این مساله مبهم است که در صورت پذیرش شیوه گذشتگان یا همان سلف صالح، در مواقع اختلاف تفاسیر، تعابیر یا احکام باید به کدام‌یک از شیوه‌های سلف

عمل کرد؟

در عین حال، سلفی‌ها به دلیل عدم دخالت عقل در حوزه تفکر و برخی تفاوت‌ها در حوزه مبانی فلسفی ، به تفسیرهای تحت‌اللفظی و ظاهرگرایانه از قرآن دست می‌زنند و همین مساله هم به اعتقاد بسیاری باعث خطاهای تئوریک و عملی آنهاست. کار وقتی پیچیده می‌شود که صفات الهی مورد بحث قرار گیرد و در این زمان است که در نتیجه حرف یک سلفی، اعتقاد به زمان و مکان برای خدا وجود دارد که از منظر اعتقادات شیعی و بسیاری از فرق اسلامی عقیده‎ای باطل است.

مهم‌ترین اصول در اندیشه یک سلفی، توحید است. سلفی برای درک مختصات توحید هم به اندیشه سلف توجه دارد. بر این اساس است که در حوزه توحید در عبادات او برخی از اعمال را منافی توحید و شرک می‌داند. مخالفت سلفیه با ساختن قبور برای صالحین و نیز تقرب جستن به صالحان از این باب است. آنها معتقدند این کار نوعی پرستش است. یکی از بزرگان سلفیه در این باب می‌گوید: هرکس معتقد باشد این نذرها، راهِ بردن حاجت‌ها به سوی خدای متعال است و این کارها موجب برطرف شدن تنگدستی و سختی و باعث بازگشایی در روزی و محفوظ ماندن شهر و دیار می‌شود مشرکی است که کشتن او واجب است. در پاسخ به این اعتقاد سلفیان که به طور گسترده متوجه شیعیان است، مطالب مختلفی بیان شده است، از دلایل عقلی گرفته تا دلایل نقلی و مبتنی بر روایات.

کلام این روایات و معقولات این است که توسل به صالحان کردن یا توجه به قبور افراد نیک، به منزله پرستش آنها نیست، بلکه صرفا وسیله قرار دادن آنها برای نزدیکی به خداست.

نکته دیگر قابل توجه در اندیشه سلفی پررنگ بودن مساله بدعت است. سلفیه از آنجا که معتقد است «هر عملی که در زمان پیامبر(ص) وجود نداشته و انجام نمی‌شده است، بعدا نیز نباید انجام شود» اعمال و رفتارهای بسیاری را تحت عنوان بدعت نامگذاری می‌کند. بدعت به معنای نوآوری است که در ساحت دین، چون پشتوانه معرفتی الهی ندارد باطل است. در این چارچوب سلفیون بسیاری از اعمالی که خود می‌پندارند​ در زمان پیامبر(ص) نبوده است یا این‌که اساسا امکان وجود آن در زمان پیامبر(ص) وجود نداشته را بدعت می‌شمارند. بدعت دانستن قطار یکی از این نمونه‌هاست.

سلفی‌ها نه‌تنها در بعد اعتقادات و احکام فردی و عبادی، بلکه در بعد احکام اجتماعی نیز معتقد به شیوه سلف هستند. از این بابت است که وجود اندیشه بازگشت به نظام خلفای صدر اسلام، یعنی بازگشت به «وضع پیشین» بزودی به شکل‌گیری اندیشه تشکیل حکومت اسلامی منجر شد. چیزی که این دگرگونی را سریع‌تر کرد، مجموعه‌ای از واکنش‌های سنت‌گرایان در قبال سکولاریسم ترکیه، تجاوز و تهدید قدرت‌های غربی و پیامدهای بحران فلسطین بود که پس از سیطره رژیم اسرائیل بر آن، به یک مساله محوری و بنیادی برای جنبش‌های عربی ـ اسلامی تبدیل شد.

در این چارچوب و البته با تفسیرهای تندروانه از برخی آیات قرآن، جهاد در اندیشه سلفی‌گری به عملی مهم و امروزی تبدیل می‌شود؛ مساله‌ای که دیگر فرق مسلمان اعتقاد اینچنینی به آن ندارند.

البته اعتقاد تمام سلفی‌های دنیا نیز به این شکل نبوده است. گفته می‌شود که بزرگانی چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی، در اسم و نه عقیده سلفی بودند، به این معنا که آرزوی بازگشت مسلمانان به سیره نیکوی ابتدای اسلام را داشتند. در عین حال برخی روشنفکران کنونی عرب نیز چنین اعتقادی دارند، ولی در اندیشه اعتقادی خود، سلفی نیستند. هر چه باشد پر واضح است که حتی با فرض هدف خوب برای سلفی‌گری در طول تاریخ، مبانی و روش‌های این فرقه به گونه‌ای بوده است که خطرات بزرگی چون تروریسم از آن متولد شده است؛ تروریسمی که جامعه جهانی را تهدید می‌کند و البته بیش از آن جامعه اسلامی و اسلام را.

چرایی صدور فتاوای عجیب علمای سلفی

از تحریم لمس میوه تا تائید خوردن گوشت جن!

دست‌زدن به برخی میوه‌ها برای خانم‌ها غیرمجاز است. خوردن سمبوسه سه‌ضلعی حرام است. خوردن گوشت جن مجاز است. این جملات خنده‌دار شما را به کجا می‌برد؟ جالب است بدانید که این سه فتوا، جزو فتاوای علمای سلفی در سال ۲۰۱۱ بوده است. هر از گاهی خبر چنین فتاوای عجیبی در رسانه‌ها منتشر می‌شود. برخی آن را به عنوان طنز حساب می‌کنند و به آن می‌خندند و برخی از بد جلوه‌دادن اسلام ناراحت می‌شوند؛ اما دلیل صدور این فتاوای عجیب چیست؟

منبع فقهی سلفیون، کتاب و سنت است. علمای سلفی برای به دست آوردن حکم شرعی باید به قرآن و کتاب‌های شش‌گانه‌ای که از قدیم‌الایام برای آنان باقی مانده است، رجوع کنند. به این کتاب‌ها« صحاح سته» می‌گویند. در این کتب تمام​ احادیث صحیح از دید اهل سنت آمده است. حال شیوه به دست آوردن حکم شرعی در میان سلفیون چگونه است؟ شیوه مرسوم و معمول این است که فرد با نظر به مذهب خود (در میان چهارگانه اهل سنت و برای سلفیون حنبلی) و با در نظر داشتن احکام و نظرات امام آن مذهب (برای سلفیون احمد بن حنبل) و نیز در نظر گرفتن منابع اصلی فقه یعنی کتاب و سنت به صدور حکم شرعی اقدام می‌کند. اما در مواقعی که حکم شرعی را نتوان از این منابع استخراج کرد، به قیاس رجوع می‌کنند. همین رجوع به قیاس است که در برخی اوقات باعث به وجود آمدن فتاوای عجیب می‌شود، زیرا در قیاس‌های اینچنینی صرفا به ظاهر ماجرا توجه می‌شود و تفاوت‌های مکانی و زمانی دیده نمی‌شود.

نکته دیگر در فتاوای عجیب سلفی جمله‌ای است که اساس مذهب سلفی را تشکیل می‌دهد. آن جمله این است هر عملی که در زمان پیامبر(ص) انجام نشده است بعد از ایشان هم نباید انجام شود. فتاوایی چون حرمت قطار از این منبع نشأت می‌گیرد.

مصطفی مسجدی آرانی