پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
ریشه یابی انگیزه و الگوی هنرمندان در انسان های یگانه و آثار آن ها
"لقد کان لکم فی رسول اللّه اسوه حسنه: به تحقیق در رسول خدا برای شما الگویی نیکو نهاده شده است." (قرآن کریم، احزاب: ۲۱)
هر آن چیزی که از سوی هر کسی با هر جهانبینی و تفکری هنر و اثر هنری نامیده میشود، در اثر توجه و پیروی از الگویی پدید آمده است. در حقیقت، الگوها همواره به عنوان انگیزهای برای پدیدآورنده اثر یا هنرمند (باز هم به هر تعبیر موردنظری) ایفای نقش مینمایند. هنرها به تبع انگیزه هنرمند و باورها و اعتقادات وی، و همچنین هدفی که از پدید آوردن اثر هنری تعقیب میکنند، به همراه ساحتی از حیات که اثر هنری بر آن متوجه و متمرکز است، در یک سلسله مراتب و طیف وسیعی (از هنر رحمانی تا هنر شیطانی) قابل جایگزینی هستند. انگیزه جملگی هنرمندان پدیدآورنده اجزاء این طیف وسیع، مشتمل بر باورها و آرمانهای آنها و الهامی است که از الگویی مرتبط اخذ مینمایند. مقاله حاضر در پی معرفی الگوها و شناسایی انگیزه هنرمندانی است که خود به عنوان الگویی برای هنرمندان (و یا حتی هنرمندنمایان) ایفای نقش نموده و آثار بدیع و دست اولی را پدید آوردهاند. با این فرض که اکثر هنرمندان از دو گروه هنرمند و هنرمندنمای اصلی (پدیدآورندگان هنر رحمانی و هنر شیطانی) الهام میگیرند، تمرکز اصلی مقاله بر معرفی الگوهای این دو گروه متمرکز خواهد بود. در این فرایند مشخص میشود که بسیاری الگوهای این هنرمندان، کسانی هستند که در ظاهر هنرمند (به معنای مصطلح) نیستند، لکن اعمال یا کلامی که از آنها صادر میشود کلام و عملی بدیع بوده، که نه تنها بروز آن از سوی دیگران تقریبا منتفی بوده است، بلکه امکان تکرار آن نیز اندک است.
طبقهبندی آثاری که به هر حال آثار هنری نامیده میشوند، از نظر اصالت و بداعتشان بیانگر دو گونه یا دو دسته اصلی آثار هنری است: یکی آثار هنری اصیل (حقیقی یا درجه اول یا دست اول) و دیگری آثار هنری تقلیدی (بدلی، درجه دوم یا دست دوم) طبقهبندی آثار هنری از نظر مبنای فکری و اعتقادیشان نیز (در طیف وسیعی قرار میگیرند که دو قطب این طیف) دو گونه هنر را معرفی میکند: هنر رحمانی که بر پایه تفکر و جهانبینی الهی و توحیدی شکل گرفته، و هنر شیطانی که تفکر پلشت شیطانی و جهانبینی شرک موجد و محرک اصلی آن بودهاند.
این دو نوع و یا دو درجه از هنر در دو قطب طیفبندی هنرها قرار میگیرند. لازم به ذکر است که اگر چه قاعدتا به دلیل اهمیت و ارزش هنر، استعمال آن برای آنچه که با شبیه نمودن خویش به هنر قصد اغوای انسان را دارد روا نمیباشد، لکن با اغماض و تنها از آن جهت که نامیده شدن آن به هنر در میان عدهای رایج است در این نوشتار نیز آن را برای وجه مجازی هنر به کار برده میشود.
وجیزه حاضر بر این باور است که هنرهای اصیل و درجه اول (اعم از رحمانی و شیطانی) نیز به نوبه خود متأثر از الگوهایی هستند که تلقی عمومی، آنها را عموما به عنوان اثر هنری نمیشناسد. زیرا این الگوها به صورت کلام یا عمل اشخاص و یا گروهها در طول تاریخ ظهور و بروز نمودهاند که متعاقبا توضیح خواهد شد. در واقع سخن در این است که برخی اعمال و سخنان بعضی افراد چنان از بداعت و یگانگی برخوردارند که اگر چه در ظاهر در طبقهبندیهای هنری قرار نمیگیرند، لکن هم ویژگیهای هنر ناب را دارند، و هم اینکه راهنما و الگوی هنرمندان (به معنای مصطلح آن) نیز قرار میگیرند. در جهت وضوع بحث سعی بر آن خواهد بود هم الگوهای اولیه و اصلی معرفی شوند و هم اینکه چگونگی تأثیر آنها بر شکلگیری مراتب دو گانه هنر (هنر رحمانی و هنر شیطانی) تشریح شود. در توضیح این دو مرتبه از هنر میتوان گفت که با توجه به مراتب و درجاتی که به تبع ساحتهای حیات انسان میتوان برای هنر قائل شد، هنرها به طور عام در دو مقوله اصلی "هنر رحمانی و هنر شیطانی"، "هنر معنوی و هنر مادی"، "هنر حقیقی و هنر مجازی" یا "هنر اصیل و هنر بدلی" قابل دستهبندی هستند. این بدان علت است بسیاری (یا جملگی) مفاهیم عالی مانند حقیقت، زیبایی، عدالت، عشق، محبت و امثالهم مورد خواست و نیاز و مقصد جملگی انسانها هستند که به دلیل قرار گرفتن انسانها در مدارج مختلف معرفت و آگاهی، توجه آنها به مراتب حیات (به ویژه معنویت) متفاوت خواهد بود. به این ترتیب این مفاهیم عالی را در موضوعات دنیوی و مادی جستجو مینمایند. و در نتیجه در مورد هر یک از این مفاهیم با طیف وسیعی مواجهیم که نیمهای از آن به سمت وجه یا تجلی دنیوی و مادی آنها متمایل است.
برای یک پدیده به عنوان اثر هنری ویژگیهای را میتوان برشمرد که مجموعه این ویژگیها بیانگر قدرت خلاقه هنرمند در بیان موجز و بلیغ و مؤثر و دیرپای مفهوم و معنا و مقصودی است که سایرین به راحتی قادر به انجام آن نبودهاند. با این مقدمه و با پذیرش وجود تعاریف متفاوت و متنوع برای هنر(۱) که بستگی تام به زمان و مکان و موضوع و جهانبینی و فرهنگ هنرمند و جامعه وی دارند، به منظور فراهم آوردن زمینه تشریح هدف موردنظر از نگارش این وجیزه، در اینجا تعریفی ظاهرا خنثی از هنر که مستقل از جهانبینی و فرهنگ است ارائه میشود تا در هر جامعه و تفکری بتواند قابل استناد باشد. از این نظر هنر عبارت از بیان مفهوم و موضوعی خاص به صورتی بدیع است که هر کسی به سهولت قادر به آن گونه ارائه پدیده موردنظر نباشد. به تبع مراتب هنر، هنرمندان و یا به عبارتی آنان که هنرمند نامیده میشوند نیز بدون توجه به نوع هنر (از نظر ارزش معنوی و مادی) دارای مراتب و مدارجی هستند. گروهی از هنرمندان هستند که معمولاً پدیدههای هنری اصل یا آثار هنری اصیل را پدید میآورند مانند بتهوون، حافظ، مولوی، و بسیاری هنرمندان که خالق آثار بدیع بودهاند. و گروه دیگر کسانی که با الهام و یا تقلید از گروه اول به ایجاد آثاری میپردازند.
گروه سومی نیز وجود دارند که مقلد و تکرارکننده صرف آثار هنری هستند و در واقع مهارتی در استفاده از ابزار و وسائل دارند. این نوشتار تمرکز اصلی را بر گروه اول یعنی هنرمندانی متوجه کرده است که خالق و پدیدآورنده آثار هنری اصیل و بیسابقه هستند. برای جملگی مقلدان و هنرمند نمایان (گروه دوم و سوم فوقالذکر) به سهولت میتوان الگوهایی را معرفی نمود که به عنوان هنر یا هنرمند یا اثر هنری اصیل راهنما و هدایتگر آنها بودهاند. این ردیابی و یا به عبارتی یافتن الگوی هنرمندان بزرگ و به تعبیر دیگری شناسایی الگوی کسانی که خود الگوی مقلدان و هنرمند نمایان بودهاند، امری دشوار است، اما مروری اجمالی بر آثار آنها بیانگر این موضوع است که برای آنها نیز الگوهایی متصور است. نوشتار حاضر سعی بر آن خواهد داشت تا الگوهای اصل و یگانه و الهامبخش و به عبارتی الگوی هنرمندان بزرگ و اصیل و درجه اول را شناسایی نماید. بطور مثال کسی در اثر هنری بودن مثنوی و غزلیات حافظ و آثار شکسپیر و داوینچی و بتهوون و سایر هنرمندان بزرگ در رشتههای مختلف هنری شکی ندارد. ولی مداقه در این آثار بیانگر این حقیقت است که این آثار جاودان تحت تأثیر عمل یگانه و بدیع کسانی خلق شده و در جهت تبیین آن اعمال و مفاهیم اصیل و معنوی ایفای نقش نمودهاند.
به بیان دیگر این آثار هنری یا تحت تأثیر الگوها و نمونههایی واحد و یگانه بودهاند که تنها یک بار و توسط انسانهای یگانه بیان شدهاند. الگوها و نمونههای واحد و اولیه به صور گوناگونی چون عمل یا کلام از صاحب خویش بروز نمودهاند. برای نمونه جملهای زیبا، عملی شجاعانه و یا ایثارگرانه، سخنی حکیمانه، و فعلی عاشقانه، تعبیری عارفانه، خلقتی زیبا، مفهومی معنوی، و جلوهای یگانه، از کسانی صادر شده است و میشود که این تظاهر بدون سابقه و یگانه هستند، و افراد دیگری به سهولت قادر به انجام و ابزار آن نمیباشند، که مثالهای موردی آن متعاقبا خواهد آمد. برای فاعل این الگوهای اصیل و اولیه، مراتبی را میتوان قائل شد که در رأس همه اینها خالق عالم وجود قرار گرفته است.
● مصادیق الگوها
فعل و خلق خداوند به عنوان وجه بارز و الگوی اصلی و اولیه برای هر هنر و فعالیت انسانی مطرح است. زیرا او حی و خالق و عالم و سمیع و بصیر و خبیر و باری و مصور و قادر است. بارزترین فعل الهی که خداوند خویش را به خاطر آن بهترین خلق کننده مینامد، (فتبارک اللّه الحسن الخالقین)(۲) خلق انسان با همه ویژگیهای پیچیده روانی و جسمانیش میباشد. قرآن کریم نیز در قلمرو کلام که واجد بسیاری ویژگیهای هنری همچون تعادل و توازن و زیبایی و ایجاز و ریتم و از همه بالاتر معانی سمبلیک است، به عنوان خلق و کلام خدا و به مثابه الگویی برای هنرمندان در طول تاریخ (پس از نزول) تیفای نقش مینماید.
پس از ذات اقدس باری تعالی، و در مرحله بعدی انسانهایی را میتوان به عنوان الگوی بشریت و از جمله هنرمندان معرفی نمود که فعل و کلامشان الگوی سایرین بوده و خواهد بود. در واقع از میان مخلوقات الهی برخی انسانها واجد ویژگیهایی هستند که افعال و منش و رفتار و کلام آنها را میتوان به یکی از هنرهای دوگانه مذکور در بخش کلیات (فوق) متصف نمود.
گروه اول انسانهایی هستند که فعل و عمل آنها را میتوان به عنوان اثر هنری و یا الگویی برای هنرمندان تلقی نمود. این افعال و اعمال برای یکبار اتفاق افتاده یا خواهند افتاد، لکن عظمت هر یک از آنها در آن است که:
ـ اولاً بسیاری کسان علیرغم آنکه در شرایط مشابه قرار داشته و یا قرار خواهند گرفت، یا از انجام آن ناتوانند، و یا اینکه اصولاً انجام آن عمل به ذهنشان نمیرسد.
ـ ثانیا این آثار و افعال اصیل، در عین حالی که فقط برای خدا و در راه ادای تکلیف الهی انجام میشوند، ولی کل بشریت را مخاطب قرار میدهند.
ـ ثالثا عده معدودی (یا عده خاصی) پذیرای پیام این آثار و افعال بوده و آنها تحسین میکنند و حتی به آن غبطه میخورند.
ـ رابعا این آثار و افعال الگوی هنرمندان بزرگی میگردد تا آثار هنری نابی بیافرینند.
ممکن است این اعتراض مطرح شود که سخن و یا عمل این افراد برای یک بار و یا یک لحظه اتفاق افتاده و نمیتواند به عنوان اثر هنری قابل لمس و حس و تجربه برای سایرین در زمانها و مکانهای مختلف مطرح باشد. در پاسخ میتوان به مثالی اشاره کرد که به وضوح بحث کمک خواهد نمود. امروزه ایجاد آثار هنری با عمر محدود امری رایج است که نمونه آنرا در آثاری که با یخ و برف و ماسه ساحل و حتی گُل و مواد غذایی ایجاد میشوند میتوان مشاهده نمود.
این آثار حتی در قالب برپایی نمایشگاه نیز مطرح شده و هزاران نفر را به تماشای خویش میخوانند. بر این میتوان اضافه نمود عمل قهرمانان را که حتی شاید برای خود آنان نیز قابل تکرار نباشد. همچنین برخی هنرها همچون نمایشها، کنسرتهای موسیقی، بالهها، رقصها و حتی آوازها اعمالی هستند که دیرپایی نقاشی و معماری و مجسمهسازی و ادبیات را ندارند و تکرار آنها پس از مدتی مقدور نبوده و تنها با استفاده از فناوریهایی چون تصویربرداری و ضبط صدا میتوان آنها را تکرار نمود. بنابراین ظهور یک پدیده با عمر محدود و لحظهای میتواند به عنوان اثر هنری قابل بحث مورد توجه قرار گیرد.
در تشبیه این آثار که الگوی هنرمندان نامیده میشوند با هنر ارائه شود و هنر را هر چه که بنامیم و هر صفتی اعم از لذت(۳)، زیبایی(۴)، آنچه که باید باشد(۵)، مبارزه با ظلم و استکبار(۶)، زبان واقعی انسان(۷)، وسیله ارتباط انسانها(۸)، واقعیت بخشیدن به بیان غیرانسانی با وسایل انسانی(۹)، هنر برای انسان در حیات معقول(۱۰)، طلب حقیقت و جمال(۱۱)، نو بودن و بداعت، و هر تعریف دیگری را که برای آن قائل شویم، اندکی دقت در آثار و اعمال مورد نظر (صادره از انسانهای اسوه) حاکی از آن است که همگی آنها واجد جملگی این صفات هستند. به این معنا که هم در اوج زیبایی (به ویژه زیبایی معنوی) بودهاند، هم لذتی را برای فاعل فعل و ناظرین و حتی شنوندگان و خوانندگان اعصار بعد به ارمغان آوردهاند، هم بیانگر اوج آرمانهای انسانی یعنی آنچه که باید باشد بودهاند، هم آثاری نو و بدیع و بیسابقه بودهاند، هم زایل کننده پرده مادیت از چهره حیات معنوی بودهاند، هم تقابلی جدی با ظلم و ستم و زشتی و استکبار را به نمایش گذاشتهاند، و در یک کلام انسانیتی ناب را تجلی بخشیدهاند.
در واقع هر یک از این تعاریف به وجهی از هنر که برای تعریف کننده مهم و اصلی بوده است اشاره داشته و از کلیت و جامعیت هنر و اصولاً از وحدت اهداف و آرمانهای حیات انسان غفلت ورزیدهاند. به بیان دیگر جملگی تعاریف ارائه شده درباره هنر در عین حالی که عاری از واقعیت نیستند همه حقیقت نیز نیستند. شاید مثال معروف مولوی را در مورد اظهارنظر عدهای که در تاریکی فیلی را لمس نموده بودند، بتوان در این مورد نیز تعمیم داد.
پیل اندرخانه تاریک بود
عرضه را آورده بودندش هنود
از برای دیدنش مردم بسی
اندران ظلمت همی شد هر کسی
دیدنش با چشم چون ممکن نبود
اندر آن تاریکیش کف میبسود
آن یکی را کف بخرطوم اوفتاد
گفت همچون ناودانستش نهاد
آن یکی را دست بر گوشش رسید
آن بر او چون بادبیزن شد پدید
آن یکی را کف چو بر پایش بسود
گفت شکل پیل دیدم چون عمود
آن یکی بر پشت او بنهاد دست
گفت خود این پیل چون تختی بُدست
همچنین هر یک بجزوی کو رسید
فهم آن میکرد هر آن میتنید
از نظرگه گفتشان شد مختلف
آن یکی دالش لقب داد آن الف
در کف هر کس اگر شمعی بُدی
اختلاف از گفشان بیرون شدی
چشم حس همچون کف دستست و بس
نیست کف را بر همه آن در دسترس(۱۲)
به عبارت دیگر سخن در این است که هر یک از تعاریف مطرح شده در مورد هنر، تنها به وجهی از معنای آن که مورد توجه شخص تعریف کننده بوده توجه کرده و آن را برجسته نموده است، در حالیکه این آثار یکتا و این هنرمندان یگانه جملگی ویژگیهای مثبت هنر را توأمان و بطور هماهنگ مدنظر قرار دادهاند.
برای نمونه:
شخصیتی چون علیبن ابیطالب علیهالسلام به هنگامی که شمشیر شقیترین موجود زمین بر فرق مبارکش اصابت میکند ندا در میدهد که "فزت و رب الکعبه". این سخن یگانه و بیسابقه برای حافظ الهامی میگردد، تا بسراید:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
وندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
و یا رفتار و سخنان بیهمتای آن امام همام علیهالسلام در بستر شهادت، الگویی است برای شهریار که بگوید:
بجز علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
و یا توأم بودن شجاعت و مردانگی و فتوت و جوانمردی آن حضرت در میدان کارزار مشوق مولوی است که بسراید:
در شجاعت شیر ربانیستی
در مروت خود که داند کیستی
مثال بارز دیگر حماسه بیمانند عاشورا است، که خود الگو و الهامدهنده و انگیزه هنرمندان زمینههای مختلف همچون نقاشی، موسیقی، شعر، نمایش و حتی معماری و شهرسازی بوده است میتوان به شعر زیبا و جاودانه مولوی اشاره کرد که مطمئنا بدون این حماسه، سرودن این اثر هنری ممکن نبود:
کجایید ای شهیدان خدایی؟
بلاجویان دشت کربلایی
کجایید ای سبک روحان عاشق؟
پرندهتر زمرغان هوایی
کجایید ای شهاب آسمانی؟
بدانسته فلک را در گشایی
کجایید ای زجان و جا رهیده؟
کسی مر عقل را گوید کجایید؟
کجایید ای در مخزن گشاده؟
کجایید، ای نوای بینوایی؟
دران بحرید کاین عالم کف اوست
زمانی بیش دارید آشنایی
کف دریاست صورتهای عالم
زکف بگذر، اگر اهل صفایی
دلم کف کرد کاین نقش سخن شد
بهل نقش و بدل رو گر زمایی
برآ ای شمس تبریزی زمشرق
که اصل اصل اصل اصل هر ضیایی(۱۳)
پینوشتها:
۱ ـ رجوع کنید به:
ـ نقیزاده، محمد، هنر و اقتصاد در جوامعسنتی و مدرن، مجله هنردینی، شماره ۶، زمستان ۱۳۷۹.
ـ نقیزاده، محمد، و بهناز امینزاده، وجوه افتراق هنر مادی و هنر معنوی، مجله هنرنامه (فصلنامه تخصصی دانشگاه هنر)، شماره ۱۱، تابستان ۱۳۸۰.
۲ ـ پس خجسته باد خدا بهترین آفرینندگان (مؤمنون: ۱۴)
۳ ـ رید، هربرت (ترجمه نجف دریابندری)، معنی هنر، کتابهای جیبی، تهران، ۱۳۵۱، ص ۲.
۴ ـ بسیاری محققین و متفکرین بر زیبایی به عنوان ویژگی بارز و خاص هنر تأکید کردهاند، چنانـچه بور کهاردت میگوید: هنر راستین زیباست، چون حقیقی است. Burckhardt, Titus.. The Sacred Art in East and West. Perennial Books. London. ۱۹۶۷
۵ ـ شریعتی، علی، هنر (مجموعه آثار ۳۲)، چاپخش، تهران، ۱۳۶۶، ص ۸.
۶ ـ خمینی، [امام] روحا...، صحیفه نور، جلد ۲۱.
۷ ـ لویی کان به نقل از گروتر، یورگ، زیباشناختی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکباز و عبدالرضا همایون، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ۱۳۷۵.
۸ ـ تولستوی، لئون (ترجمه کاوه دهگان)، هنر چیست، امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۳.
۹ ـ آدور نو به نقل از گروتر، ۱۳۷۵، پیشین (۷).
۱۰ ـ جعفری، [علامه] محمدتقی، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۶۹.
۱۱ ـ فلوطین، به نقل از فروغی، محمدعلی، سیرحکمت در اروپا (ج اول)، انتشارات صفیعلشاه، تهران، ۱۳۱۷، ص ۹۱.
۱۲ ـ مولوی، جلالالدین محمد، مثنوی معنوی، کلاله خاور، تهران، بیتا، دفتر سوم، ص ۱۵۷.
۱۳ ـ مولوی، جلال الدین محمد، کلیات دیوان شمس تبریزی، انتشارات جاویدان، تهران، ۱۳۵۲، جلد ۲، ص ۵۵۶.
۱۴ ـ رجوع کنید به:
Aminzadeh < Goharrizi, B, Concept of Unity in Islamic Religious urban Precincts. The University of New South Wales. Sydney. ۱۹۹۵.
امین زاده، بهناز، حسینیهها و تکایا: بیانی از هویت شهرهای ایرانی، مجله هنرهای زیبا، شماره ۶، تابستان ۱۳۷۸.
۱۵ ـ از جمله رجوع کنید به:
ـ همایونی، صادق، تعزیه در ایران، نوید، تهران، ۱۳۶۸.
عناصری، جابر، شبیهخوانی گنجینه نمایشهای آیینی ـ مذهبی، جشنواره سراسری تئاتر فجر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۱.
۱۶ ـ امینزاده، ۱۳۷۸، پیشین (۱۴).
۱۷ ـ ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا: و هم بر دوستی (خدا) به فقرا و اسرا و طفل یتیم طعام میدهند. (دهر: ۸)
۱۸ ـ سوره حجر، آیات ۴۰ ـ ۳۹.
۱۹ ـ طباطبایی ره، [علامه] سیدمحمدحسین، تفسیر شریف المیزان، جلد ۱۴، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، محمدی، تهران، ۱۳۶۲، ص ۱۶۷ برای مطالعه در مورد زینت و آثار هنری رجوع کنید به نقیزاده و امینزاده، ۱۳۸۰، پیشین (۱).
۲۰ ـ از جمله رجوع کنید به:
ـ اعوانی، غلامرضا، حکمت هنر معنوی، نشر گروس، تهران، ۱۳۷۵.
ـ اعوانی، غلامرضا، مبادی مابعدالطبیعی هنر، فصلنامه نامه فرهنگ، شماره ۱۶، زمستان ۱۳۷۳.
ـ نصر، سیدحسین (ترجمه رحیم قاسمیان)، هنر و معنویت اسلامی دفتر مطالعات دینی هنر، تهران، ۱۳۷۵.
ـ نصر، سیدحسین (ترجمه آوینی، سیدمحمد)، هنر قدسی در فرهنگ ایران، آوینی، سیدمحمد (مترجم و گردآورنده)، جاودانگی و هنر، برگ، تهران، ۱۳۷۰.
۲۱ ـ اللّه نور السموات و الارض... نور علی نوریهدی اللّه لنوره: خدا نور (وجود بخش) آسمانها و زمین است... پرتو آن نور حقیقت بر روی نور معرفت قرار گرفته. و خدا هر که را خواهد به نور خود هدایت کند. (نور: ۳۵)
۲۲ ـ و داعیا الی اللّه باذنه و سراجا منیرا: و به اذن حق خلق را به سوی خدا دعوت کنی و چراغ فروزان عالم باشی (احزاب: ۴۶)
۲۳ ـ رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: من و علی از یک نور آفریده شدیم (امالی شیخ صدوق، ترجمه آیتاللّه کمرهای، کتابخانه اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲، ص۲۳۶) همچنین رجوع کنید به همین مأخذ، صفحات ۲۴۴ و ۳۰۶ و ۳۴۸ ـ ۳۴۷.
۲۴ ـ فالذین امنوا به و عزروه و نصروه و اتبعوا النور الذی انزل معه اولئک هم المفلحون: پس آنان که به او گرویدند و از او حرمت و عزت نگاه داشتند و یاریش کردند و نوری را که به او نازل شد پیرو شدند (به قرآنی که روشن کن دلهای تاریک است عمل کردند) آن گروه به حقیقت رستگاران عالمند. (اعراف: ۱۵۷)
۲۵ ـ... و اتیناه الانجیل فیه هدی و نور و... : ... و انجیل را نیز بر او فرستادیم که در آن هدایت و روشنی بود... (مائده: ۴۶)
۲۶ ـ انا انزلناه التوریه فیها هدی و نور: ما تورات را که در آن هدایت و روشنایی است فرستادیم. (مائده: ۴۴)
۲۷ ـ افمن شرح اللّه صدره للاسلام فهو علی نور من ربه...: آیا آن کسی را که خدا برای اسلام شرح صدر عطا فرمود که وی به نور الهی روشن است... (زمر:۲۲)
۲۸ ـ... قد جائکم من اللّه نور و کتاب مبین * یهدی به اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم... همانا از جانب خدا برای هدایت شما نوری عظیم و کتابی به حقانیت آشکار آمد * خدا بدان کتاب هر کس را که از پی رضا و خشنودی او راه سلامت پوید هدایت کند و او را از تاریکی جهل و گناه بیرون آورد و به عالم نور داخل گرداند و براه راست رهبری کند. (مائده: ۱۶ ـ ۱۵)
۲۹ ـ در مورد علم به عالم وجود، شناخت جهان، صرف آگاهی به قوانین طبیعی کافی نیست. برای مثال آگاهی به سقوط سیب به سمت زمین در اثر نیروی جاذبه کافی نیست، باید به تأثیری که نیروی جاذبه بر حیات دارد، به واضع نیروی جاذبه، به چگونگی بهرهگیری از آن در جهت تحصیل سعادت انسان، به رابطه آن با سایر قوانین و به بسیاری مسائل مادی و معنوی مرتبط با آن اندیشید. این اندیشه در دوران گذشته رخ میداد، ولی امروز کمتر کسی به آنها توجه نموده و با استناد به تخصصی شدن علوم که در واقع حاصل تفکر جزء گرایانه دوران معاصر است به بهانه تخصص گرایی انسانها را بر موضوعاتی خاص تمرکز نموده و از تفکر جامع باز میدارند. در مورد مبانی معنوی علوم رجوع کنید به نقیزاده، محمد، مبانی معنوی در آموزش علوم مهندسی، مجله آموزش مهندسی ایران (فصلنامه گروه مهندسی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران)، سال سوم، شماره ۱، بهار ۱۳۸۰.
۳۰ ـ برای مطالعه در زمینه تسری هنری در جملگی مقولات زندگی جوامع سنتی مثلاً در سرزمین هند رجوع کنید به:
امیرحسین ذکرگو، تأملی در آراء کوماراسوامی در باب هنر، نامه فرهنگستان علوم، شماره ۱۵ ـ ۱۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۸.
۳۱ ـ امام علی علیهالسلام ، نهجالبلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۷، خطبه ۱۸۴ (همام)، صص ۴۴۵ ـ ۴۴۴.
۳۲ ـ همان، خطبه شماره ۳۸، صفحه ۱۰۳.
۳۳ ـ از جمله رجوع کنید به:
ـ مطهری، [شهید] مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی (منطق ـ فلسفه)، صدرا، قم، بیتا.
ـ نصر، سیدحسین (ترجمه آرام، احمد)، سه حکیم مسلمان، کتابهای جیبی، تهران، ۱۳۶۱.
ـ کربن، هانری (ترجمه جواد طباطبایی)، تاریخ فلسفه اسلامی، کویر، تهران، ۱۳۷۳.
ـ امین، سیدحسن، وحدت وجود در فلسفه و عرفان اسلامی، بعثت، تهران، ۱۳۷۶.
۳۴ ـ و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الارض و لیکون من الموقنین، و همچنین ما بر ابراهیم ملکوت و باطن آسمانها و زمین را ارائه دادیم تا به مقام اهل یقین رسید (انعام: ۷۵). و فسبحان الذی بیده ملکوت کل شیء و الیه ترجعون، پس منزه و پاک خدایی که ملک و ملکوت هر موجود به دست قدرت اوست و بازگشت همه خلایق بسوی اوست (یس: ۸۳). مضافا اینکه قرآن کریم صراحتا به تسبیح و سجده آنها اشاره مینماید (نحل: ۴۹ ـ ۴۸ و رعد: ۱۵)
۳۵ ـ عالم ماده دارای ملکوتی است که به تعبیر علامه طباطبایی همان عالم امر و ناحیه باطن این عالم است. رجوع کنید به طباطبایی، [علامه[ سیدمحمدحسین (ترجمه محمدباقر موسوی همدانی)، تفسیر المیزان (جلد ۲)، مهر، قم، ۱۳۴۶، ص ۱۰۴.