غلامحسین مصاحب, پدر فرهنگ نامه نویسی نوین ایران

مصاحب در میان استادان و بزرگان و پژوهشگران مشار بالبنان بود و بعد از فوت وی دانشمندان و استادان دانشگاه, کانون نویسندگان و مجله های معتبر و وزین او را استاد علامه, آزاده, دانشمند بی نظیر, دانشمند جمیع الجهات, پدر ریاضیات جدید در ایران و نظایر این ها توصیف کردند

دکتر غلام‌حسین مصاحب(۱۳۵۸-۱۲۸۹) در خانواده‌ای فرهنگی، با پیشینه‌ی خدمات فرهنگی و اجتماعی ۳۰۰ ساله، در شهرستان نایین، در استان اصفهام، به دنیا آمد. برخی از نیاکان او از جمله‌ی بزرگان دانش و ادب بودند و از جمله ملامصاحب که در عصر شاه عباس می‌زیست و شاعری بنام بود و نیای پدری او مرحوم ملامیرزا محمد که از بزرگان علم و دین بود و مقبره‌اش در تخت فولاد اصفهان زیارتگاه است. همین طور مرحوم حاج میرزا غلام‌علی خوشنویس که در خوشنویسی و زبان فارسی و عربی سرآمد عصر خود بود و شعرهای زیادی به زبان عربی و نیز کتاب‌هایی به این زبان دارد که معروف‌ترین آن‌ها الفیه اوست که در آن همه‌ی دستورهای صرف و نحو عربی را در هزار بیت آورده و هم چنین مرحوم عبرت مصاحبی نائینی که در شعر و عرفان مقام بالایی داشته است.

مرحوم دکتر مصاحب تحصیلات خود را در ایران، فرانسه و انگلستان گذراند و موفق به دریافت درجه‌ی دکتری در ریاضیات به سال ۱۳۲۷ از دانشگاه کمبریج شد و رساله‌ی پایان تحصیل وی نیز در جلد ششم مجله‌ی انجمن فلسفه‌ی کمبریج در سال ۱۹۵۰ به چاپ رسید. او دارای هوش و استعداد کم نظیری بود، چنان که در تمام دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه، هرسال دوکلاس را با هم به پایان می‌رساند و در ۱۶ سالگی، دوره‌ی دوم متوسطه را با معدلی بیش از نوزده تمام کرد. در روز جشن سالانه که وی نطقی درباره‌ی اعتماد به نفس ایراد کرد، وزیر معارف وقت نه تنها او را شاگرد اول تهران بلکه شاگرد اول ایران معرفی کرد و وی به اخذ مدال درجه‌ی اول علمی نائل شد.

گرچه رشته‌ی تحصیل و پژوهشی اصلی ایشان، ریاضیات بود، ولی وسعت اطلاعات او در علوم قدیم و جدید کم‌نظیر بود. او زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی را در حد کمال می‌دانست و با زبان آلمانی هم به اندازه‌ی رفع نیاز و درک کتاب‌های ریاضیات و فیزیک آشنا بود. در علوم معقول و منقول و علوم عربی هم تبحر و تحصیلات عمیق داشت به طوری که از سوی مرجع وقت شیعیان به دریافت درجه‌ی اجتهاد مفتخر گردید.

دکتر مصاحب از سال ۱۳۰۶ به خدمت وزارت معارف درآمد و در مشاغل رئیس کل تعلیمات عالیه، مدیر کل فنی و معاون فنی وزارتخانه انجام وظیفه کرد، ولی هیچ گاه این مشاغل را جدی نگرفت و به دنبال مناصب دنیایی نرفت. در آغاز آن دوران، به مسایل اجتماعی و سیاسی هم گوشه‌ی چشمی داشت و مدتی روزنامه‌ای منتشر کرد، اما به زودی از این کار منصرف شد و یکسره به کارهای علمی پرداخت. هرچند در هنگام اشتغال به امور اداری هم لحظه‌ای از پژوهش و مطالعه غافل نبود.

مصاحب در میان استادان و بزرگان و پژوهشگران مشار بالبنان بود و بعد از فوت وی دانشمندان و استادان دانشگاه، کانون نویسندگان و مجله‌های معتبر و وزین او را استاد علامه، آزاده، دانشمند بی‌نظیر، دانشمند جمیع‌الجهات، پدر ریاضیات جدید در ایران و نظایر این‌‌ها توصیف کردند. در حقیقت می‌‌توان گفت که شخصیت علمی دکتر مصاحب عین خود او، و ذات او عین شخصیت علمی‌اش بود. مردی که در عین تحصیل در رشته‌‌ی ریاضی، در فرهنگ فارسی هم مطالعه‌‌ی جدی داشت و در مدت ۶۹ سال عمر پربرکتش، بر اثر زیادی معلومات و احاطه بر علوم قدیم و جدید و دقت و موشکافی درکار، آثار علمی‌اش ، حتی آن‌ها که مربوط به دوران جوانی اوست ، هنوز کم‌نظیر است.

ایشان نخستین کسی بود که منطق صورت را به معنی جدید، یعنی منطق ریاضی را وارد فضای فکری ایران کرد. آثاری که در مباحث آنالیز ریاضی و تئوری اعداد و منطق صورت دارد، ازجهت جامعیت و حسن تألیف و سهل و ممتنع بودن شاهکار است . اما آن چه که شخصیت مرحوم دکتر مصاحب را ممتاز و مشخص می‌ساختف یکی دقت و وسواس در کار پژوهش بود که حدس و گمان و تخمین و تقریب را در آن راه نمی‌داد. نمونه‌ی بارز این امر کتاب حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر است که جلوه‌های تمرین، روحیه و روش علمی در آن مشهود است.

خدمت او در زمینه‌ی دایره‌المعارف فارسی به‌راستی بزرگ و ستودنی بود. ایشان در این اثر، در زمینه‌ی رسم‌الخط فارسی و ضبط علائم و حروف، صاحب رأی و نظر و ابتکار تازه‌ای بود و روش مخصوصش در وضع لغت‌های جدید علمی و ترجمه‌ی اصطلاحات خارجی مشخص است. ابداع حروف " ایرانیک" در فارسی بدین منظور که به جای حروف " ایتالیک" در متن‌های لاتین قرار گیرد هم از دیگر ابتکارات ایشان است.

در مورد وضع لغت‌های جدید در برابر تعبیرها و اصطلاحات خارجی که به مناسبت احتیاج و لزوم ناگزیر از به کار بردن آن‌ها بود اسلوب خاصی داشت و سال‌ها بود که به اتفاق جمعی از بزرگان و ادب‌دوستان هفته‌ای یک روز ، به طور معمول سه شنبه‌ها، جلسه‌ای داشتند و در آن به بحث در مورد این گونه لغت‌ها می‌پرداختند که از جمله نتیجه‌های آن کتاب فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی است که در سال ۱۳۳۸ به چاپ رسید. نام این مجمع را به شوخی " ضراب‌خانه" گذاشته بودند، و لغت‌هایی را که می‌ساختند، "مضروبات" می‌خواندند.

از جمله کارهای پرفایده‌ی ایشان، بنیان‌گذاری موسسه‌ی ریاضیات در سال ۱۳۴۵ بود که سهم شایانی در بالا بردن سطح آموزش ریاضیات در ایران داشت. هدف او پرورش افرادی بود که بتوانند به شایستگی ریاضیات جدید را در دانشگاه‌ها پیاده کنند. شناساندن تئوری اعداد به جامعه‌ی ریاضی کشور و نگرش کتاب‌‌هایی تازه و با استانداردهای جهانی از جمله کارهای دیگر ایشان است. از این رو، شاید نابجا نباشد از ایشان به عنوان پدر ریاضیات جدید ایران یاد شود.

مهم‌ترین ویژگی اخلاقی دکتر مصاحب، نظم و سخت‌گیری ایشان درباره‌ی انجام کارها بود. ایشان همیشه حدود ساعت سه صبح بیدار می شدند و به مطالعه و نوشتن می‌پرداختند و تا ساعت پنج و نیم کار می‌کردند. سپس حمام می‌کردند، لباس می‌پوشیدند و بین ساعت شش تا شش و نیم جلوی دانشسرا بودند. حتی گاهی زودتر از نگهبان‌ها می‌رسیدند و منتظر می‌ماندند تا در باز شود. ساعت ۱۲ به منزل بازمی‌گشتند و پس از خوردن نهار، مدتی استراحت می‌کردند. این پرکاری و مطالعه‌ی فراوان باعث می‌شد که گاهی همسرشان به ایشان بگویند : این کتاب را از جلوی صورتتان کنار ببرید تا من چهره‌ی شما را فراموش نکنم!

● دکتر مصاحب تألیف‌های متعددی از خود به جا گذاشت که اهم آن‌ها عبارتند از:

۱. مجله‌ی ریاضیات عالی و مقدماتی ( ۱۰-۱۳۰۹)،

۲. جبر و مقابله‌ی خیام( تهران ۱۳۱۷) که شامل متن عربی و ترجمه‌ی فارسی رساله‌ی خیام در جبر و تاریخ ریاضیات تا زمان خیام است. در این کتاب برای نخستین‌بار جایگاه علمی خیام در ریاضیات به‌ طور مستقل به زبان فارسی شناسانده شده است.

۳. رساله‌ی دکتری که در جلد ششم مجله‌ی انجمن فلسفه‌ی کمبریج در سال ۱۹۵۰ میلادی چاپ شده است.

۴. مدخل منطق صورت، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۴

۵. حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر، انجمن آثار ملی

۶. فرهنگ اصطلاحات جغرافی، ۱۳۳۸

۷. آنالیز ریاضی

۸. منطق ریاضی

۹. تئوری مقدماتی اعداد، جلد اول ۱۳۵۳ و جلد دوم ۱۳۵۸

۱۰. دایره‌المعارف فارسی، جلد اول، الف تا سین،

نویسنده: محمود مصاحب