ایلیاد و اودیسه هومر

زندگی هومر حماسه سرای نام آشنای یونان در هاله ای از ابهام فرورفته است و اطلاعات زیادی از او در دست نیست

زندگی هومر حماسه سرای نام آشنای یونان در هاله ای از ابهام فرورفته است و اطلاعات زیادی از او در دست نیست. در تاریخ ادبیات یونان آمده است كه هومر به زبان خاص مردم یونان در آن دوران یعنی یونین (Ionian) سخن می گفته و شعر می سروده و در همان منطقه یونین زندگی می كرده است. راویان تاریخ می گویند هومر نابینا بود، با این وجود دو منظومه ایلیاد و اودیسه سروده اوست.

تحلیلگران ادبی براین اصل پافشاری می كنند كه سبك، لحن و مضامین نهفته در دو اثر با یكدیگر متفاوت است و نشان دهنده سیر تحولات فكری و روحیه شاعر به حساب می آید. لازم به ذكر است كه هومر ابتدا ایلیاد را می سراید و بعد از آن اودیسه را خلق می كند. با این وجود برخی چون فردریك ولف معتقد هستند كه ایلیاد و اودیسه توسط هومر خلق نگشته بلكه تمامی افسانه ها و روایاتی است كه توسط مردم پدید آمده و سینه به سینه نقل شده تا آن كه در یك كتاب گردهم آمده است. برخی دیگر می گویند كه هومر تمامی حكایات و داستان های یونانی را گردهم آورده، مرتب كرده و با زبان خاص خود روایت كرده است. آنچنان كه فردوسی با شاهنامه و افسانه ها و حكایات ایران زمین چنین كرده است.

در داستان ایلیاد آمده است آگاممنون، كروزئیس، اسیر تروایی را به عنوان غنیمت نگاه می دارد. آگاممنون حاضر نمی شود دختر را رها سازد. آپولون به قصد مجازات یونانیان پاپیش می نهد و آن ها را به بیماری طاعون مبتلا می سازد. آگاممنون دیگر سماجت نمی كند. كروزئیس را آزاد می كند ....

اودیسه هومر فاقد زمینه و پیشینه تاریخی است و بیشتر دارای پیش زمینه اساطیری می باشد. در این اثر تلماخوس طالب اودیسئوس است. در عین حال كه پنه لوپه كه شوهرش در سفری طولانی اسیر گشته تحت فشار خواستگارانی است كه مدعی هستند آشیل مرده است و همسرش باید با یكی از آن ها ازدواج كند. در واقع پنه لوپه كه نماد زن وفادار به شوی خود است سالیان متمادی از قبول درخواست ازدواج خواستگاران سر باز می زند تا این كه شوهرش بازمی گردد و خواستگاران را به قتل می رساند.

در دو منظومه هومر سرگذشت یك پهلوان ملی و حوادثی كه بر او می رود موضوع اصلی به حساب می آید. در این دو اثر پهلوان همواره و در هنگامی كه به تنگنا می افتد از الهه ها یاری می طلبد. همچنین در این دو اثر شخصیت ها با صفات خاص خود معرفی می شوند. هومر از سوی دیگر علاقه مند است تا شخصیت های اسطوره ای اش یك نفس سخن برانند. در بخش هایی از دو منظومه او ما شاهد صحبت یك نفر پهلوانی هستیم كه اجازه سخن گفتن به كسی را نمی دهد و خود با فراغت بال مكنونات درونی خود را بیان می كند. جدای از مسایل مطرح شده در دو منظومه ایلیاد و اودیسه خدایان و الهه های مختلف در زندگی مردم نقش مهمی دارند و همواره در بستر داستان ها حضوری چشمگیر دارند. آن ها به راحتی در زندگی مردم و پهلوانان دخالت می كنند و گاه رفتار و كردارشان نشانه هایی از زورگویی و تسلط بی چون و چرا دارد. درخصوص اوزان شعری كه هومر به كار برده باید اذعان داشت كه در دو حماسه مذكور وزن رزمی با ضرباهنگ رزمی به كار رفته است، یعنی بحر شش پایه ای كه هر پایه از سه مقطع تشكیل شده است.

بسیاری از متخصصین علوم مختلف چون جامعه شناسان، فلاسفه، مورخین و... از این دو اثر استفاده كرده و توانسته اند میان گذشته و حال پلی برقرار سازند. آن ها همچنین توانسته اند اطلاعات ارزشمندی از یونان باستان به دست آورند، به آیین سنتی و باورهای مردم اشراف پیدا كنند و بستر اجتماعی روزگاران كهن را ارزیابی كنند. با این اوصاف در دو اثر یاد شده بخش های خسته كننده و طولانی بسیار زیادی هم وجود دارد كه در نظر خواننده بسیار ملال آور است. در این بخش ها شاعر به اطناب روی آورده و با وسواس وصف ناپذیری جزئی ترین مسایل چون تعداد كشتی ها و نوع زره ها و... را بیان كرده است.

در ارزیابی تطبیقی میان شاهنامه و دو اثر هومر باید اذعان داشت كه در شاهنامه همواره بر اصولی چون تقوا، پاكدامنی، حرمت نگاه داشتن، داشتن روحیه برادری و اخوت و وطن دوستی تأكید بسیار شده است و همواره پهلوانان به داشتن صفات نیكو ترغیب شده اند، اما در دو منظومه هومر به كرات دیده شده كه خدایان به دور از اخلاق عمل كرده و گاه رفتارهای ناشایست و ستیزه جویانه ای از آن ها سرمی زند.

در واقع هومر چون فردوسی بر آن نبوده تا معلم اخلاق باشد و پند و اندرز دهد و انسان را از انجام كارهای زشت و ناپسند بازدارد.

با تمامی این اوصاف هومر به اسكلت بندی آثار خود توجه خاص داشته و توانسته تناسبی ایده آل میان عناصری چون شخصیت و حادثه ایجاد كند. او همچنین به فن بلاغت اشراف داشته و از فنون و صناعات ادبی به نحو احسن استفاده كرده است. بسیاری از منتقدین بر این اصل پافشاری می كنند كه هومر انسان شناسی تمام عیار است و می تواند بینش عمیق و ژرف از وجود آدمی مطرح سازد و انسان را به نهادینه های وجود خود وارد سازد و به تعبیری ابعاد مختلف وجود آدمی را به تصویر كشد. از این رو می بینیم كه هومر و آثارش در طی قرن های متمادی مطرح و زنده هستند و تا ابد ماندگار خواهند بود.

فریده شریفی

منبع: تاریخ ادبیات جهان، باكتر تراویك، ترجمه عربعلی رضائی، نشر فرزان، ۱۳۸۳.