در اصلاح الگوی مصرف غربی نشویم

در سالی که بعنوان سال اصلاح الگوی مصرف نامیده شده است, راهکارهای مختلفی از سوی صاحبان فکری و اندیشه برای بهبود وضعیت مصرف در کشور پیشنهاد می شود هر کس براساس زمینه های فکر خویش به ارائه راهکار می پردازد

در سالی که بعنوان سال اصلاح الگوی مصرف نامیده شده است، راهکارهای مختلفی از سوی صاحبان فکری و اندیشه برای بهبود وضعیت مصرف در کشور پیشنهاد می شود. هر کس براساس زمینه های فکر خویش به ارائه راهکار می پردازد. بنابراین عمده راهکارهای ارائه شده را می توان در محورهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دسته بندی نمود. پر واضح است که احتمالا همه این راه حل ها منطقی و ارائه و تبلیغ آن ضرورت دارد. نابسامانی مصرف در ایران زیبنده جامعه اسلامی ما نیست و هر قدمی که برای اصلاح آن برداشته شود قدم به سوی صواب است.

معمولا برای اینکه میزان انحراف جامعه ما در مصرف نشان داده شود، آمارهایی از کشورهای توسعه یافته و یا میانگین میزان مصرف در جهان ارائه می شود. اگر چه برای سنجش میزان مصرف نادرست و تکیه بر آمارهای موجود راه درستی به نظر می رسد، اما اگر در تبیین ضرورت صرفه جویی و فواید آن راه نادرست غرب طی شود، سنت های نادرست اجتماعی رخ خواهد داد که از آن به «غربی شدن در صرفه جویی» تعبیر می کنیم.

ما معتقدیم که مسیر بشر در پیشرفت و تجدد مسیر نادرستی بوده است. بحران های زیست محیطی، بهداشتی و بالاتر از آن معرفتی و اخلاقی، حاصل نگاه یک سویه بشر به توسعه بوده است. غرب از چهار ارتباط انسان (یعنی ارتباط با خدا، خود، دیگران و طبیعت) دو ارتباط نخست را کنار نهاد و در دو ارتباط دیگر خصوصا ارتباط با طبیعت با سرعت و بدون مبنای توحیدی و انسانی تاخت.

میراث بکر و دست نخورده بشر تا چند قرن پیش از این، در طی سه قرن اخیر دستخوش تاراج بشر جدید قرار گرفت و زمین چون توپی به بازی زیاده خواهی انسان درآمد. این سیر قهقرایی موجب شد تا بشر به جای قرب به حق و حقیقت و تکریم محیط زیست، از خدا دور افتاده و به طبیعت ناجوانمردانه شبیخون بزند. اگر توسعه براساس مبانی توحیدی و اندیشه های الهی بنامی شد، یعنی اگر خدا محوری به جای انسان محوری در اندیشه بشر جدید می نشست و عقل گرایی افراطی جای عقل و وحی را نمی گرفت، قطعا وضعیت جهان به گونه دیگری می بود. جهان نامتعادل امروز حاصل اندیشه های نامتعادل بشر است.

در اندیشه اسلامی طبیعیت از آن خدا و نشانه اوست و خلق شده است تا موجودی به نام انسان، آن را به استخدام خود درآورده و از آن استفاده کند. در این اندیشه طبیعت بی مالک و بدون صاحب نیست تا انسان به هر گونه که خواست از آن بهره برداری کند. بهره برداری از آن منوط به این شرط است که به آن ضرر و زیان نرساند و نیروهای موجود در آن را تباه نسازد.

فرهنگ سازی برای اصلاح فرهنگ مصرف باید هماهنگ با راه و مبنای اندیشه ای خودمان باشد. تبلیغ صرفه جویی به سبک غرب نتیجه ای جز اصالت سود و منفعت طلبی نخواهد داشت. راه غرب، راه دوستی و احترام به طبیعت نیست بلکه راه مصرف کمتر برای بهره کشی بیشتر است. انسان غربی (یعنی با تفکر غربی) برای کسب سود و منفعت بیشتر و از دست ندادن سرمایه و درآمد خود به مصرف کمتر و در حقیقت صرفه جویی خواهد پرداخت، اما این اقدام به تعالی روح بشر منجر نخواهد شد.

قرآن مجید هدف از خلقت انسان را عبادت می داند، بنابراین رویکرد بشر در زندگی باید عبادت و قرب به خدا باشد یعنی باید جهت گیری های همه حرکت های بشر حتی تلاش وی برای کسب درآمد و فعالیت های اقتصادی نیز الهی و توحیدی باشد. در این صورت است که تمام حرکات و سکنات انسان عبادت خواهد بود، که اگر اینگونه نباشد زندگی بشر پوچ و بی ثمر است. برای نیل به هدف مقدس صرفه جویی و اصلاح الگوی مصرف، باید مبنای توحیدی و دینی این دو فضیلت تبلیغ شود. یعنی در کنار برشمردن محاسن اقتصادی و اجتماعی مصرف درست و مقایسه برای میزان مصرف ما ایرانیان با سایر جهان، به مبنای دینی صرفه جویی توجه ویژه شود تا صرفه جویی به دنیاگرایی بیشتر نینجامد. اما سؤال اینجاست آیا اسلام راهکار عملی برای مصرف درست و اصلاح الگوی مصرف دارد؟ چه تعالیم دینی و اخلاقی، می تواند جامعه را به سمت درست مصرف کردن سوق دهد؟

به نظر می رسد آموزه های دینی مشوق و مبلغ را می توان در دو سر فصل عمده دسته بندی کرد که به توضیح اجمالی آن می پردازم:

الف) سنت های الهی: بر هستی قوانینی حکمفرماست که به آنها سنت های الهی گفته می شود. توجه به این سنت ها می تواند انسان را از تندروی ها نجات داده و او را به راه منطقی و درست هدایت نماید. از جمله این سنت های الهی سنت برکات است. یعنی اگر شکر خدا (لفظی و عملی) به جای آورده شود و اگر ایمان حقیقی به خدا وجود داشته باشد، درهای رحمت و برکت خدا نیز پی درپی گشوده می شود.

سنت دیگر جاری بر هستی سنت درکات است، به آن معنا که اگر غفلت از خدا صورت گیرد و جامعه در مصرف دچار اسراف و تبذیر شود، نعمات الهی از بشر منع می گردد. توجه به سنت های الهی از جمله این دو سنت انسان را به سوی مصرف درست در چارچوب خداباوری و تأثیر خداوند در متن زندگی می کشاند. بدیهی است مصرف درست به جهت اجرای فرامین الهی با مصرف درست برای ضرر نکردن تفاوت دارد. شاید نتیجه یکی باشد اما وضعیت نخست قطعا نوعی عبادت خداست.

ب) آموزه های اخلاقی: توجه به آموزه های اخلاقی اسلام در حوزه روش زندگی و مصرف و نوع نگاه به دنیا کافی است تا اهداف اقتصادی اسلام محقق گردد. الگوی مصرف فرد مسلمان در اقتصاد اسلامی در چارچوب ضوابط کلی مشخص شده و آنگونه است که هم از اتلاف منابع جلوگیری می کند و هم روحیه مصرف گرایی و توجه افراطی مسلمان به دنیا را اصلاح می نماید.

دعوت به قناعت، اعتدال، زهد، بی رغبتی به دنیا (در مقام مصرف و نه تولید) و... از جمله توصیه های اسلام در حوزه الگوی مصرف فرد مسلمان می باشد. تبلیغ این آموزه ها که انسان را به قرب حق و اطاعت از خالق رهنمون می سازد، می تواند از غرب زدگی در اصلاح الگوی مصرف جلوگیری نماید. بعنوان مثال صرفه جویی در مصرف آب می تواند با انگیزه ذیل صورت گیرد:

▪ برای جریمه نشدن و پرداخت نکردن هزینه ای سنگین به سبب مصرف مازاد یا به جهت اینکه برای مصرف در روزهای آینده دچار مشکل نشویم.

▪ برای پرهیز از اسراف، قناعت به کم، توجه به حقوق دیگران و در نتیجه کسب رضایت الهی و نزدیکی به حق.

در هر دو حالت فوق صرفه جویی انجام شده است اما با دو هدف گوناگون، هدف اول مادی و با دیدگاه منفعت طلبانه انجام می شود و در هدف دوم افق های متعالی پیش روی قرار می گیرد، در اولی زندگی خوب مدنظر است و در دومی زندگی خوب برای آخرتی خوب.

طبیعی است اگر تبلیغ و گسترش فرهنگ مصرف صحیح با تکیه بر نگاه اول انجام گیرد، جامعه به سوی مادی گرایی و سودپرستی سوق داده می شود. اما نگاه دوم ارزش های اصیل اسلامی را زنده کرده و صرفه جویی را به عبادتی بزرگ بدل می سازد.

محمدعلی یوسفیان