موسیقی شوخ در ایران

موسیقی شوخ در فرهنگ مردم ایران, بیان صراحت و شجاعت مردمانی است كه بهترین قالب را برای بازگو كردن مصائب خویش انتخاب كرده و در درازنایِ تاریخ از آن بهره برده اند بیان رك و بی پروای كلامی در این گونه از موسیقی, شیوا و نمادین سمب ُلیك است, گاه از گنج كنایه ها بهره می برد و گاه به جد ّ, نیشتر بر د ُ ُمل چركین اجتماع می زند

این موسیقی در ابتدا برای خود، خنده را تعریف می‌كند و بعد موسیقی‌ورزان آن، بنا به حال و برداشت خود از جمعی كه در آن حضور دارند، یك یا چند زیر مجموعه را برمی‌گزینند و بر اساس آن، كار خود را آغاز می‌كنند، در موسیقی شوخ «خنده» به گونه‌های زیر تقسیم می‌شود:

الف‌ـ خنده‌های وجودی یا خنده‌هایی كه حقیقی‌اند و عینیت دارند مانند:

لبخند، زهرخند، پوزخند، قهقهه، خنده عصبی، خنده زوركی، خنده مستانه، خنده شوق‌آمیز، خنده زیركانه، خندهٔ كودكانه، خنده احمقانه، خنده هم‌گرایانه (بازدیدی)، خنده دوستانه.

ب ـ خنده‌های باورمدارانه كه به سه شاخهٔ زیر تقسیم می‌شوند:

۱. طبیعت‌گرا: خنده گل، خنده صبح، خنده خورشید، خنده شكوفه، خنده بهار، خنده زندگی و ...

۲. آیینی: خنده پریان، خنده جادوگران، خنده اجن‍ّه، بازیهای خنده‌آور و ...

۳. دین‌شمول: خندهٔ خداوند، خنده ملائك، خنده شیطان، خنده شهدا و ...

موسیقی‌ورزان این‌گونه از موسیقی، به گونه دوم كاری ندارند، بلكه آنچه كه مد‌ّ نظر آنان قرار می‌گیرد و مهم است گونهٔ اول (الف) است.

گروههای موسیقی‌ورزِ خنده‌آور در ایران كهن به دستجات فراوانی تقسیم می‌شده‌اند كه امروزه از آنان كمتر اثری به جا مانده است و افراد كهن‌سال این قوم نیز در حال فنا هستند. اینان عبارت‌اند از: هزل‌گویان، هجاگویان، توره‌ها، عاشیقها، ل‍ُت‍ّیها۱ (كه به اشتباه لوطی نوشته شده) حاجی فیروزها، پیش‌پرده‌خوانها، مطربان پای خیمه و تخته‌حوض، پیش‌پرده‌خوانان و ....

هر كدام از این گروههای موسیقی‌ورز در جای جای ایران نام ویژه‌ای دارند یا بهتر است بگویم داشته‌اند، مانند: ل‍ُت‍ّیها در خراسان، د‍َ‌لی‍ّها در لرستان، تیتالی‌بیژها در كردستان، سایاچیها در آذربایجان شرقی و غربی ....

اینان از لحاظ اجرایی به دو دسته تقسیم می‌شدند:

الف: فردی (در دو جنسیت زن و مرد)

ب: جمعی

این دو دسته وظیفه داشتند تا خنده‌كنندگان را در سه گروه زیر به سوی وجد و شادی رهنمون شوند:

۱. نوجوانان و جوانان

۲. میان‌سالان

۳. كهن‌سالان

برای خنده و خنداندن در جامعهٔ ایران، گروههای موسیقی شوخ پیرو دستور بوده‌اند. این دستورات، از پیش، حد و مرزی را برای خنداندن تبیین می‌كردند و شاخص اجرای شوخانهٔ موسیقی‌ورزان بودند. این دستورات دو دسته‌اند:

الف: شفاهی عرفی

ب: رواییِ مستندِ دینی

در گروه الف: دستورات خنداندن و خندیدن به باورها و نوع نگرش اجتماعی قومی و میزان دانش جمعی بستگی پیدا می‌كرد، به همین دلیل در برخی از اقوام ایرانی كنایه و مثل و متل آهنگین، جریان سیال ویژه خود را دارند و در هر قرن و دوره‌ای تحت تأثیر تغییرات سیستماتیك جامعه به نوعی دگرگونی دچار می‌شوند.

در گروه ب: دستورات صورت لازم‌الاجرایی صرف دارند و اكثر آنها چگونگی خنداندن را بسیار واضح تبیین كرده‌اند.

مانند روایتی كه در نهج‌الفصاحه جلد ۲ صفحه ۷۸ از زبان پیامبر (ص) آمده است: خداوند شوخی كسی را كه در شوخی خود راستگو باشد، مؤاخذه نمی‌كند.

یا روایتی كه در اصول كافی جلد ۴ از زبان امام باقر (ع) به نقل از عبدالله بن محمد ج‍ُعفی آمده است كه: خداوند عزوجل دوست دارد كسی را كه، در میان جماعتی خوشمزگی و شوخی می‌كند، بی‌آنكه فحش دهد و هرزگی نماید.یا روایتی از پیامبر (ص) در جلد ۳ اصول كافی كه فرموده‌اند: هر كه مؤمنی را شاد كند مرا شاد كرده و هر كه مرا شاد كند خدا را شاد كرده است، و از بیانات امام سجاد(ع) است كه: دوست داشتنی‌ترین كارها نزد خدای عزوجل، شاد كردن مؤمن است. آنچه بسیار قابل توجه است دستورات عرفی برای خندیدن و خنداندن و شادی كردن است كه سخت‌گیرانه‌تر و دست و پاگیرتر از دستورات شرعی است! تا جایی كه در برخی از نقاط ایران در باورهای قومی، خنده و قهقههٔ مرد را نشانه سفاهت و بلاهت او به شمار می‌آورند.در حالی‌كه در جلد ۳ اصول كافی در بیانات امام باقر (ع) چنین آمده است كه: لبخند مرد به روی برادرش حسنه است. در گذشته‌ای نه چندان دور، به پسری كه زیاد می‌خندید زن نمی‌دادند و به خواستگاریِ دختری هم كه زیاد می‌خندید نمی‌رفتند، چون این مسئله یك شرط عرفی بود.

با توجه به آنچه گفته شد، شادی‌آوران شوخ‌مسلك ایرانی كه در دو گروه بومی منطقه‌ای و سنتی‌‌ـ شهری فعالیت می‌كردند و امروزه كمتر در جامعه حضور دارند، كاری بس دشوار را در زمانهٔ خود به عهده داشتند و دارند، ضمن آنكه باید ادب جاری در جامعه را نیز پاس بدارند. ترانه‌های شادی‌آوران ایرانی به بیست دستهٔ مختلف تقسیم می‌شود:

تك بیتهای آوازیِ كنایی

دو بیتیهای آوازی كنایی

بیتهای انتقادی ـ اعتراضی

ترانه‌های بداهه‌ای كه به ریتم (ضرباهنگ) بیشتر پایبند هستند تا نغمگی (ملودی) و اغلب سیلابی هستند.

ترانه‌های پایبند به نظام عروضی (ضربی)

غزلهای ل‍ُغ‍ُزپرانه

ترانه‌های كنایی سیاسی ـ اجتماعی

ترانه‌های شوخانهٔ نمایشی

آوازها و ترانه‌های شوخ فصلی

آوازها و ترانه‌های شوخ‌ِ آیینهای سور

منظومه‌خوانیهای شوخِ

حكایتهای موسیقایی شوخ

پندخوانیهای شوخ

دعاخوانیهای شوخ

نصابهای شوخِ آموزشی خواندن

ترانه‌های لوده

ترانه‌های كنایی موقعیتی و فی‌البداهه

دوبیتیها و ترانه‌های هجو و هزل

ترانه‌های من در آوردی پایِ كار و حین كار مطربان سیاه‌‌بازی و خیمه‌شب‌بازی

ترانه‌های شوخ شادی‌آورانِ دوره‌گرد و تقلیدچیهای منطقه‌ای

در میان اجراكنندگان موسیقی شوخ در ایران، شادی‌آوران دوره‌گرد كارشان جالب بود، زیرا اینها علاوه بر خواندن ترانه‌های انتقادی، كه بیشتر به سفارش كسی در ذ‌َم‌ّ افراد ویژه‌ای اجرا می‌شدند، خبررسان وقایع منطقه‌ای و كشوری نیز بودند. اینان را به اشتباه لوطی نوشته و خوانده‌اند به عقیدهٔ من اینها را باید ل‍ُتی، برگرفته از ریشهٔ واژه‌ای ر‍ُ‌ت و لت به معنای فقیر و بی‌چیز، دوره‌گرد فقیر خواند، زیرا آنان شادی‌آورانی صادق و صوفی‌مسلك بوده‌اند كه با هر زبانی و مرامی اخت می‌شدند و برای شاد كردن مردم، تلاش می‌كردند، گاه در اشعارشان زندگی خویش را به صراحت بیان می‌كردند و گاه خبرهای سیاسی را كنایه‌وار و انتقادآمیز باز می‌گفتند.

---