خیمه فقر در روستا

نقشه فقر در ایران و بررسی تغییرات آن برای دوره ۸۳ ۱۳۷۴

یکی از مهم‌ترین مشکلا‌تی که امروزه جوامع بشری با آن روبه‌روست، مساله فقر و نابرابری درآمد می‌باشد. به همین خاطر، سیاستگذاران سیاسی و اقتصادی همواره کوشیده‌اند تا با اتخاذ سیاست‌های مناسب حجم و شدت فقر و نابرابری در این جوامع را کاهش دهند. در این راه سیاستگذاران هر کشوری ابتدا نیازمند این هستند که به وسیله ابزارهای اطلا‌عاتی مناسب، مناطق کمتر توسعه‌یافته و فقیرنشین کشور را شناسایی کنند تا بتوانند در گام بعدی با اتخاذ سیاست‌های متناسب با آن مناطق و به کمک منابع مالی موجود به آنها کمک نمایند. یکی از ابزارهایی که می‌تواند ما را در شناسایی مناطق فقیرنشین کمک کند، نقشه فقر است.

نقشه فقر نمایش جغرافیایی فقر است که توضیح دقیقی از فقر در سطح جغرافیای کشور را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر این نقشه نشان می‌دهد که فقر در چه قسمت‌هایی از کشور تمرکز یافته و همچنین کدام مناطق نسبت به بقیه مناطق دیگر فقیرتر هستند. این نقشه‌ها می‌توانند کمک قابل ملا‌حظه‌ای به دولت‌ها و موسسات غیردولتی در شناسایی افراد فقیر و همچنین افزایش اثربخشی برنامه کاهش فقر آنها ارائه دهند. ‌

‌ به منظور تهیه نقشه فقر ابتدا با استفاده از آمارهای خام مخارج خانوار مرکز آمار ایران در سال‌های مورد نظر و بر اساس شاخص قیمت مصرف‌کننده (‌) CPI و با استفاده یک سبد غذایی (سبد غذایی معرفی‌شده توسط موسسه تغذیه ایران برای یک الگوی تغذیه مناسب شامل مقادیر ضروری از اقلا‌م متعدد غذایی برای نگهداری سالم بدن می‌باشد) را برای تمامی خانوارها در مناطق شهری و روستایی (با بعد و ترکیب متفاوت) محاسبه می‌کنیم تا دریابیم هر خانوار برای خرید سبد مذکور به چه مقدار درآمد احتیاج دارد. اگر خانواری این مقدار درآمد را نداشته باشد فقیر است و در غیر این صورت فقیر نیست. البته در این محاسبه به این نکته توجه شده که از سال‌های آغازین انقلا‌ب تاکنون مصرف‌کنندگان با یک سیستم دوگانه قیمت‌ها برای کالا‌های مختلف مواجه بوده‌اند. بنابراین مصرف‌کنندگان قادر بودند مقدار ثابتی از اقلا‌م مورد نیاز خود را به قیمت ثابت کوپنی و مابقی نیاز خود از آن کالا‌ را به قیمت آزاد خریداری نمایند. با لحاظ این موضوع (سیستم دوگانه قیمت‌ها برای کالا‌ها) هزینه سبد غذایی برای خانوار دونفره (خانوار مرجع) در سال ۱۳۷۴ (به عنوان سال پایه) برای مناطق روستایی و شهری استان تهران (استان مرجع) به ترتیب ۷۸۸/۷۳۱/ ۱ و ۰۶۵/۱۶۵/۲ برآورد شده که این همان خط فقر می‌باشد. حال با استفاده از شاخصی تحت عنوان شاخص معادل‌سازی، خط فقر سایر خانوارها برای سال‌های ۸۳-۱۳۷۴ (براساس خط فقر خانوار دونفره تهرانی در سال ۱۳۷۴) محاسبه می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که‌:

شاخص نرخ فقر (شاخصی است که نشان می‌دهد چند درصد خانوارها زیر خط فقر قرار دارند) برای سال ۱۳۷۴ نشان می‌دهد ۶/۴۴ درصد از کل خانوارهای ساکن در روستاها زیر خط فقر بوده‌اند که این نسبت در سال ۱۳۸۳ به ۶/۵۲ درصد رسیده و نشان از افزایش خانوارهای فقیر در مناطق روستایی کشور دارد. همچنین تعداد کل خانوارهای ساکن در شهرهای زیر خط فقر در سال ۱۳۷۴ برابر با ۴/۵۵ درصد بوده و این نسبت در سال ۱۳۸۳ به ۴/۴۷ درصد رسیده است. ‌

برای سال ۱۳۷۴ اگر فرض کنیم که فقط ۱۰۰ خانوار در کل روستاهای کشور وجود داشت، تقریبا ۴۷ خانوار فقیر هستند که این نسبت در سال ۱۳۸۳ به ۵۳ خانوار رسیده است. همچنین برای این سال اگر فرض کنیم که فقط ۱۰۰ خانوار در کل شهرهای کشور وجود داشت، تقریبا ۵۵ خانوار فقیر است که این نسبت در سال ۱۳۸۳ به ۴۷ خانوار رسیده است. ‌

از طرف دیگر برای سال ۱۳۷۴، ۱/۵۰ درصد از کل خانوارهای کشور که در زیر خط فقر قرار دارند در مناطق روستایی و ۹/ ۴۹ درصد آن در مناطق شهری قرار دارند. اما این نسبت در سال ۱۳۸۳ برای روستا و شهر به ترتیب به ۳/۶۲ و ۷/۳۷ درصد رسیده است که نشان از گسترش شدید فقر مناطق روستایی دارد.

برای سال ۱۳۷۴ اگر فرض کنیم که فقط ۱۰۰ خانوار فقیر در کشور وجود داشته، تقریبا ۵۰ خانوار در روستا و ۵۰ خانوار در شهر قرار داشتند که این تعداد در سال ۱۳۸۳ به ترتیب در روستا و شهر به ۶۲ و ۳۸ خانوار رسیده است. ‌

شاخص شکاف فقر (شاخصی است که برای تعیین فاصله فقرا از خط فقر مورد استفاده قرار می‌گیرد) بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۳ نشان می‌دهد که فاصله فقرا از خط فقر در مناطق روستایی افزایش یافته و در مناطق شهری کاهش پیدا کرده است. بنابراین وضعیت فقرا در مناطق روستایی بدتر و در مناطق شهری بهتر شده است.

‌ شاخص حساسیت توزیع (شاخصی است که برای اندازه‌گیری فاصله فقرا از غیرفقرا(غنی) مورد استفاده قرار می‌گیرد) برای سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۳ نشان می‌دهد که فاصله فقرا از غیرفقرا در مناطق روستایی به شدت افزایش یافته و در مناطق شهری کاهش پیدا کرده است. بنابراین وضعیت توزیع درآمد در مناطق روستایی برای دوره مذکور به شدت نابرابرتر و در مناطق شهری وضعیت توزیع درآمد بهتر شده است. ‌

تا اینجا یک شمای کلی از وضعیت فقر و شاخص‌های توضیح‌دهنده آن برای کل کشور ارائه شده است. حال می‌خواهیم نقشه فقر برای کشور ایران را ترسیم کنیم. در ابتدا کشور به ۹ منطقه تقسیم شده که عبارتند از‌: تهران، جنوب شرق، شمال شرق، غرب، مرکزی۱، مرکزی۲، جنوب، شمال و شمال غرب. در زیر به بررسی وضعیت فقر در این مناطق می‌پردازیم‌.

فقیرترین شهرها برای سال ۱۳۷۴ به ترتیب در مناطق شمال شرقی، شمال، شمال غرب، جنوب شرقی و غرب قرار داشتند به طوری که به ترتیب ۶۹/۴۹،۷۷/۴۵، ۶۵/۴۳، ۹۳/۴۱ و ۵۴/۴۱ درصد خانوارهای ساکن در شهرهای این مناطق زیر خط فقر قرار داشتند. شهرهایی که در همین سال کمترین تعداد خانوارهای فقیر را در خود داشتند به ترتیب مربوط به مناطق تهران و جنوب کشور بودند به طوری که به ترتیب ۹۲/۲۴ و ۷۳/۲۷ درصد از خانوارهای زیر خط فقر در شهرهای این مناطق بودند. تغییرات فقر بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۳ نشان می‌دهد که هرچند نرخ فقر در شهرهای همه مناطق کشور کاهش پیدا کرده است ولی باز هم بالا‌ترین نرخ فقر شهرها مربوط به منطقه شمال شرقی کشور می‌باشد که ۳۳/۳۴ درصد بوده است. در سال ۱۳۸۳، بالا‌ترین درصد خانوارهای فقیر در شهرها به ترتیب در مناطق جنوب شرقی، مرکزی۱ و غرب قرار دارند. همچنین درصد خانوارهای فقیر در شهرهای مربوط به مناطق شمال و شمال غربی به شدت کاهش یافته و به ترتیب به ۲۷/۲۲ و ۳۶/۲۱ رسیده است. همچنین در سال ۱۳۸۳، شهرهایی که کمترین تعداد خانوارهای فقیر را در خود داشتند به ترتیب مربوط به مناطق تهران و مرکزی۲ کشور بودند به طوری که به ترتیب ۷۹/۱۱ و ۸۳/۱۵ درصد از خانوارهای زیر خط فقر در شهرهای این مناطق بودند. ‌

فقیرترین روستاها برای سال ۱۳۷۴ به ترتیب در مناطق شمال، شمال شرقی، جنوب شرقی، شمال غرب و غرب قرار داشتند به طوری که به ترتیب ۷۶/۶۱، ۲۹/۵۴، ۶۵/۴۳، ۷۳/۴۹، ۱۸/۴۷ و ۹۹/۴۱ درصد از خانوارهای روستایی ساکن در این مناطق زیر خط فقر قرار داشتند. روستاهایی که در همین سال کمترین تعداد خانوارهای فقیر را در خود داشتند به ترتیب مربوط به مناطق جنوب و تهران کشور بودند به طوری که به ترتیب ۴۳/۳۰ و ۹۳/۳۵ درصد از خانوارها زیر خط فقر در روستاهای این مناطق بودند. تغییرات فقر بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۳ نشان می‌دهد که نرخ فقر در روستاهای همه مناطق کشور کاهش پیدا کرده است. بالا‌ترین نرخ فقر روستاها در سال ۱۳۸۳ مربوط به منطقه جنوب شرقی کشور می‌باشد که ۶۴/ ۴۹ درصد بوده و بعد از آن بالا‌ترین درصد خانوارهای فقیر ساکن در روستاها به ترتیب مربوط به روستاهای مناطق شمال، شمال شرقی و جنوب کشور بوده است. همچنین در سال ۱۳۸۳، روستاهایی که کمترین تعداد خانوارهای فقیر را در خود داشتند به ترتیب مربوط به مناطق تهران و مرکزی۲ کشور بودند به طوری که به ترتیب ۲۲/۱۵ و ۵۹/۳۲ درصد از خانوارها زیر خط فقر در روستاهای این مناطق بودند. ‌

آمار و ارقام محاسبه‌شده برای دوره ۸۳-۱۳۷۴ از بهبود وضعیت شاخص‌های فقر در مناطق ۹ گانه خبر می‌دهد. فاصله فقرا از خط فقر در شهرهای همه مناطق کم شده که نشان از بهبود وضعیت فقرا دارد. کاهش فاصله فقرا از خط فقر به ترتیب در شهرهای مربوط به مناطق شمال، شمال غرب، شمال شرق و مرکزی۲ از بقیه مناطق بیشتر می‌باشد. همچنین فاصله فقرا از غیر فقرا (غنی) در شهرهای همه مناطق کم شده که نشان از بهبود وضعیت توزیع درآمد طی دوره مذکور دارد. بهبود وضعیت توزیع درآمد به ترتیب در شهرهای مربوط به مناطق شمال، شمال شرق، شمال غرب و مرکزی۲ از بقیه مناطق بیشتر بوده است و برای مناطق روستایی داریم‌؛ فاصله فقرا از خط فقر در روستاهای همه مناطق کم شده که نشان از بهبود وضعیت فقرا دارد. کاهش فاصله فقرا از خط فقر به ترتیب در روستاهای مربوط به مناطق شمال شرق، تهران، شمال غرب و مرکزی۱ از بقیه مناطق بیشتر می‌باشد. همچنین فاصله فقرا از غیر فقرا (غنی) در روستاهای همه مناطق به جز روستاهای ساکن در منطقه جنوب (که افزایش پیدا کرده است) کم شده که نشان از بهبود وضعیت توزیع درآمد طی دوره مذکور دارد. بهبود وضعیت توزیع درآمد به ترتیب در روستاهای مربوط به مناطق شمال، شمال شرق، شمال غرب و مرکزی۱ از بقیه مناطق بیشتر بوده است. ‌ اکنون وضعیت فقر در مناطق ۹ گانه جغرافیای کشور را از زاویه دیگر مورد بررسی قرار می‌دهیم. آمار و ارقام نشان می‌دهد که برای سال ۱۳۷۴ در مناطق تهران، مرکزی۱، شمال غرب و جنوب به ترتیب ۲۴، ۱۴، ۱۳ و ۱۲ درصد از کل خانوارهای شهری این مناطق فقیر هستند و به این خاطر در بین همه مناطق در رتبه‌های اول قرار دارند. برای سال ۱۳۸۳ مناطق مرکزی۱، تهران، شمال غرب و غرب به ترتیب ۱۶، ۱۵، ۱۵ و ۱۳ درصد از کل خانوارهای شهری این مناطق فقیر هستند و به این خاطر در بین مناطق در رتبه‌های اول قرار دارند. در سال ۱۳۷۴ مناطق شمال، شمال شرق، جنوب شرق و مرکزی۲ هر کدام ۷ درصد از کل خانوارهای شهری آنها فقیر است که کمترین خانوارهای فقیر شهری را در خود دارند. برای سال ۱۳۸۳ مناطق شمال شرق و جنوب شرق به ترتیب ۴ و ۷ درصد از کل خانوارهای شهری آنها فقیر هستند و کمترین خانوارهای فقیر شهری را دارند. ‌

مناطق تهران، شمال غرب و مرکزی۱ به ترتیب ۶۹/۱۶، ۷۷/۱۵ و ۰۸/۱۴ درصد از کل خانوارهای شهری زیر خط فقر کشور در سال ۱۳۷۳ را در خود جا داده‌اند. در سال ۱۳۸۳، مناطق مرکزی۱، شمال غرب و غرب به ترتیب ۷۱/۱۸، ۶۱/۱۵ و ۰۸/۱۵ درصد از کل خانوارهای شهری زیر خط فقر کشور را در خود قرار داده‌اند. در همین سال مناطق مرکزی۲، شمال شرق و تهران کمترین خانوارهای شهری زیر خط فقر را در خود دارند. ‌

همچنین شاخص شکاف فقر نشان می‌دهد که فاصله خانوارهای فقیر شهری از خط فقر در دوره ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۳ در مناطق تهران، شمال شرق، مرکزی۲، شمال و شمال غرب کاهش یافته و در سایر مناطق افزایش پیدا کرده است. لا‌زم به ذکر است که فاصله خانوارهای فقیر شهری از خط فقر به ترتیب در مناطق غرب و شمال به شدت افزایش و کاهش پیدا کرده است. ‌

شاخص حساسیت توزیع نیز نشان می‌دهد که در دوره مذکور توزیع درآمد برای خانوارهای فقیر شهری در مناطق تهران، شمال شرق، مرکزی۲، شمال و شمال غرب بهبود پیدا کرده است که این بهبود در منطقه شمال ملموس‌تر است. ‌

سال ۱۳۷۴ در مناطق مرکزی۱، شمال غرب و جنوب به ترتیب ۲۱، ۱۸ و۱۲ درصد از کل خانوارهای روستایی این مناطق فقیر هستند و به این خاطر در بین همه مناطق در رتبه‌های اول قرار دارند. برای سال ۱۳۸۳ مناطق شمال غرب، مرکزی۱ و جنوب به ترتیب ۱۸، ۱۷ و ۱۳ درصد از کل خانوارهای روستایی این مناطق فقیر هستند و به این خاطر در بین مناطق در رتبه‌های اول قرار دارند. در سال ۱۳۷۴ مناطق تهران، شمال شرق و شمال دارای کمترین خانوارهای فقیر روستایی هستند. برای سال ۱۳۸۳ مناطق شمال شرق و تهران به ترتیب ۴ و ۵ درصد از کل خانوارهای روستایی آنها فقیر هستند و کم ترین خانوارهای فقیر شهری را دارند. ‌

مناطق تهران، شمال غرب و مرکزی۱ به ترتیب ۶۹/۱۶، ۷۷/۱۵ و ۰۸/۱۴ درصد از کل خانوارهای شهری زیر خط فقر کشور در سال ۱۳۷۳ را در خود جا داده‌اند. در سال ۱۳۸۳، مناطق مرکزی ۱، شمال غرب و غرب به ترتیب ۷۱/۱۸، ۶۱/۱۵ و ۰۸/۱۵ درصد از کل خانوارهای شهری زیر خط فقر کشور را در خود قرار داده اند. در همین سال مناطق مرکزی۲، شمال شرق و تهران کمترین خانوارهای شهری زیر خط فقر را در خود دارند. ‌

همچنین شاخص شکاف فقر نشان می‌دهد که فاصله خانوارهای فقیر روستایی از خط فقر در دوره ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۳ در مناطق تهران، شمال شرق، مرکزی ۱، شمال و شمال غرب کاهش و در سایر مناطق افزایش پیدا کرده است. لا‌زم به ذکر است که فاصله خانوارهای فقیر روستایی از خط فقر به ترتیب در مناطق جنوب و مرکزی ۱ به شدت افزایش و کاهش پیدا کرده است. ‌

شاخص حساسیت توزیع نیز نشان می‌دهد که در دوره مذکور توزیع درآمد برای خانوارهای فقیر روستایی در مناطق تهران، شمال شرق، مرکزی۲، شمال و شمال غرب بهبود یافته و در سایر مناطق بدتر شده است. بهبود توزیع درآمد برای فقرای ساکن در روستاهای منطقه مرکزی ۱ چشمگیر بوده است. ‌

نکته پایانی‌:به طور کلی شاخص‌های فقر نشان می‌دهد که وضعیت فقر در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری حادتر شده است. وضعیت فقر در شهرهای واقع در مناطق غرب و شرق و روستاهای واقع در مناطق شرق، غرب و جنوب کشور بسیار حادتر است که علت آن را شاید بتوان در مسائلی مانند جنگ، مهاجرت پناهندگان کشورهای هم‌جوار وخشکسالی جستجو کرد. شهرها و روستاهای واقع در مناطق مرکزی کمترین میزان فقر را دارند. همچنین میزان فقر برای شهرهای واقع در منطقه شمال غرب و روستاهای واقع در مناطق شمال و شمال غرب کشور در سطح متوسطی قرار دارد. ‌

دکتر وحید محمودی

استاد دانشگاه ‌