گامی دیگر برای مفاخر فرهنگی ایران

جلد پنجم پژوهشگران معاصر ایران به دو شخصیت ممتاز ادب فارسی, بدیع الزمان فروزانفر و عباس اقبال آشتیانی اختصاص دارد هوشنگ اتحاد مولف این مجلد و دیگر مجلد های مجموعه, با آوردن آرای گوناگون در مورد این دو فخر فرهنگی, شخصیت آنها را به خوبی در اختیار ما گذاشته است

از جمله عادت های عجیب ما ایرانیان این است كه با وجود تاریخ فرهنگی-اجتماعی گسترده و عمیقی كه داریم، همواره از صفر آغاز می كنیم. به همین سادگی گذشته را فراموش می كنیم و عمر كوتاه خویش را، مبنای جهان فرهنگ می گذاریم. در صورتی كه خواندن گذشته و شناخت گذشتگان ( و نه ماندن در آن فضا) ضرورت كار فرهنگی است. چطور می توان گامی به پیش گذاشت، بی آن كه گذشته را به تمامی نشناخت.

البته برخی نیز از آن طرف بام افتاده ایم. آنقدر به گذشتگان دل بسته ایم و شیفته شان شده ایم كه برداشتن گامی به پیش، گناهی نابخشودنی به حساب می آید. به گفته داریوش آشوری، این خصوصیت «نه این، نه آنی» آفتی است كه سال ها ما را آزار داده است و همواره دچار افراط و تفریطیم.

همین خصوصیت سبب شده تا ما برای شناخت بزرگان ادب و هنر این سرزمین دچار مشكل باشیم. طبق نگاه دو گانه و سیاه و سفیدی كه به گذشته داریم، دو دسته كتاب در این حیطه به چاپ رسیده است. دسته ای از كتاب ها گذشته را به تمامی نفی كرده اند و هیچ نكته در خوری در آن نمی بینند و دسته دیگر، هرآنچه را كه در گذشته آمده، بی كم و كاست پذیرفته اند و نمی خواهند قدمی از آن جلوتر بروند. آن چنان هیبتی از شخصیت های تاریخی ساخته اند كه نقد كلام آنها، به واسطه وجود اسطوره ای شان، غیرممكن می نماید.

كتاب پژوهشگران معاصر ایران كه تا كنون چندین جلد آن منتشر شده، فضایی دیگرگونه را در برابر ما می گذارد. هر چند مولف كتاب نگاهی نوستالژیك به گذشته دارد، اما این نگاه سبب نشده است كه او با نگاهی شیفته و فارغ از نقد به گذشته بنگرد. هرچند او در بزرگداشت و یادمان شخصیت های ادبی گذشته نوشته است، اما تلاش كرده كه وجوه مختلف و گاه متضاد این شخصیت ها را نیز به نمایش بگذارد. همین نكته سبب شده است تا شخصیتی انسانی از این بزرگان به نمایش در آید.

جلد پنجم پژوهشگران معاصر ایران به دو شخصیت ممتاز ادب فارسی، بدیع الزمان فروزانفر و عباس اقبال آشتیانی اختصاص دارد. هوشنگ اتحاد مولف این مجلد و دیگر مجلد های مجموعه، با آوردن آرای گوناگون در مورد این دو فخر فرهنگی، شخصیت آنها را به خوبی در اختیار ما گذاشته است.

بخش نخست كتاب به بررسی آرا و افكار عباس اقبال آشتیانی اختصاص یافته است. مولف كه نظرات متفاوت و مختلف را كنار هم آورده، یادداشت را با جمله ای از محمد قزوینی آغاز كرده است كه در مورد اقبال چنین نوشته است: «استعجاب من از مشاهده این همه فضل و كمال و تتبع و تبحر و طریقه انتقادی متاخرین از علمای اروپا، كه در شخص سركار حس می كنم، نهایت ندارد.»

در ادامه یادداشت نظرات عباس غنی، سعید نفیسی، حسین خطیبی، محمد امین ریاحی، محمد جعفر محجوب، عباس مسعودی، غلامرضا سمیعی، محیط طباطبایی، محمود نجم آبادی و چند تن دیگر از بزرگان ادب فارسی در مورد اقبال آمده است. مولف در این خصوص از منابع مختلف بهره برده است كه از لحاظ زمانی فاصله گسترده ای را در بر می گیرد. سعید نفیسی از جمله افرادی است كه در این كتاب، استفاده بسیاری از آرای او در مورد اقبال آمده است. او در ابتدا به شرح آشنایی خود با وی اشاره كرده است. نفیسی از دارالفنون شروع می كند و از كتابخانه ای كه محل دیدارهای پیاپی اش با اقبال بوده است: «در آنجا، من نخستین بار عباس اقبال آشتیانی دانشمند معروف را دیدم كه مدت های مدیدی از دوستان بسیار نزدیك من بود و تقریباً در آغاز هر كتابی كه چاپ كرده با كمال بزرگواری و مهربانی نامی از من برده است.» در ادامه این یادداشت ها آرای گوناگون در مورد ادبیت، اندیشه و افكار اقبال آمده است. نمونه هایی از نثر اقبال آشتیانی و فهرست از جمله دیگر آثاری است كه در معرفی بیشتر این ادیب آمده است.

در بخش دوم كتاب، آثار بدیع الزمان فروزانفر مورد بررسی قرار گرفته است. در اینجا نیز درست به سبك و سیاق بخش اول، آرا و نظرات مختلف در مورد این شخصیت فرهنگی در كنار هم قرار گرفته اند. نگاهی به زندگی این بزرگمرد ادبیات ایران می تواند نكات بسیاری را در مورد او پیش روی ما بگذارد. فروزانفر پشتكاری بی بدیل داشت و در روزهای دانش آموزی اش، با همه توانش در حال آموختن بود. با این همه از آن شكسته نفسی های متداول در او خبری نبود. او در حالی كه می دانست و همه توانش را برای آموختن به كار می برد، ابایی نداشت تا از دانش خود بگوید. چنین توصیفاتی می تواند این ادیب فرزانه را بیش از پیش در نظر ما واقعی و ملموس جلوه دهد. در این بخش آرای محمدرضا شفیعی كدكنی، ایرج افشار، نصرالله فلسفی، محمدجعفر محجوب، علی محمد حق شناس، محمدعلی اسلامی ندوشن، محمد دهقانی، ضیاءالدین سجادی و چند تن دیگر را در مورد فروزانفر می خوانیم. محمد جعفر محجوب به دو خصوصیت شوخ طبعی و حافظه قوی فروزانفر اشاره می كند: «... روز اول اسم همه شاگردهایش را یاد می گرفت و بعد مطالعه دقیق می كرد در باب این كه هركدام از این شاگردها چه صفاتی و چه خصوصیاتی دارند، چه زبان هایی بلدند، كجاها كار می كنند، حتی رابطه شان با خانواده شان خوب است یا بد و ...»

پژوهشگران معاصر ایران، دارای مجلدهای دیگری نیز است كه به دیگر شخصیت های فرهنگی معاصر پرداخته است.

سجاد صاحبان زند

پژوهشگران معاصر ایران

جلد پنجم

هوشنگ اتحاد

انتشارات فرهنگ معاصر