یکی این کتابها را ورق بزند

از دهه ۷۰ میلادی که مک لوهان، نظریه‌پرداز علوم ارتباطی، نظریه دهکده جهانی را مطرح کرد هر چه بیشتر می‌گذرد دهکده جهانی با بسیاری از زوایای زشت و زیبایش هر روز گوشه‌های جدیدتری از چهره خود را می‌نمایاند.

ستون اصلی این دهکده ارتباطی که به جای کلبه و چراگاه و مرتع و مظاهر دیگر یک روستا، در آن تلویزیون‌های جهانی، رسانه‌های گروهی، رایانه و فناوری اطلاعات نقش بازی می‌کند،‌ رسانه‌های مکتوبی چون کتاب و مطبوعات است. کتاب و مطبوعات نه تنها خود رسانه‌ای مهم در موضوع انتقال فرهنگی هستند، بلکه دیگر رسانه‌های گروهی که مدیریت‌کننده نیاز‌های نو شونده و سبک زندگی به حساب می‌آیند را تغذیه می‌کنند.

تجربه ۴۰ ساله دهکده جهانی نشان داده علی‌رغم پیشرفت‌های ساخت فناوری اطلاعات، برتری فرهنگی و نبض رسانه‌ای در اختیار ملتی است که بتواند مطالب مکتوب بهتر و تاثیرگذارتری بیافریند. در این مجال، نگاهی داریم به امکانات و محدودیت‌های خلق کتاب‌های جهانی و عرضه بین‌المللی نویسندگان ایرانی.

امکانات و موفقیت‌ها: این موضوع را در ۶ بخش قابل طرح و بررسی است.

۱) قریحه ایرانی: ّشاید مهم‌ترین امتیاز نویسنده ایرانی برای جهانی شدن، قریحه ممتاز ایرانی است.ایران دارای یک فرهنگ چند هزار ساله است که خواه ناخواه دارای اثراتی ذاتی بر طبع نویسنده ایرانی است.

نگاهی به فروش آثار شعرای کهن ایرانی مانند مولانا در میان آثار روز جهان نشان می‌دهد که تفکر اصیل ایرانی، راه‌حل‌های بسیاری برای جهان معاصر و گرفتار کنونی دارد. شرط مهم استقبال از این قریحه نیز همان است که ایرانی، ایرانی بنویسد و به فکر هضم شدن فست فودی مطالبش نباشد. بسیاری از نویسندگان جدید از این نکته غفلت می‌کنند که هر‌چقدر هم سعی کنند غربی بنویسند نمی‌توانند مانند خود غربی‌ها، غربی بنویسند و به همین دلیل در عرصه جهانی، چیزی فراتر از یک اثر درجه چندم بیافرینند.

به دلیل بنیه ضعیف مالی اکثر ناشران هیچ‌گاه برای حضور در نمایشگاه‌های موفق جهانی و بازاریابی خوب فرصتی نداشته‌اند

۲) داستان‌گویی و تصویرسازی: یکی از امتیازات مهم هنر ایرانی در سال‌های اخیر برای حضور در بازار جهانی، موفقیت داستان‌پردازان و تصویرسازان ایرانی در جشنواره‌های جهانی به عنوان بهترین مبلغ و بازاریاب این آثار است.

فریده خلعتبری، ‌از ناشران کودک و نوجوان معتقد است از این رهگذار توانسته بدون هیچ حمایت دولتی آثار داستانی ایرانی را به همراه تصویرپردازی‌هایشان به بیش از ۵۰ زبان زنده دنیا ترجمه کند و در برخی کشورها مانند تایلند این کتاب‌ها بتوانند به عنوان کتاب درسی مطرح شوند.

تجربه انتشارات دیگر نیز در عرصه کودک و نوجوان نشان می‌دهد؛ امکان حضور قصه‌ها و بازآفرینی‌های ایرانی در خارج از کشور از دیگر زمینه‌ها مناسب تر است.

۳) کیفیت چاپ و نشر: هر چند در کشورهای مختلف دنیا، قطع انتشارات کتاب دارای تفاوت‌های اندک است، اما از نظر بسیاری از کارشناسان این حوزه چاپ و انتشار در ایران بر بسیاری از کشورها به خاطر نیروی کار متخصص بومی‌ و... دارای مزیت است.

یکی از مسوولان انتشارات سروش می‌گوید: هم اینک به خاطر این رقابت پذیری که برای ما وجود دارد می‌توانیم سفارشات بسیاری را نیز بگیریم. همان‌گونه که انتشارات سروش در حال گرفتن سفارشاتی جهت چاپ کتب نفیس کشورهای همسایه است.

۴) اهمیت فرآیندهای هماهنگ داستان نویسی: مسوول سابق بازرگانی انتشارات سوره مهر معتقد است: برای حضور در عرصه داستان نویسی و تولیدات ادبی جهانی باید سیاستگذاران کتاب فرآیندهایی برای پیوند کتاب، نویسنده و مترجم آن صورت بگیرند که این عناصر بموقع همدیگر را پیدا کنند.

وی به انتشار برخی رمان‌های دفاع مقدس توسط اسپراکمن آمریکایی در ایالات متحده اشاره می‌کند و معتقد است همه کارها را نباید خود ما انجام دهیم، ولی لازم است فرآیند داستان را از بدو ایده‌پردازی جهانی پیش برد و تا پایان ترجمه و عرضه بین‌المللی دنبال کرد.

۵) کارنامه نشر بین‌الملل ایران: بجز کارهای شاخص نسل قدیم نویسندگان ایرانی که در بسیاری کشورها منتشر شده (مانند آثار هدایت، آل احمد، علوی، دولت‌آبادی و...) در مجموع نمی‌توان کارنامه پرباری برای ترجمه و انتشار آثار ایرانی در خارج کشور سراغ گرفت. بجز آثار کودک و نوجوانی که به لحاظ جذابیت تصویرپردازی آن ترجمه می‌شوند و آثاری که به سفارش حوزه هنری توسط اسپراکمن به انگلیسی منتشر شده، کارنامه بخش غیر‌دولتی در این زمینه درخشان نیست.

۶) سرمایه مشترک فرهنگی: کشور ما از لحاظ تولید محتوای فرهنگی برای فرهنگ مشترک کشورهای منطقه یعنی اسلام و تشیع دارای پتانسیل بسیاری است و توانایی تسلط بر طبع کتب دینی در منطقه خاورمیانه را دارد. در این زمینه چند سالی است که ایران توانایی تولید و عرضه کارهای عربی دینی را از مصر و لبنان نیز فراتر برده است.

● محدودیت‌ها و مشکلات

در زمینه مشکلات صدور کتاب و واگذاری حق چاپ ۲ نوع مشکل وجود دارد. برخی مشکلات ناظر بر نرم افزار و محتوای غیر جهانی آثار تولیدی و نداشتن شخصیت آثار محسوب می‌شود و برخی دیگر نیز مشکلات سخت افزاری و صوری این امر است.

▪ ضعف قوانین: محمدرضا وصفی، مدیرکل دفتر مجامع و فعالیت‌های فرهنگی وزارت ارشاد و مدیر بخش بین‌الملل نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، پیش از این از ضعف قوانین برای صادرات کتاب خبر داده است. این در حالی است که برخی ناشران این دلیل را قبول ندارند و معتقدند آنچه در صادرات کتاب مورد نظر و منطقی است فروش حق رایت و نشر کتاب به خارج از کشور است، نه صدور کتاب چاپ شده.

این ناشران معتقدند امروز فروش و نقل و انتقال کتاب‌های چاپ شده برای کشورهای دیگر بی‌معناست و ارزش نشر هر کتاب به ارزش تکثیر آن است،نه ساختار مرتبط با جلد و صفحه آن.

▪ محدودیت‌های مالی و اعتباری: از سویی، بازار جهانی کتاب دارای مشکل اقتصادی برای ناشران است. در بازار جهانی کتاب فارسی برای فارسی‌زبانان،عمده مشکل ناشران فروش اینترنتی و خرید و فروش مجازی است. استفاده و گشایش اعتبارات ارزی و کارت‌های اعتباری خارج از کشور در ایران امری غیرمتعارف و غیرقانونی است و ناشران به هیچ وجه با حساب‌هایی مانند ویزا کارت، تعامل ارزی و مالی ندارند.

▪ محدودیت‌های زبان فارسی: از سوی دیگر، مشکل اساسی در کشورهای فارسی زبان نبود اسلوب و الفبای واحد برای ارائه داستان‌های ایرانی به کشورهای غیر ایرانی، اما فارسی زبان است.زبان فارسی متاسفانه فراگیر نبوده و الفاظ آن در کشورهای مختلف فارسی زبان از قاعده و روشی منحصر به فرد پیروی می‌کند.

▪ موضوعات سیاسی: مشکلات و ناهماهنگی‌های سیاسی نیز بر بحران ارائه محصولات فرهنگی دامن می‌زند. در بسیاری از موارد ناشران ایرانی در حالی که مجبورند آثار ارزان قیمت و نازل آمریکای جنوبی را در کشور ترجمه و عرضه کنند، هیچ دسترسی و همکاری‌ای برای حضور فعال ایشان درآن سرزمین‌ها انجام نمی‌شود. اصل این موضوع را باید در تعامل غیر پایاپای ما در عرصه فرهنگ با بسیاری از کشورهای دوست خودمان جستجو کنیم.

▪ بنیه ضعیف مالی: بنیه ضعیف مالی ناشران بخش خصوصی و محدودیت‌های بخش دولتی، هیچ‌گاه به این ناشران برای حضور در نمایشگاه‌های موفق و بازاریابی خوب برای حضوری مقتدرانه در بیرون از کشور اجازه حضور نداده است.

▪ باز هم کپی رایت: نبود امنیت همکاری متقابل به خاطر عدم اجرای قوانین کپی‌رایت نیز یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که زمینه را برای حضور ناشران ایرانی تنگ کرده است. شاید به همین دلیل امکان همکاری دو جانبه بسیار محدود تصور می‌شود. اعتماد، مهم‌ترین عنصر همکاری‌های فرهنگی است که در این فرآیند وجود ندارد. در عین حال نباید فراموش کرد که برخی آرزو دارند محصولات فرهنگی و انتشاراتی بتواند با حضور موفق و بدون جهتگیری خاص یارانه‌های دولتی در خارج از کشور معرفی شود.

شاید با این نگاه بعد از اتمام نفت بتوانیم به ادبیاتمان که مایه مباهات ما در طول تاریخ بوده برای اقتصاد، اقتدار و هویت ایران در افق دهکده جهانی امیدوار باشیم.

محمدصادق دهنادی