تعریف دین, مذهب, ملت و شریعت

برخی گفته اند دین به معنای اعتقاد به یک امر قدسی است و برخی آن را ایمان به موجودات روحانی دانسته اند گروهی دیگر گفته اند دین عبارت است از ایمان به یک یا چند نیروی فوق بشری که شایسته اطاعت و عبادت هستند

با پیشرفت دانش ، معلوم شده است که درباره هیچ یک از پدیده های جهان نمی توان تعریف کاملی ارائه داد. تعریف باید جامع و مانع باشد؛ یعنی همه موارد خودی را دربرگیرد و همه موارد بیگانه را بیرون کند. در گذشته تصور می شد ارائه تعریف جامع و مانع امکان دارد، اما اکنون روشن شده است که هیچ تعریفی جامع و مانع نیست و تعریفها برخی از جوانب موضوعات را نشان می دهند.

بعضی موضوعات آسانتر و بعضی دشوارتر تعریف می شوند. یکی از موضوعاتی که به سختی تعریف می شوند، دین است . علت این امر تنوع بسیار زیاد ادیان در جوامع بشری است . دانشمندان برای پیدا کردن یک یا چند وجه اشتراک در تعریف ادیان کوشیده اند، ولی کارشان به جایی نرسیده است . این امر موجب شده است که تعریفهای بی شماری برای دین ارائه شود که هیچ کدام از آنها جامع و مانع نیست . برخی گفته اند دین به معنای اعتقاد به یک امر قدسی است و برخی آن را ایمان به موجودات روحانی دانسته اند. گروهی دیگر گفته اند دین عبارت است از ایمان به یک یا چند نیروی فوق بشری که شایسته اطاعت و عبادت هستند.

مذهب در گذشته به مکتبهای فکری درون یک دین (مانند مذاهب چهارگانه یا پنجگانه فقه اسلامی ) اطلاق می شد. در مغرب زمین ، واژه ((Religion)) به معنای مکتبهای درون یک دین و به معنای خود دین به کار می رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تاءثیر این موضوع ، کلمه ((مذهب )) را به هر معنا استعمال می کنند.

در این نوشته واژه ((دین )) و ((ادیان )) در مورد همه آیینها، اعم از صحیح ، منسوخ ، محرف و جعلی به کار می رود، همان طور که خدای متعال به کافران فرموده است : ((لکم دینکم ولی دین )) (کافرون : ۶).

ملت در لغت به معنای روش و آیین است و اصطلاحا به مجموعه ادیان توحیدی اطلاق می شود. در علم کلام اسلامی به پیروان ادیان توحیدی ملیین می گویند و هر گاهم یکی از اهل کتاب مسلمان شود؛ سپس از اسلام برگردد، مرتد ملی نامیده می شود. همچنین علمای اسلام واژه ((ملت )) را اختصاصا برای اسلام به کار می برند. حدود یک قرن است که کلمه ((ملت )) در زبان فارسی به معنای توده مردم استعمال می شود و این کاربرد احتمالا از کشور ترکیه به ایران سرایت کرده است .

شریعت معمولا به معنای احکام و قوانین آسمانی است و گاهی به معنای دین به کار می رود.

● دین از نظر جامعه شناسان

اگر دین را با چیزی مانند پزشکی مقایسه کنیم ، حکم خواهیم کرد که دین یک امر اجتماعی است و پزشکی یک موضوع فردی . البته به سبب ارتباط محکم و متقابل فرد و اجتماع ، می توان هر موضوع فردی را اجتماعی و هر موضوع اجتماعی را فردی نیز نامید. جامعه شناسان دین را یک نهاد اجتماعی می دانند و به همین دلیل ، درباره آن بحث می کنند، ولی پزشکی یک نهاد نیست و جامعه شناسان با آن کاری ندارند.

رویکرد جامعه شناسان به مبحث دین رویکردی علمی است . علوم در گذشته به ماوراءالطبیعه وابسته بودند و همین وابستگی موجب پدید آمدن رشته هایی مانند علوم غریبه و مانع پدید آمدن رشته هایی چون جامعه شناسی می شد. علوم غریبه (مثلا کیمیاگری ) قابل تبیین نبود و صرفا شیوه هایی را پیشنهاد می کرد و مدعی می شد که به نتیجه معینی می انجامد. در فضای فکری قدیم که رازوری حاکم بود، علم جامعه شناسی که به توضیح پدیده ها می پردازد، جایی نداشت . از اواخر قرون وسطی ، زمزمه جدایی علم از ماوراءالطبیعه پیدا شد و به تدریج این شیوه پا گرفت و از مغرب زمین به سراسر جهان سرایت کرد.

از این رو، دور از انتظار نیست که جامعه شناسان هنگام سخن گفتن درباره دین ، کاری به جنبه آسمانی آن نداشته باشند و آن را ساخته ذهن بشر و تکامل یافته جادو بدانند که برای تاءمین نیازهای معیشتی ساخته شده است ؛ زیرا دیدگاه علمی هر چیز را از آسمان فرو می کشد و آن را تشریح و تبیین می کند.

به نظر جامعه شناسان ، دین ، دست کم در مراحل نخستین خود، سخت به جادوی ابتدایی می ماند؛ به این معنا که جادوگر و دیندار، هر دو می کوشند تا با تدبیری هستی را بر سر مهر آورند و آسایش خود را تاءمین کنند. پس هر دو ندا در می دهند و از نیروهای مطلوب خود یاری می جویند؛ با این تفاوت که اولی نیروهای یاری رسان و راحت بخش را در طبیعت می داند، ولی دومی آنها را در ماورای طبیعت می جوید. تفاوت دیگر اینکه اولی برای دست یافتن به نیروهای دور دست غیر طبیعی ، راهی جز تضرع نمی یابد. جادوگر بر نیروهای طبیعی عمل می کند و آنها را به همراهی می خواند، اما دیندار از نیروهای غیرطبیعی می خواهد که او را در مقابل نیروهای طبیعی دریابند. جادوگر شی ء مورد عمل خود، آمرانه می گوید:((یار من باش !))، دیندار صرفا استرحام می کند.

● مراحل دین

دین مانند هر پدیده دیگر رو به تکامل بوده است و دانشمندان با پیروان ادیان در این نظر موافقند؛ جز اینکه دینداران مراحل دین را مانند کلاسهای درس رو به تکامل می دانند، ولی دانشمندان می گویند دین از جادو و پرستش طبیعت و شرک به مرحله توحید رسیده است . هم اکنون گونه هایی از ادیان اولیه در نقاط دور افتاده جهان وجود دارد و پژوهشگران برای تحقیق در مراحل دین ، آنها را مورد توجه قرار می دهند.

● فایده تاریخ ادیان

نخستین انگیزه مطالعه و بررسی هر موضوعی ارضای حس ‍ کنجکاوی است و به همین دلیل ، دانشمندان هنگام تحقیق درباره پدیده ها، ارزش اقتصادی یا سایر منافع مادی را در نظر نمی گیرند و تنها پس از به نتیجه رسیدن تحقیق است که منافع اقتصادی مورد توجه قرار می گیرد. تشویق و همکاری دولتها در چنین مواردی نیز به امید حصول نتیجه مادی است . خود دانشمندان با شور و هیجان به تحقیق می پردازد، در حالی که نمی دانند موضوع مورد بحث آنان به نتیجه می رسد یا نه .

کسانی هم که در تاریخ ادیان مطالعه می کنند تا از آن برای رشته های دیگر علوم انسانی سود بجویند؛ زیرا رشته های علوم به یکدیگر پیوند دارند و این پیوند میان رشته های مشابه بیشتر است . دین به عنوان پدیده ای که هیچ گاه از انسان جدا نشده ، برای پژوهشگران اهمیت فراوانی دارد. در این هنگام ، تاءثیر شگفت آور دین در زندگی بشر و نقش آن در رشد و شکوفایی علم و هنر روشن می شود.

فایده دیگر مطالعه تاریخ ادیان ، بهره بردن از آن در برقراری ارتباط با افراد و جوامع گوناگون است . از این رو، دولتهای بزرگ برای تحمیل سیطره خود بر دولتهای کوچک ، به سراغ خاور شناسان می روند و از آگاهیهای آنان در باب روحیات و باورهای ملتها استفاده می کنند.

تحقیق در تاریخ ادیان برای دینداران سود معنوی دارد و به باورهای دینی ایشان عمق می بخشد. آنان در بحث خود، کژیها و نابهنجاریهای ادیان رقیب را جستجو می کنند و در صددند درستی دین موروثی و مقبول خویش را ثابت کنند.

همچنین در این رشته ، فهم درست اعتقادات دینی ملتها میسر گردد و تنها پس از آن می توان راه راست را به آنان نشان داد و کاستیهای آن ادیان را تفهیم کرد.

● دسته بندی ادیان

ادیان را می توان از جنبه های گوناگون دسته بندی کرد:

ادیان ابتدایی (مانند آنچه میان اقوام ابتدایی دیده می شود)، ادیان قدیم (مانند آیینهای منقرض شده خاورمیانه ) و ادیان پیشرفته (مانند ادیان بزرگ کنونی ).

ادیان ساده (مانند آنیمیسم ، توتیسم و فتیشیسم )، ادیان فلسفی (مانند هندوئیسم ، بودیسم و آیین کنفوسیوس ) و ادیان وحیانی (مانند زردشتی گری ، یهودیت ، مسیحیت و اسلام ).

ادیان غیر توحیدی (مانند هندوئیسم ، بودیسم و شینتو) و ادیان توحیدی (مانند یهودیت ، مسیحیت و اسلام ).

ادیان سامی (مانند یهودیت ، مسیحیت و اسلام )، ادیان آریایی (مانند ادیان ایران باستان ، هندوستان ، روم و یونان قدیم ) و ادیان خاور دور (مانند آیین کنفوسیوس ، تاتوئیسم و شینتو).

ادیان شرقی (مانند هندوئیسم ، بودیسم و شینتو) و ادیان غربی (مانند یهودیت ، مسیحیت و اسلام ).

دسته بندیهای دیگری نیز در منابع دین شناسی وجود دارد.

▪ ادیان ابتدایی

ـ دین نزد انسان ابتدایی

از نظر پژوهشگران علوم انسانی ، نخستین نشانه های موجود از دین گرایش به پرستش طبیعت است . نمونه هایی از این گرایش هم اکنون در مناطق دور افتاده جهان ، میان انسانهای ابتدایی مشاهده می شود. در این گرایش به منظور رام کردن نیروهای طبیعت ، باید از آن نیروها تجلیل کرد و از آنها درخواست لطف و احسان داشت . انسانهای ابتدایی عصر ما مراسمی دینی دارند که در آن لباسهای عجیب و غریبی می پوشند، ماسک بر صورت می زنند و به حرکات موزونی مشغول می شوند و ضمن آن از گونه ای مناسب و به دور از طغیان و طوفان آنان را سیراب کند و به زمین می گویند برویاند و از مزارع و درختان می خواهند که محصول بهتر و بیشتری بدهند و مانند اینها.

ـ عناصر مشترک ادیان ابتدایی

با آنکه ادیان ابتدایی در بیغوله های جهان پراکنده شده اند و نمی توان میان آنها هیچ ارتباطی تصور کرد، شگفت آور است که آن ادیان باورهایی مشابه یکدیگر دارند. برخی از عناصر مشترک ادیان ابتدایی به قرار زیر است :

۱) خدا و خدایان

باید توجه داشت دینداران به خدایی بسیار والا و فوق تصور بشر عقیده دارند. آنان معتقدند علم و قدرت خدا بی نهایت است و هر گاه در متون دینی چیزی بر خلاف آن یافت شود، برای تاءویل آن تلاش می کنند.

از قرآن مجید به روشنی می فهمیم که مشرکان نیز پیوسته به چنین خدایی معتقد بوده اند. به ادعای برخی مشرکان ، خدا از بس بزرگ و پاک و منزه است ، با جهان مادی ارتباطی ندارد؛ از این رو، باید برای حاجت خواستن به شرکای او مراجعه کنیم . آنان این موجودات را کارگزاران امور جهان می دانستند و رجوع به آنها را عظیم الشاءن به مردم می گفتند این شریکان از جانب خدای متعال تعیین نشده اند و به همین دلیل ، هیچ قدرتی ندارند و نباید به آنها متوسل شد.

تاریخ نشان می دهد که شرک به خدای متعال سابقه ای دیرینه دارد و بشریت پیوسته به آن مبتلا بوده است . در عصر حاضر نیز تقریبا نیمی از جمعیت جهان در قالب هندوئیسم ، بودیسم ، شینتو و ادیان ابتدایی بت می پرستند (واژه ((بت )) در زبان فارسی نیز از نام ((بودا)) گرفته شده است ). جامعه شناسان دوران شرک را مقدم بر دوران توحید معرفی می کنند، ولی پیروان ادیان توحیدی با این فرضیه به شدت مخالفند و شرک را انحراف از توحید می دانند.

به زعم برخی ادیان ، خدایان در تاریخ برای انسان جلوه گر شده اند و بتان نمادی از آنها هستند. این سنخ ادیان به فرستادگان الهی یعنی انبیا (ع ) عقیده ندارند.

۲) نیاکان پرستی

ترس از مرگ خرافاتی را در جوامع ابتدایی پدید آورد و آن اقوام درباره ارتباط مردگان با زندگان عقایدی داشتند. برخی از مردم باستان از بازگشت اموات می ترسیدند و مردگان را کاملا با طناب می بستند و گورها را محکم می کردند تا از بازگشت آنان جلوگیری کنند. این عقاید کم کم به نیاکان پرستی تبدیل شد که در دورانهای مختلف در سراسر جهان وجود داشته است و اکنون مظاهر آن در سرزمینهایی مانند ژاپن به چشم می خورد. بتان در مواردی مجسمه نیاکان بوده اند.

۳) جادو

جادو در ادیان با آنچه در تصور ماست تفاوت دارد. در آن ادیان جادو عبارت است از مراسمی برای دلجویی و مددخواهی از نیروهای طبیعت . در این مراسم ، جادوگر فعالیت می کند و رهبری مراسم را بر عهده می گیرد. از آنجا که در جوامع ابتدایی علم و سواد مطرح نیست ، این افراد نیز چیزی بیش از سایرین نمی دانند و تنها اعتقاد همگان به وجود نیروهایی در این اشخاص آنان را از سایرین ممتاز کرده است .

جادوگران از نیروی خود برای معالجه بیماران نیز استفاده می کنند. این گونه جادوگران معمولا شمن (shaman) نامیده می شوند.

جادوگران ریاضتهایی نیز می کشند و بسیار می شود که در بدن خود نشانه هایی پدید می آورند و در مواردی خود را اخته می کنند.

۴) قربانی

میان اقوام سراسر جهان قربانی برای معبود انواعی داشت و از ریختن جرعه ای آب یا شراب تا اهدای گیاهان و محصولات ، ذبح حیوانات و کودکان و بزرگسالان ، همچنین به آتش افکندن کودکان را شامل می شد. آنان برخی اوقات برای آنکه جمعیت کاهش نیابد، برای تهیه قربانی به سرزمینهای دیگر یورش می بردند و افرادی را اسیر و سپس ‍ در راه خدایان خود قربانی می کردند. قربانی عفت ، یعنی فحشا دادن به احترام بتان (Hierodouleia) نیز نزد اقوام مختلف رواج داشت .

اهراق جرعه به عنوان قربانی همواره یکی از رسوم میخواری بوده و در تورات کنونی (خروج ۲۹:۴۱ و موارد دیگر) و در شعر عربی و فارسی بدان اشاره شده است :

شربنا و اهرقنا علی الارض جرعهٔ

فللارض من کاس الکرام نصیب

اگر شراب خوری جرعه ای فشان بر خاک

از آن گناه که نفعی رسد به غیر چه باک

در دورانهای بعد قربانی انسان منسوخ شد و اندک اندک قربانی به حیوانات منحصر گردید، ولی نمونه هایی از آن تا دورانهای نزدیک به ما وجود داشته است . اکنون که قوانین کشورها چنین چیزی را اجازه نمی دهد، گاهی در گزارشهای خبری می بینیم که در برخی روستاهای هندوستان و مناطق دیگر یک بت پرست به دور از چشم پلیس ، فرزند خود را در پای بتی قربانی کرده یا تصمیم داشته قربانی کند، ولی دیگران از این کار جلوگیری کرده اند. البته مرتکبین این جرم در عصر ما دستگیر و مجازات می شوند، ولی در گذشته های دور از آنان تقدیر می شده است . شاید فرمان آزمایشی خدای متعال به حضرت ابراهیم خلیل (ع ) مبنی بر قربانی کردن فرزندش برای این بوده که معلوم شود موحدان نیز در عشق و علاقه به معبود حقیقی چیزی کم ندارند.

۵) توتم

در ادیان ابتدایی توتم (Totem) قبیله عبارت است از نشانی که از قبیله حمایت می کند. آن نشان ممکن است یک گونه حیوان ، نبات یا جماد باشد. حیوانات گوناگونی میان اقوام مختلف احترام دارند و احیانا تصویر آنها را روی پرچم کشورها می بینیم .

با مراجعه به تاریخ ملتها و مشاهده پرستش شیر در آفریقا، ببر در هندوستان ، عقاب و خرس و سگ آبی در آمریکای شمالی ، گاو نر در یونان و مصر، گاو ماده در هندوستان و آفریقا و اسکاندیناوی ، گاومیش ‍ در جنوب هندوستان و کانگورو در استرالیا، در می یابیم که حیوانات مذکور توتم آن اقوام بوده اند. هنوز هم مقدس شمردن کبوتر و مار نزد بسیاری از ملتها ادامه دارد. واژه ((توتم )) از زبان سرخ پوستان آمریکا آمده است .

۶) تابو

تابو (Taboo) عبارت است از محرمات قبیله ، مانند مقررات ازدواج و تغذیه . ممکن است قبیله ای ازدواج درون قبیله را مجاز بداند و قبیله دیگر آن را حرام بشمارد. افراد این قبیله باید برای همسریابی به سراغ قبایل دیگر بروند. واژه ((تابو)) از زبان قومی ابتدایی در مجمع الجزایر پولینزی آمده است .

۷) مانا

در آیینهای باستانی برخی از اشیا را دارای نیرو می دانستند و مورد توجه قرار می دادند.

ممکن است سنگی ، چوبی ، درختی یا حیوانی دارای خاصیت تلقی شود و از آن حاجت بخواهند و بدان تبرک بجویند. این اشیاء مانا (Mana) خوانده می شوند. بقایای این تصور نیز در ادیان و گرایشهای دیگر موجود است . واژه ((مانا)) نیز از زبان قومی ابتدایی در مجمع الجزایر پولینزی آمده است .

۸) آنیمیسم

آیین باستانی بسیاری از اقوام گذشته جان پرستی (Animism) بوده است . بر اساس این آیین همه مظاهر طبیعت روح دارند و برای بهره برداری از آنها باید به نیایش و سپاس و ستایش آنها پرداخت . پرستش ‍ زمین ، آسمان و اجرام سماوی ، آتش ، رعد، برق ، ابر، دریا، رودخانه ، طوفان ، جنگل ، گیاهان و حیوانات ، بویژه گاو ماده ، مار کبرا، همچنین پرستش توتم قبیله و روح نیاکان و بزرگان ، همراه با دلجویی از موجودات خطرناک ، مانند شیطان و جن (از ما بهتران !)، میان اقوام باستانی رواج داشته است (گرایش به عبادت جن و پناه بردن برخی افراد نادان به آنها مورد نکوهش قرآن مجید قرار گرفته است : انعام : ۱۰۰، سباء: ۴۱، جن : ۶).

جان پرستان طبیعت را دارای شعور و انسانوار می دانند و به گونه ای با آن راز و نیاز می کنند و برای آن قربانی تقدیم می دارند، گویا طبیعت تحت تاءثیر این امور قرار می گیرد. بقایای این گرایش در برخی ادیان بخصوص ‍ آیین هندو تا این زمان مشاهده می شود. برخی از بتان نماد قوای طبیعت هستند.

۹) فتیشیسم

فتیش (Fetish) واژه ای پرتغالی به معنای جادو است . ایمان به فتیش ، یعنی احترام به یک شی ء مادی که نیرویی جادویی در آن نهفته است ، در اقوام ابتدایی یافت می شود. این شی ء معمولا از سنگها و مواد معدنی است ، که به عقیده آن اقوام همراه داشتن آن خوشبختی می آورد.

۱۰) اساطیر

بشر هنگامی که از کشف رازهای جهان احساس ناتوانی کرد، برای توضیح پدیده ها به اسطوره روی آورد و از قوه خیال کمک گرفت . اساطیر ابعاد گوناگونی داشتند و از مهمترین ابعاد آنها ترویج فضایل و کمالات بود. بنابراین اساطیر هم سازنده و هم ویرانگر بودند: سازندگی روح آدمی با فضایل و ویرانگری اندیشه آدمی در توضیح پدیده ها. همان طور که تفکر عمومیت دارد، بدل آن نیز که اسطوره باشد، در همه جوامع بشری عمومیت داشته است . نیمه اول شاهنامه فردوسی نمونه ای از اساطیر است که در آن قهرمانانی مانند رستم مطرح می شوند. رستم یک ابرمرد است که برای برانداختن کزیها و حاکم ساختن ارزشها می جنگد.

از دیدگاه علمی ، فلسفه و دین تکامل یافته اسطوره هستند، ولی این ادعا در مورد دین از دیدگاه دینی مردود است و اعتقاد به آن با دینداری مناقات دارد.

الیاده ، میرچا، اسطوره ، رویا، راز، ترجمه رویا منجم ، تهران : انتشارات فکر روز، ۱۳۷۵.

الیاده ، میرچا، رساله در تاریخ ادیان ، ترجمه جلال ستاری ، تهران : انتشارات سروش ، ۱۳۷۲.

الیاده ، میرچا (ویراستار)، فرهنگ و دین ، ترجمه هیاءت مترجمان ، تهران : طرح نو، ۱۳۷۴.

حکمت ، علی اصغر، تاریخ ادیان ، تهران : انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۵.

زرین کوب ، عبدالحسین ، در قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، ۱۳۵۷.

کریشنان ، رادا، ادیان شرق و فکر غرب ، ترجمه رضازاده شفق ، تهران : انتشارات دانشگاه تهران : ۱۳۴۴.

کریشنان ، رادها، مذهب در شرق و غرب ، ترجمه فریدون گرگانی ، تهران : سازمان کتابهای جیبی ، ۱۳۴۴.

گئر، جوزف ، حکمت ادیان ، ترجمه و تاءلیف محمد حجازی ، تهران : کتابخانه ابن سینا، ۱۳۳۷.

گئر، جوزف ، سرگذشت دینهای بزرگ ، ترجمه ایرج پزشک نیا، تهران : نشر اندیشه ، ۱۳۵۲.

مصطفوی ، علی اصغر، اسطوره قربانی ، تهران : انتشارات بامداد، ۱۳۶۹.

ناس ، جان بی .، تاریخ جامع ادیان ، ترجمه علی اصغر حکمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، ۱۳۷۰.

,publishers harpercollins :york new ,religions our ,(.ed) arvind ,sharma .۱۲ .۱۹۹۳

حکمت ، علی اصغر، تاریخ ادیان ، تهران : انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۵.

زرین کوب ، عبدالحسین ، در قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، ۱۳۷۵.

مصطفوی ، علی اصغر، اسطوره قربانی ، تهران : انتشارات بامداد، ۱۳۶۹.

ناس ، جان بی .، تاریخ جامع ادیان ، ترجمه علی اصغر حکمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، ۱۳۷۰.

Macmillan : york new , religion of encyclopedia the , (ed) mirca , Elide .۵۱۹۸۶ , copany publishing

:yourk new , ethics and religion of encyclopedia , (ed) james , hastings .۶ .d.n , sons scribners charles

sheldon : London , religions Worlds the in Worship , Geoffrey , parrinder .۷ .۱۹۷۶ ,press