نمایی از خشونتی که بدل به عادت شده است

نگاهی به فیلم خانه پدری اثر کیانوش عیاری

«خانه پدری» یک فیلم زیبا و خوش ساخت است؛ فیلمی‌است که مشخصات کامل یک اثر سینمایی را دارد. فیلم داستان دارد و داستان خود را نیز کامل و بی‌نقص بازگو می‌کند، هیچ چیز اضافه ای در آن وجود ندارد، ضرباهنگ فیلم چنان است که در تمام مدت نمایش فیلم‌، تماشاگر با آن همراه است.

داستان فیلم راز اختفای جنایتی خانوادگی را طی پنجاه یا شصت سال از زندگی یک خانواده ایرانی بازگو می‌کند که به شکل کور علیه دختر خانواده انجام شده است، فیلم نشانگر خشونتی است که به نام «غیرت» و «حفظ آبرو» در حق زنان در گذشت زمان تحمیل شده است. شرایط دختران در طول تاریخ هرچند تغییر می‌کند اما بهبود ندارد.

این نکته هنگامی عیان می‌شود که نمای دختری که پیش از مرگ از شدت ترس کنترل ادرار خود را از دست می‌دهد باز در نمای دختری که از ترس اعمال خشم پدر کنترل ادرار خود را از دست می‌دهد‌، تکرار می‌شود؛ اگر در چند دهه قبل شدت خشونت در مرگ و زندگی دختر نمود داشت‌، چند دهه بعد نیز همچنان شدت خشنوت علیه دختر چنان ترسی در او ایجاد می‌کند که با شدت خشونتی که در هنگام قتل دختر اعمال شده است‌، برابری می‌کند. به این ترتیب مشخص می‌شود که موقعیت زن در گذر زمان همچنان او را در معرض خطر قرار داده است و حجم خشونت علیه او کاسته نشده است، هر چند که شکل اعمال خشونت تغییر کرده است.

کل داستان «خانه پدری» در یک چشم‌انداز می‌گذرد؛ در واقع چشم‌انداز فیلم خانه پدری یک خانه قدیمی تهران است‌، از همان خانه‌های آجری که سردابی هم دارند و این سرداب است که محل بیشتر رخداد‌هاست. فیلم فضای زیبایی از این خانه قدیمی نمایش می‌دهد، اما زیبایی این چشم‌انداز و نمای آن تحت تاثیر شدت زیبایی و کشش داستانی چندان به چشم نمی‌آید، در واقع خود داستان فیلم از چنان جذابیتی برخوردار است و ساختار اثر نیز چنان درست و دقیق است که فرصتی برای توجه به مسایل حاشیه‌ای و جنبی وجود ندارد.

فیلم قصد ندارد، زیبایی فنا شده خانه‌های قدیمی را به رخ بکشد و از خانه پدری‌، بهشت از دست‌رفته‌‌ای بسازد که باید حسرتش را خورد، درست برعکس‌، خانه پدری محلی است که جنایتی را در خود مستتر کرده است، محلی است که یاد‌آور عذاب است .

خانه پدری در واقع از این منظر نقطه مقابلی است برای فیلم مادر که ساخته علی حاتمی بود. در آن فیلم مادر‌، فرشته مهربانی بود که ستون و تکیه گاه همه افراد خانواده بود و زیبایی را با اقتدار خود در همه وجود خانه گسترده بود. او تنها فردی بود که از اقتدار لازم برای گرد هم آوردن همه افراد خانواده اش برخوردار بود‌، اما جنس اقتدار مادر در فیلم علی حاتمی از لطافت بود‌، در نقطه مقابل، خانه پدری قرار دارد، پدر در خانه پدری از اقتدار برخوردار است، اما اقتدار او با اعمال خشونت حاصل شده است. او می‌خواهد که دختران و زنان خود را تحت سلطه داشته باشد و به همین دلیل نیز خشن می‌شود.

این اعمال خشونت حتی در مراسم خواستگاری دخترها نیز ادامه می‌یابد و تلاش می‌شود با اعمال خشونت او را راضی به ازدواج کنند.

با این وجود، خشونتی که در دل داستان خانه پدری نمایش داده می‌شود قابل فهم است، مدلل است و بدل به جنون و بیماری روانی نشده است، برعکس همان خشونتی است که در دل زندگی یک خانواده مرد‌سالار در جریان است، این نوع از خشونت چنان در تار و پود زندگی تنیده شده است که روزمره و عادی جلوه می‌کند اما هنگامی که در خانه پدری به نمایش در می‌آید‌، شدت آن مشخص می‌شود‌، به همین دلیل نیز اثر موجب کشمکش درونی بسیاری از آنهایی می‌شود که در درون خود نوعی از این خشونت را مستتر کرده‌اند.

خانه پدری‌، نمایه‌ای است از زندگی آنهایی که نسل‌ها این خشونت را اعمال یا تجربه کرده‌اند و به همین دلیل نیز اثری تکا‌ن‌دهنده است‌، به خصوص آن که ساختار سینمایی اثر از استحکام لازم برخوردار است تا بیننده با آن همراه باشد.

گذشت زمان در خانه پدری با پرش‌های بلند زمانی نشان داده شده است. هر بخش از فیلم نمادی از یک دوره زندگی اهالی خانه پدری است‌، اما همه این زندگی تحت تاثیر خشونت قتل فجیع سال‌های گذشته است و هیچگاه زندگی از زیر بار این خشونت بیرون نمی‌آید.

خشونتی که گرد این قتل رقم می‌خورد در طول زندگی پوست می‌اندازد‌، رنگ عوض می‌کند اما همچنان شدید باقی می‌ماند، به خصوص آن که حتی در آخر کار خانه پدری بار دیگر این خشونت از دل خاک سر برآورده و رخ خود را عیان می‌کند.

خشونت خانه پدری از جنسی است می‌توان آن را درک کرد‌، به آن اندیشید و تلاش کرد تا از آن دور شد . خانه پدری خانه ای است که می‌توان آن را دید و از آن دور شد‌، این خانه هرچند در بستر داستانی جنایی – خانوادگی بازگو می‌شود و همه مشخصه‌های لازم برای جذب شدن به آن وجود دارد‌، با این وجود در دل خود از کارکردی اجتماعی برخوردار است‌، بیننده خانه پدری هنگامی‌که از خانه بیرون می‌آید‌، هنگامی که فیلم به انتها می‌رسد و تالار نمایش فیلم خانه پدری را به عنوان یکی از صد‌ها خانه این چنین تهران یا هر شهر دیگری ترک می‌کند، با خود یادواره تصویری را بیرون می‌آورد که مدت‌ها در ذهنش خشونت اعمال شده یا تجربه شده را نهیب می‌زند.

خانه پدری یک فیلم سینمایی است که نشان می‌دهد‌، فیلمنامه‌نویس‌، کارگردان و دیگر عوامل تولید آن سینما را می‌دانند‌، سینماگرند و فیلم‌هایی سینمایی می‌سازند که می‌توان آنها را دید‌، این توانایی مهمی‌است که بسیاری از آنها که تا‌کنون در جشنواره فیلم فجر فیلم‌هایشان به نمایش در آمد‌، فاقد آن هستند. خانه پدری یک فیلم واقعی است.

نویسنده : پریس تنظیفی