ماجرای قتل ماژور ایمبری

دكتر محمدقلی مجد در سالهای اخیر تمامی اوقات خود را به پژوهش اختصاص داده و با آثار ارزشمند خود تاریخنگاری معاصر ایران را غنای بیشتر بخشیده است پس از كتاب «عراق در جنگ جهانی اول» شاهد انتشار دومین كتاب او در سال ۲۰۰۶ هستیم با عنوان «نفت و قتل كنسول آمریكا در تهران»

دكتر محمدقلی مجد در سالهای اخیر تمامی اوقات خود را به پژوهش اختصاص داده و با آثار ارزشمند خود تاریخنگاری معاصر ایران را غنای بیشتر بخشیده است. پس از كتاب «عراق در جنگ جهانی اول» شاهد انتشار دومین كتاب او در سال ۲۰۰۶ هستیم با عنوان «نفت و قتل كنسول آمریكا در تهران». این كتاب را نیز انتشارات دانشگاهی آمریكا منتشر كرده است. مشخصات آن به شرح زیر است:

Mohammad Gholi Majd , Oil And the killing of the American Consul in Tehran, University press of America, ۲۰۰۶,۳۵۸ pages.

هنوز كتاب دكتر مجد به دستم نرسیده، لذا نخست تحلیل خود از ماجرای قتل ماژور ایمبری را می نویسم و بعداً ، اگر به كتاب فوق دست یافتم، نتیجه پژوهش مستند دكتر مجد را عرضه خواهم كرد. حاصل بررسی های من به شرح زیر است: ماجرای بلوای سقاخانه آشیخ هادی در حسن آباد تهران و قتل ماژور رابرت ایمبری (جمعه ۲۷ تیر ۱۳۰۳/ ۱۸ ژوئیه ۱۹۲۴) از حوادث مهم دوران دیكتاتوری رضا خان سردار سپه و از مقدمات خلع سلطنت قاجار و تأسیس سلطنت پهلوی (آبان- آذر ۱۳۰۴) است. این قتل كمی پس از قتل میرزاده عشقی (۱۲ تیر ۱۳۰۳) رخ داد، در زمانی كه سردار سپه پایه های دیكتاتوری نظامی خود را به شدت استوار می كرد.

ماژور رابرت ایمبری نایب كنسول سفارت آمریكا در تهران و دلال كمپانی آمریكایی سینكلر بود. كمپانی نفتی سینكلر Oil Corporation Sincler از خرداد ۱۳۰۰ ش. مذاكره با دولت میرزا احمدخان قوام السلطنه، رقیب قدرتمند رضاخان، را برای اخذ امتیاز نفت شمال ایران آغاز كرده بود. این كمپانی به هری فورد سینكلر (۱۸۷۶-۱۹۵۶ ) ، سرمایه دار كالیفرنیایی، تعلق داشت. سینكلر سرمایه داری زرنگ و بلندپرواز بود كه به تازگی وارد حوزه نفت شده و در سال ۱۹۱۶ كمپانی نفتی خود را تأسیس كرده بود. او با وارن هاردینگ، رئیس جمهور وقت آمریكا، دوست بود و به دلیل برخورداری از این رابطه تصور می كرد می تواند با غول های بزرگ نفتی، چون رویال داچ شل و استاندارد اویل و كمپانی نفت انگلیس- ایران، رقابت كند و حتی به حوزه های انحصاری آنها وارد شود. ایران یكی از این مناطق ممنوعه بود. در این زمان، رویال داچ شل سهام قابل توجهی را در كمپانی های نفتی آمریكا خریداری كرده و این اقدام اعتراض سرمایه داران نفتی كالیفرنیایی، ازجمله هری سینكلر را برانگیخته بود.

زمانی كه حكومت جدید شوروی قرار داد ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ را با ایران منعقد كرد و تمامی امتیازات روسیه تزاری در ایران را بخشید، امیدی در دل رجال وطن دوست پدید آمد. كسانی مانند احمد قوام تصور كردند كه می توانند استخراج نفت شمال ایران را به كمپانی های نفتی مستقل واگذار كنند و از این طریق به سلطه انحصاری انگلیسی ها بر نفت ایران پایان دهند. در این زمان، حسین علاء وزیر مختار ایران و علیقلی خان ضرابی كاشی (نبیل الدوله)، كاردار سفارت ایران و مورگان شوستر، مشاور غیررسمی سفارت ایران، دلالان نفت ایران در آ مریكا به شمار می رفتند. در این ماجرا، آنها بازی مرموز و پردسیسه ای را آغاز كردند. با دلالی آنها دو كمپانی رویال داچ شل و استاندارد اویل وارد بازی شدند. سرانجام، دولت ایران تصمیم گرفت امتیاز استخراج نفت شمال را به كمپانی استاندارد اویل واگذار كند ولی اندكی بعد معلوم شد كه استاندارد اویل، برخلاف تمایل دولت ایران، نیمی از سهام امتیاز فوق را به كمپانی نفت انگلیس واگذار كرده است. روشن شد كه انگلیسی ها، رویال داچ شل و استاندارد اویل سه ركن اصلی یك مافیای نفتی هستند.

در خرداد ،۱۳۰۱ در دولت دوم قوام السلطنه، كابینه ایران تصویب كرد كه امتیازی پنجاه ساله به یك كمپانی صددرصد آمریكایی برای استخراج نفت شمال واگذار كند. سهم ایران نیمی از تمامی عواید این امتیاز نامه پیش بینی شده بود. كمپانی آمریكایی استاندارد اویل، كه با رویال داچ شل و انگلو پرشین اویل كمپانی زد و بندهای پنهان داشت، شروط ایران را نپذیرفت. در اینجا بود كه كمپانی سینكلر مغرورانه وارد بازی شد، شروط ایران را پذیرفت و حاضر شد وامی ده میلیون دلاری در اختیار ایران قرار دهد. مذاكرات برای انعقاد قرارداد با سینكلر آغاز شد كه به دلیل كارشكنی های مافیای نفتی تا اواخر سال ۱۹۲۳ ادامه یافت. در اوائل سال ۱۹۲۴ به نظر می رسید كار تمام شده است. در این زمان بود كه به ناگاه ماجرای قتل رابرت ایمبری، دلال كمپانی سینكلر در تهران، رخ داد. اینك دوران ریاست وزرایی و یكه تازی سردار سپه بود. رضا خان هر چند محیلانه از قرارداد با سینكلر ابراز خوشحالی می كرد ولی در واقع تمایلی به این كار نداشت.

هری سینكلر برای این «فضولی» بهای سنگینی پرداخت. كمی پس از قتل ایمبری رسوایی بزرگی در آمریكا پدید شد كه دولت هاردینگ را با بحران مواجه كرد. ادعا شد كه هری سینكلر برای دریافت یك امتیاز دولتی به آلبرت فال، وزیر كشور دولت هاردینگ، رشوه پرداخته است. مافیای نفتی سینكلر را به دلیل ورود به اجازه به حوزه انحصاری آنان، نفت ایران، به شدت تنبیه كرد. او به جرم دروغ گویی در برابر كمیسیون مجلس سنای آمریكا شش ماه و نیم زندانی شد.در سال ،۱۹۲۵ مصادف با تأسیس سلطنت پهلوی، كمپانی سینكلر از ایران خارج شد.

عبدالله شهبازی

دكتر محمدقلی مجد