فضا و اهمیت آن در سینما بر اساس تحلیل تصویری فیلم های سینماهای هالیوود و مصر

سینمای مصر با تولید فراوان فیلم های با مخاطب انبوه اش در جهان عرب با فیلم های هالیوود رقابت می کند در ژانویه ۱۸۹۶, برونیو یکی از فیلمبرداران لومیر برای نمایش تعدادی فیلم کوتاه به مصر آمد

این مقاله ابتدا تاریخچه ای از پیدایش و توسعه دو تا مراكز بزرگ و مهم سینمایی جهان یعنی هالیوود و مصر ارائه می دهد. سپس به بررسی مقوله فضا درسینما پرداخته و در جهت تبیین اهمیت آن تلاش می كند. مقاله برای ارائه مثال هایی از موارد عملی و كاربردی نمایش فضاهای متفاوت از موضوعی واحد ، از تحلیلهای تصویری فیلم های هالیوود و مصر كه توسط لیندا خطیب(۲۰۰۴) در مقاله ای با عنوان ”سیاست فضا: تجلی های فضایی از بازنمایی سیاست های خاور میانه ای در سینما های آمریكا و مصر“ انجام گرفته است، استفاده می كند، كه كمك شایانی در فهم آسانتر مقوله فضا در سینما می كند. به طور كلی در مورد این دو سیینما می توان گفت كه نمایش فضا در هالیوود نشان دهنده اقتدار و تسلط ، فضایی كه منعكس كننده رویكرد ”از بالا به پایین“ آمریكا در رابطه با سیاست خاورمیانه ایش و در طرف مقابل نمایش صمیمانه فضا در فیلم های مصری ، فضایی كه در آن تضادها –فكری یا فیزیكی- بیشتر محلی و داخلی است ، نشان دهنده رویكرد ”از پایین به بالا“ ی مصر در رابطه با سیاست خاور میانه ای اش است.

● تاریخچه پیدایش و توسعه هالیوود:

اوایل قرن بیستم شرکتهای تولید تصاویر متحرک از نیویورک و نیوجرسی به خاطر آب و هوای مساعد و قابل اعتماد کالیفرنیا به این ایالت روی آوردند. جدا از وضعیت آب و هوایی معتدل که از علل جذب کمپانی های تولید تصاویر متحرک بود ، فضاهای باز و تنوع زیاد مناظر طبیعی این منطقه پتانسیل خوبی برای فیلم سازی بود . دی. دبلیو. گریفیث(۱۹۹۰) اولین کسی بود که در هالیوود فیلم ساخت. این فیلم مقدمه شکل گیری صنعت فیلم در هالیوود شد. جایی که چندی نگذشت تبدیل به پایتخت تولید فیلم جهان شد.

شاید اولین استودیو فیلم سازی استودیوی نستر بود که در ۱۹۱۱ توسط ال کریستی تاسیس شد. بعد از آن بود که فوج فیلم سازان رویا پرداز به سوی هالیوود سرازیر شد. دوربین های فیلم برداری شروع به تصویر گرفتن کردند و تولید انواع فیلم از کمدی گرفته تا تراژدی. هالیوود شهرت خود را مدیون هویت ادغام شده اش با فیلم های سینمایی و ستارگان سینمایی است. امروزه وقتی که اسم هالیوود در هر نقطه ای از کره زمین به میان می آید کهکشانی از خاطره های مربوط به فیلم های گوناگون هالیوود را به ذهن می آورد.

تاریخچه پیدایش و توسعه سینمای مصر:

سینمای مصر با تولید فراوان فیلم های با مخاطب انبوه اش در جهان عرب با فیلم های هالیوود رقابت می کند . در ژانویه ۱۸۹۶، برونیو یکی از فیلمبرداران لومیر برای نمایش تعدادی فیلم کوتاه به مصر آمد. اولین تجربه تولید فیلم در مصر، فیلم صامتی بود به اسم "لیلا" که در سال ۱۹۲۷ اکران شد. پنج سال بعد اولین فیلم ناطق در مصر به اسم "جامعه کلاس بالا" تولید شد.

اولین حرکت رو به جلوی تولید فیلم در مصر بعد از تاسیس استودیوی فیلمسازی "میصر" در سال ۱۹۳۵ شروع شد، این استودیو تسهیلات مالی و امکاناتی را در اختیار دیگر فیلمسازان نیز قرار می داد و کار توزیع فیلم ها را نیز خود به عهده گرفت. با روی کار آمدن جمال عبدالناصر بعد از انقلاب ۱۹۵۲ مصر ، سینما به عنوان صنعت فرهنگی تشخیص داده شد و از اختیار بخش خصوصی خارج شد. این روند حدود دو دهه به طول انجامید تا اینکه در اوایل دهه هفتاد سینما دوباره به بخش خصوصی واگذار شد. از این دوره به بعد هر ساله حدود بیست فیلم تولید می شد که اکثریت آنها گسترش فرهنگ کشورشان و دیالکت عربی مشهور در منطقه را در محوریت موضوعی خود دنبال می کردند.

● تعریف فضا:

یوری لوتمن در اشاره به جهان روایت فیلم گفته است که این جهان خصیصه ای شگفت دارد: "... این جهان همواره نه از کل واقعیت، بلکه از بخشی که به شکل پرده است، تشکیل می گردد..."(لوتمن، ۱۹۷۶). این فرایند که فیلمساز بر مبنای آن ، مکانی را در دنیای واقعی برمی گزیند، بخشی از آن را نقش می کند و به بخشی دیگر ضمیمه می کند از جهتی شبیه به فرایند ساختن جمله ها با کلمات منتخب است.

تقسیم بندیهای متفاوتی در مورد انواع فضا وجود دارد، نوعی تقسیم بندی که مورد توجه این مقاله قرار گرفته تقسیم بندی است که سالواجینو در مقاله اش با عنوان "مکان و زمان در سینما" ارائه داده است، از نظر او دو نوع فضا وجود دارد که می بایستی مورد بررسی قرار گیرند:

▪ فضای محصور در پرده

▪ فضای خارج از پرده.

فضای محصور در پرده عبارت است از نمایش فضا به نحوی که در یک نمای منفرد ارائه شود؛ این فضا که با نظارت فیلمساز تهیه می شود دارای این ویژگی برجسته است که برای تماشاگر اجباری است به این صورت که در مقابل دیدگان بیننده ی فیلم خواسته یا ناخواسته قرار می گیرد و به همزادپنداری تماشاگر با کارگردان یاری می رساند به طوری که زاویه دید کارگردان به زاویه دید تماشاگر تبدیل می شود. ویژگی دیگر فضای محصور در پرده این است که در آن با استفاده از دوربین و عدسی آن می توان تغییراتی را بر فضا تحمیل کرد. دوربین می تواند یک فضا را از طریق حرکت های عمودی، افقی، گردونه ای، و تمهیداتی مانند نقاب تغییر دهد.

فضای خارج از پرده را نوئل بورچ در نظریه فیلم سازی مطرح میکند. او این فضا را شش قسمتی می داند که چهار قسمت آن در امتداد چهار ضلع کادر دوربین، بخش پنجم آن در پشت دوربین، و در نهایت بخش ششم در پشت هر چیز یا کسی که در فضای محصور در پرده قرار دارد. فضای خارج از پرده به نظریه پردازان فیلم یادآوری می کند که نمایش فضا به آنچه دیده می شود محدود نمی گردد.

آنچه از فضا در این مقاله مدنظر است فضای محصور در پرده می باشد چرا که دارای پتانسیل در معرض تغییر قرار گرفتن است و همانطوری که در بالا ذکر آن رفت این کار با بهره گیری از امکاناتی که دوربین در اختیار فیلمسازان قرار می دهد ، انجام می گیرد. امکاناتی مانند: گرفتن نما های گوناگون(از قبیل: کلوزآپ ها،نمای نزدیک، نمای دور و نمای متوسط)، نماهای با زوایای دوربینی از بالا به پایین و بالعکس از پایین به بالا که هر کدام از این نماها معناهای آشکار و پنهان خاص خود را می رسانند(دیک،۲۰۰۲).

● چرا فضا در سینما اهمیت دارد؟

یکی از پاسخ ها به این سووال می تواند این باشد که فضا به طور کلی– چه فیزیکی و چه ذهنی – نه تنها بخشی از هویت مردم است، بلکه علاوه بر آن ابزاری پویا برای تعریف هویت ملتهاست. از نظر لفوبغ، فضا به وسیله روابط اجتماعی ایجاد می شود و در این فضا دوباره روابط اجتماعی باز تولید شده یا دستخوش تغییر می شوند ؛ بنابراین فضا دائما در حال تغییر است و حامل معانی چند گانه است (خطیب،۲۰۰۴).

گرگوری هم بر این عقیده است که فضا یک صحنه مصنوعی و خنثی که تاریخ بر روی آن بازی شود، نیست؛ بلکه آن بخشی از تاریخ و فرهنگ است که دائما تعریف و باز تعریف می شود. فضا فرآیندی فرهنگی است از طریق آن گذشته به زمان حال آورده می شود(خطیب،۲۰۰۴).

فضا در سینما اغلب مورد بی توجهی قرار می گیرد و همین باعث می شود که مخاطب در ذهن و تصور خود فضاهای مورد استفاده در فیلم ها را طبیعی و بدون تغییر ببیند. اهمیت شیوه نمایش فضا در سینما از آنجا نشات می گیرد که سینما علاوه بر اینکه یک هنر است، یک رسانه نیز میباشد و دارای مخاطبان میلیونی است (راودراد، ۱۳۸۲ ). با این توضیح باید توجه کرد که این صفت سینما به فیلم سازان این قدرت را میدهد که بتوانند با به نمایش در آوردن فضاها با نماهای خاص معانی مورد نظرشان را مثلا در انتقال احساس منفی یا مثبت به مخاطبان میلیونی نسبت به یک فضای خاص برسانند. یکی از این موقعیت ها زمانی است که اهداف سیاسی در پشت به نمایش درآوردن فضاها با معانی خاص وجود داشته باشد.

فیلمسازان و سینماگران از معانی چندگانه و تاثیرات گوناگون فضا با بر بوده و در راستای اهداف آشكار و یا پنهان خود به طور حرفه ای و آگاهانه از از آن بهره می گیرند. البته این حقیقت را نمی توان انكار كرد كه چه بسا فضا سازی در فیلم ها می تواند نیمه آگاهانه و ناآگاهانه صورت گیرد. یعنی ممكن است كه انتخاب نماها و یا زوایای دوربینی برای به تصویر كشیدن فضاها برای اهداف دیگری غیر از آن معانی و تاثیراتی كه برداشت می شود انجام شده باشد. در هر صورت با توجه به كلیه نكاتی كه درباره فضا و اهمیت آن در سینما كه ذكر آن در بالا رفت در این قسمت از مقاله تمایل دارم كه تحقیقی كه خانم لیندا طیب در مقاله ای تحت عنوان ”سیاست فضا: تجلی های فضایی از بازنمایی سیاست های خاور میانه ای در سینما های آمریكا و مصر“ انجام داده اشاره كرده و در راستای اهداف مقاله خود از نتایج تحقیق ایشان بهره گیرم.

خطیب در تحقیق خود ابتدا به تحلیل تصویری فیلم های هالیوودی كه دارای محوریت پرداختن به موضوع ”سیاست خاورمیانه ای“ بوده و در تحلیل خود فضاهای متفاوت و گوناگونی را كه در سینمای هالیوود از خاور میانه ارائه شده است را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. او با این كار، ارتباطی را بین تئوری فضا كه متاثر از موقعیت های سیاسی- اجتماعی متفاوت است و تحلیل تصویری فیلم ها بر قرار می كند. او سپس همین كار را در مورد فیلم های سینمای مصر نیز انجام می دهد.

همانطوری كه قبلا گفته شد فضا اغلب مورد بی توجهی ماطبان قرار گرفته و در ذهن و تصوراو طبیعی و ثابت جلوه می كند، ولی این بار خطیب توجه تام خود را مبذول فضا كرده و اعتقاد دارد كه فضا سازی ها و شیوه هایی كه فضا در فیلم های مصری و هالیوودی مورد استفاده قرار گرفته متاثر از طبیعت سیاسی فیلم هاست كه آن هم به نوبه خود متاثر از رویكردهای متفاوت سیاسی دو كشور در قبال موضوعی واح یعنی خاور میانه است. آنجا كه خطیب میگوید: ”بكار گیری فضا در هر دو سینما اگر نشان دهنده ریكرد های متضاد دو كشور بسبت به موضوع های سیاسی واحد نباشد، حد اقل نشان از تفاوت در رویكرد های متفاوت آنها در قبال این موضوع است“(خطیب،۲۰۰۴).

رویكرد آمریكا در رابطه با سیاست خاور میانه ایش همانطوری كه تحلیل فیلم های هالیوود در تحقیق خطیب نیز نشان داده است رویكردی از ”بالا به پایین“ است و به معنای اقتار و تسلط آمریكا بر مسائل سیاسی خاور میانه و بر مناطقی است كه نزاع ها و برخورد ها در آن اتفاق می افتد. برداشت دیگر خطیب این است كه این نوع نگاه به فضا و به تصویر كشیدن آن در فیلم های هالیوودی نشان از پیشروی رو به افزایش مرز های سیاسی آمریكا میدهد. اما بالعكس رویكرد مصر با توجه تحلیل فیلم های مصری كاملا متفاوت است و می توان گفت رویكردی از ”پایین به بالا“ می باشد. چرا كه نزاع ها و برخوردها –فكری یا فیزیكی- بومی بوده و در سرزمین خودشان اتفاق می افتند.

ادوارد سعید در در كتاب ”شرق شناسی“ اصطلاح « جغرافیای ذهنی» را بكار می برد، به این معنا كه استعمارگران از سرزمین های ”دیگران“ نقشه هایی معنایی تهیه می كردند. از این حیث كشورهای دیگران ساخته ذهن و تصور آنها بودند؛ با این وجود دیدگاه استعمارگران بر این بود كه نقشه های آنان عینی و علمی است (سعید، ۱۹۳۵). خطیب بر این باور است كه بازنمایی های هالیوود از سرزمین دیگران كه در اینجا خاور میانه است از این خط مش منحرف نمی شود، به این صورت كه اكثر فضاهایی كه از خاورمیانه (سرزمین دیگران) در فیلم های هالیوود نشان داده می شود نماهایی دور بوده تا حسی از عینیت و شیئ واره گی را منتقل كنند.

محمد رشید صوفی

منابع فارسی:

▪ راودراد، اعظم، سینما رسانه فراموش شده، مجله رسانه، سال چهاردهم، شماره دوم، ۱۳۸۲ .

▪ سعید، ادوارد(۱۹۳۵)، شرق شناسی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی: تهران.

▪ مانستربرگ، بازن و دیگران، نظریه های نشانه شناسی فیلم(مجموعه مقالات)، ترجمه گروهی از مترجمان ، انتشارات بنیاد سینمایی فارابی: تهران، ۱۳۷۶ .

▪ لوتمن، یوری(۱۹۷۶)، نشانه شناسی سینما، ترجمه مسعود اوحدی، انتشارات سروش: تهران، ۱۳۷۰ .

منابع لاتین:

▪ Branson, Gill (۲۰۰۰), Cinema and Cultural Modernity, Buckingham: Open University Press.

▪ Dick, Bernard F. (۲۰۰۲), Anatomy of Film, Boston, Bedford/St. Martin۰۳۹;s.

▪ Khatib, Linda (۲۰۰۴), The Politics of Space: the Spatial Manifestations of Representing Middle Eastern Politics in American and Egyptian Cinemas, Sage Publications website.

---