نت سکوت شهسوار تار ایران

سال ها کسی صدای آوازش را نشنید, اما «شهسوار تار ایران» بود جلیل شهناز نوازنده ای بود که زیباترین توصیف را استاد آواز ایران, محمدرضا شجریان در وصفش گفته بود «مانند آبشاری خروشان در جریان است » چشمه خروشانی که در بیست وهفتمین روز خرداد ۱۳۹۲ چند روز بعد از نخستین سالگرد یار همیشگی اش, حسن کسایی به ابدیت پیوست

سال‌ها کسی صدای آوازش را نشنید، اما «شهسوار تار ایران» بود. جلیل شهناز نوازنده‌ای بود که زیباترین توصیف را استاد آواز ایران، محمدرضا شجریان در وصفش گفته بود: «مانند آبشاری خروشان در جریان است.» چشمه خروشانی که در بیست‌وهفتمین روز خرداد ۱۳۹۲ چند روز بعد از نخستین سالگرد یار همیشگی‌اش، حسن کسایی به ابدیت پیوست.

قلب استاد جلیل شهناز بعد از یک دوره طولانی بیماری، در بیمارستان آراد از حرکت ایستاد و نامش جاودانه شد. هنرمندی که از آخرین یادگارهای نسل نوازندگان و تارنوازان شاخص موسیقی ایرانی بعد از آقاحسینقلی، درویش‌خان و البته کلنل وزیری بود. جلیل شهناز ۹۲سال پیش در سال ۱۳۰۰ در شهر فرهنگ و هنر اصفهان در خانواده‌ای هنرمند به دنیا آمد. فرزند کوچک خاندانی که هرکدام نوازندگان شاخصی بودند که آوازه سازشان به شهرهای دیگر نیز رفته بود.

اما مقدر بود که نام خاندان شهناز با همین فرزند کوچک جاودانه شود. استاد شهناز نواختن تار را از برادر بزرگ خود حسین شهناز آموخت و در مدت کوتاهی در این ساز صاحب‌سبک شد. در سنین جوانی از نوازندگان بزرگ زمانه خود در اصفهان شد. اما آشنایی او با حسن کسایی نوازنده نی باعث شد تا صدای دونوازی این دو، فراتر از اصفهان برود و به رادیو ملی ایران برسد. شهناز در سال ۱۳۳۶ به همراه حسن کسایی به برنامه گلهای رادیو پیوست و در این برنامه با معروف‌ترین خوانندگان دوره خود یعنی تاج‌اصفهانی و ادیب‌خوانساری همکاری کرد. یکی از شاخص‌ترین همنوازی‌های او با همایون خرم بود که حدود شش‌ساعت به‌گونه‌ای جدید از ردیف‌نوازی پرداخت.

جلیل شهناز در طول زندگانی هنری خود به یکی از بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین نوازندگان تار ایران تبدیل شد. او چنان تکنیک برجسته‌ای داشت که می‌توانست ردیف‌هایی که هیچ تارنوازی آن را ننواخته بود، با تار بنوازد. یکی از این ردیف‌ها نواختن در مایه دشتی و دشتستانی بود که پیش از او با تار، نواخته نشده بود.

بعد از آقاحسین فراهانی، جلیل شهناز تار را بار دیگر به موسیقی ایرانی معرفی کرد شاید به همین دلیل بود که از «تار شهناز» به‌عنوان یک گونه شاخص نام برده می‌شد. او نغمات موسیقایی بسیار سخت تکنیکی را به صورت کاملا ساده بداهه‌نوازی می‌کرد.

او بداهه‌نوازی بی‌بدیل بود. شاید در میان هنرمندانی که این سال‌ها به موسیقی ایران معرفی شدند، کسی مانند جلیل شهناز نبود که بتواند پیچیده‌ترین ترکیب‌ها را در نواختن تار به صورت بداهه به کار بندد. هرچند تار، تنها ساز استاد نبود و جلیل شهناز در نواختن ساز‌هایی چون ویولن، سنتور و تنبک نیز چیره‌دست بود. او در طول زندگی پر از نغمه خود با هنرمندان شناخته‌شده‌ای ازجمله فرامرز پایور، حبیب‌الله بدیعی، پرویز یاحقی، همایون خرم، علی تجویدی، منصور صارمی، رضا ورزنده، امیرناصر افتتاح، جهانگیر ملک، اسدالله ملک، محمد موسوی، تاج اصفهانی، علی‌اصغر بهاری، ادیب خوانساری، محمود خوانساری، عبدالوهاب شهیدی، اکبر گلپایگانی، حسین خواجه‌امیری و محمدرضا شجریان همکاری کرد. به‌ جرات می‌توان گفت او یکی از حلقه‌های واسط نسل قدیم موسیقی سنتی ایران با نسل جدید بود که موسیقی را به بالاترین مقام خود رساند.

استاد محمدرضا شجریان که از شاگردان و همراهان و تحسین‌کنندگان جلیل شهناز بود، چندسال پیش در مراسم بزرگداشت استاد، دست او را بوسید و در وصفش گفت: «ساز شهناز در من زندگی می‌کند و من با ساز شهناز زندگی می‌کنم. من تنها خواننده‌ای هستم که خودم را شاگرد جلیل شهناز می‌دانم، ساز این نوازنده بی‌بدیل یک ساز آوازی است؛ برخلاف دیگر نوازنده‌ها که ۸۰درصد، سازی می‌زنند و فقط ۲۰درصد، آوازی. جلیل شهناز به بیان واقعی در نوازندگی تار به استادی رسیده است؛ چراکه در گیرودار ردیف و تقلید از دیگران نماند و مانند آبشاری خروشان در جریان است.»

حسن کسایی همراه همیشگی استاد شهناز بود که در وصفش گفته بود: «همه، موسیقی را گوش می‌دهند و دوست دارند. اما کسی که سره را از ناسره تشخیص بدهد و بتواند درک مقاماتی که شهناز نواخته را داشته باشد، بسیار نادر است.» اما تار باشکوه شهناز چند سالی بود که به دلیل بیماری او بر زمین مانده بود و تنها در چند سال اخیر چندین‌بار از او نام برده شد. از آخرین اجراهای او در سال ۱۳۸۳ زمانی بود که به‌عنوان چهره ماندگار هنر برگزیده شد. او در اردیبهشت ۹۲ نیز خانه موسیقی را بازگشایی کرد. اما بعد از آن کمتر کسی استاد شهناز را دید. او در یک‌سال گذشته نیز بارها در بیمارستان بستری شد تا سرانجام نوای زندگی‌اش در بیست‌وهفتم خرداد به نت سکوت تبدیل شد. هرچند صدای تار او تا موسیقی هست باقی است. مراسم تشییع این استاد موسیقی ایرانی، چهارشنبه ۲۹خرداد از ساعت ۹ صبح از خانه هنرمندان برگزار می‌شود.

فرزانه ابراهیم‌زاده