كاربرد اصطلاح شناسی و واژه گزینی در نمایه سازی ماشینی و بازیابی اطلاعات

در عصر اطلاعات, اطلاعات علمی فنی زیربنای هرگونه تصمیمات جدی اجرایی و تحقیقاتی محسوب می گردد موج اطلاعات در سالهای اخیر به شكل چشمگیری گسترش یافته و در زمانی قابل پیش بینی میزان این اطلاعات رشد سریع تری خواهد یافت

در عصر اطلاعات، اطلاعات علمی- فنی زیربنای هرگونه تصمیمات جدی اجرایی و تحقیقاتی محسوب می‌گردد. موج اطلاعات در سالهای اخیر به شكل چشمگیری گسترش یافته و در زمانی قابل پیش‌بینی میزان این اطلاعات رشد سریع‌تری خواهد یافت. از این رو ضرورت سازماندهی این گونه اطلاعات اهمیت بیشتری می‌یابد در این میان آنچه حائز اهمیت است روشهای دستیابی به آن می‌باشد. اطلاعات مرتبط بایستی به سرعت و در حداقل زمان قابل دسترسی گردد. سیستمهای رایانه‌ای شامل نظام مدیریت اطلاعات، نظام خبره، بانكهای اطلاعاتی و نظام‌های پردازش و بازیابی اطلاعات است. هر چند نظام‌های اطلاعاتی گوناگونی در این زمینه مورد استفاده قرار می‌گیرند لكن در طراحی آنها مشكلات و سئوالات مشتركی مطرح می‌باشند:

۱) چگونگی سازماندهی دانش موجود و نتایج تحقیقات علمی

۲) چگونگی بازیابی اطلاعات و هدایت كاربر در جهت استفاده صحیح از نظام اطلاعاتی

بنابراین هر نظام بازیابی اطلاعاتی متشكل از انبوهی از اسناد و مدارك و نیز حجم قابل توجهی از پرسش‌ها و سؤالات است و شیوه‌هایی را دربر می‌گیرد كه به تناسب هر یك از پرسش‌های جستجوگر، اسناد و مدارك متناسب و مرتبط با آن را بازیابی و در اختیار قرار دهد. این شیوه عبارتند از:

۱) ذخیرهء اطلاعات (به كارگیری عناصری جهت بازیابی و ارائه اطلاعات ذخیره شده) این بخش محتوای مدرك علمی را توصیف نموده و به شكلی ارائه ‌می‌دهد كه براساس ویژگیهای آن اسناد و مدارك بازیابی می‌شوند. یكی از این روشها، كاربرد اصطلاحنامه و تعیین توصیفگرها براساس نظام منطقی مفاهیم و ارائه محتوای مدارك است.

۲) بازیابی اطلاعات (به كارگیری عناصری جهت تعیین نیازهای اطلاعاتی كاربران)این بخش می‌تواند سؤالات و نیازهای اطلاعاتی استفاده‌كنندگان را به گونه‌ای شكل دهد كه بواسطه اطلاعات حاصل از نیازسنجی استفاده‌كنندگان، مدارك مناسب بازیابی شوند.

۳) اشاعه اطلاعات (به كارگیری عناصری جهت ارائه و اشاعه اطلاعات بازیابی شده)در این بخش نتایج حاصل از جستجوی اطلاعات مورد نیاز كاربر در اختیار وی قرار می‌گیرد.در این مقاله به طور ویژه، مبحث واژه‌گزینی در نمایه‌سازی مدارك و اسناد به منظور بازیابی اطلاعات و در نتیجه فرآیند ترجمه اسناد به زبان نمایه‌سازی و كاربرد اصطلاحنامه‌ها به عنوان پشتوانه نمایه‌سازی ماشینی با رویكرد به فعالیتهای اصطلاح‌شناختی در مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.از دیرزمان اصطلاحات و اصطلاح‌شناسی۱ نقش تعیین‌كننده‌ای در تبادل نظرات علمی میان متخصصان رشته‌های گوناگون ایفاء نموده و پیامدهای مفیدی را دربر داشته است. منجمله:

۱) شناخت اهمیت اصطلاحات جهت تبادل نظرات علمی-فنی؛

۲) آگاهی بر ضرورت نظام‌مند نمودن این اصطلاحات بعنوان ابزار شناخت علوم و زبانهای تخصصی، كه بدون هماهنگی و دخل و تصرف بوجود آمده‌اند و حاصل آن رخدادی چون تشتت آراء در شكل‌گیری مفاهیم و نامگذاری آنها و نیز عدم شكل‌گیری نظام مفاهیم بوده كه بعنوان عناصر زیربنایی زبانهای تخصصی و در نتیجه ساختار یك گرایش علمی محسوب می‌گردند.مهمتر از همه، انگیزه متخصصان رشته‌های علمی كه نیاز روزافزون به داشتن ابزاری غنی و كارآمد جهت تبادل اطلاعات علمی، بویژه ساخت اصطلاحات و هماهنگ‌سازی و یكدست نمودن آنها سبب پیشرفت علم اصطلاح‌شناسی در قرن گذشته شده و دو گرایش عمده را پدیده آورده است:

۱) توسعه و هماهنگی اصول و مبانی نظری اصطلاح‌شناسی

۲) تحقیقات پیرامون زبانهای تخصصی براساس مبانی زبانشناختی

نیاز روزافزون به ترجمه متون تخصصی و كاربرد دستگاههای الكترونیكی سبب گردیده است تا اولین بانكهای اطلاعات واژگانی و اصطلاح‌شناسی در مؤسسات ترجمه ملی و بین‌المللی دایر گردند.بموازات این فعالیتها تحقیقات میان رشته‌ای در زمینه‌های علمی مشترك میان اصطلاح‌شناسی و علم اطلاع‌رسانی با هدف ساخت ابزارها و شیوه‌های كارآمد جهت تبادل سریعتر و دقیقتر اطلاعات علمی، آغاز گشت.مستندسازی و اشاعه اطلاعات علمی-فنی بطور روزافزون نیاز به تحقیقات اصطلاح‌شناسی یافت و فن‌آوری اطلاعات نیز در زمینه پیشرفت علم اصطلاح‌شناسی به كار گرفته شد، در نتیجه ضرورت همكاری متقابل این دو زمینه علمی آشكار گردید.از آخرین نتایج تحقیقات «ووستر»۲ بنیانگذار علم اصطلاح‌شناسی تاكنون بیش از ۲۰ سال می‌گذرد و باید اذعان داشت كه پیشرفت علم اصطلاح‌شناسی و ارائه نظرات جدید در رشته‌های مختلف علمی، در علم اصطلاح‌شناسی نیز بویژه در زمینه تدوین شیوه‌های جدید، گامهای اساسی برداشته است، بطوری كه زمینه‌های دیگر علمی را نیز فراگرفته است مانند:علوم شناختی۳، منطق و هستی‌شناسی۴، اصطلاح‌نگاری۵، داده‌پردازی۶، علوم اطلاع‌رسانی۷، مدیریت اطلاعات۸ و مهندسی دانش۹.ارتباط میان علم اصطلاح‌شناسی و دیگر علوم را می‌توان به شكل ارتباطات متقابل ذیل نشان داد:

● نشانه‌شناسی۱۰

در اصطلاح‌شناسی برای ارائه و بیان اشیاء و مفاهیم از نمادهای كلامی و غیركلامی استفاده می‌گردد. بدین منظور نیاز به شناخت مباحثی از قبیل واژه‌شناسی۱۱، معنی‌شناسی۱۲، واژگان‌نگاری۱۳، روانشناسی و جامعه‌شناسی زبان (ساخت واژه و نامگذاری مفاهیم در واژه‌نامه‌های تخصصی، پذیرش اصطلاحات از سوی گویشوران زبان و غیره) ضروری است كه در تدوین متون تخصصی و ترجمه شفاهی وكتبی و نیز شكل‌گیری بانكهای اطلاعات واژگانی و برنامه‌ریزی زبان و اصطلاح‌شناسی بكار گرفته می‌شوند.

داده‌پردازی۱۴ و انفورماتیك۱۵ماشینی شدن ثبت واژگان و اصطلاح‌نگاری رایانه‌ای تسهیلاتی را در این امر بهمراه داشته است:

▪ روزآمد كردن سریع داده‌های واژگانی و دسترس‌پذیر نمودن آنها برای كاربران

▪ ایجاد امكان بكارگیری سریع این اصطلاحات در بانكهای اطلاعات علمی- فنی

هرچند داده‌پردازی و انفورماتیك بطور مستقیم در مبانی نظری اصطلاح‌شناسی بمعنی اخص آن دخیل نبوده، اما كاربرد آنها در تحقیقات واژه‌شناسی و اصطلاح‌شناسی در بسیاری از زمینه‌ها تأثیر فراوان داشته است. از قبیل:

▪ شیوه‌های كاربرد اصطلاح‌نگاری

▪ تعاریف عناصر و اجزاء اصطلاح‌شناسی

▪ سازماندهی این عناصر در قالبهای رایانه‌ای

▪ تسهیل در تبادل اطلاعات داده‌های واژگانی

▪ معیارسازی شیوه‌های اطلاع‌رسانی

▪ كاربرد معیارها در برنامه‌ریزی زبان و اصطلاح‌شناسی

▪ شكل‌گیری بانكهای اطلاعات واژگانی، تدوین متون تخصصی و جستجوی اطلاعات از راه دور و تسهیل در امر ترجمه و تبادل اطلاعات علمی-فنی

● مهندسی دانش

از آغاز ارتباط میان اصطلاح‌شناسی و مهندسی دانش حدود یك دهه می‌گذرد.اولین ارتباط این دو حوزه علمی در سال ۱۹۸۷ در كنگره « اصطلاح‌شناسی و مهندسی دانش» در شهر «تریر» اتریش برقرار شد. در این كنگره مقالات فراوانی با هدف بررسی ارتباط میان این دو رشته علمی ارائه گردید. از آنجا كه «مهندسی دانش» به دنبال این هدف است كه دانش را به كمك برنامه‌ریزی رایانه‌ای و شبكهء اطلاعاتی انتقال دهد، لازم است كه این دانش بصورت نظام‌مند و دارای ساختار ویژه درآید. و همین نقطه مشترك میان این دو رشته علمی محسوب می‌گردد، زیرا اصطلاح‌شناسی در سطح ارائه مفاهیم بصورت نظام‌مند عمل می‌كند كه این خود مقدم بر تمامی شیوه‌های ارائه دانش محسوب می‌گردد. بنابراین نقطه اشتراك این دو علم، دریافت علم و ارائه دانش بصورت نشانه‌گذاری (نمادهای كلامی و غیركلامی) می‌باشد.

● معیارسازی و برنامه‌ریزی زبان

ارتباط میان اصطلاح‌شناسی و معیارسازی بصورت رسمی و سازمان یافته در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی صورت گرفت و مستندات فراوانی در این زمینه وجود دارد.در اینجا بایستی توجه داشت كه معیارسازی نیاز به تغییر و تحولات بنیادی و پذیرش تقاضاها و روابط جدید را در پی دارد كه لازمه آن بررسی و شناخت مداوم مبانی نظری و شیوه‌های كاربردی است كه در دهه‌های هشتاد و نود قرن بیستم میلادی در سطح ملی و بین‌المللی ابعاد گسترده‌ای یافته است. بموازات این فعالیتها یك نوع هماهنگ‌سازی و معیار نمودن شیوه‌ها در گروههای كوچكتر كاری و تخصصی نیز با هدف ایجاد ابزار ارتباطی مشترك و واحد در حال انجام است. جوامع بزرگتر زبانی نیز به این نتیجه رسیده‌اند كه چنانچه بخواهند زبان بومی آنان در انتقال دانش كه اكنون از مرزها عبور كرده و با سرعت فراوان وارد جوامع گوناگون بشری می‌شود، مؤثر واقع گردد، بایستی در نامگذاری مفاهیم جدید علمی-فنی با همان سرعت هماهنگی و یكدستی ایجاد گردد تا متخصصان رشته‌های علمی بتوانند از زبان بومی خود جهت تبادل نظر و دانش فنی بهره كافی ببرند.

● مستندسازی و اطلاع‌رسانی

ارتباط این رشته علمی با اصطلاح‌شناسی از قدمت فراوان برخوردار است. در ابعاد نظری این دو رشته بواسطه طبقه‌بندی و رده‌بندی دانش به یكدیگر نزدیك شده‌اند.تحقیقات وسیع پیرامون روابط میان اشیاء و مفاهیم و نیز نامگذاری آنها را شامل می‌شود كه در علوم اطلاع‌رسانی بعنوان ابزار كار طبقه‌بندی و تدوین اصطلاحنامه ظهور می‌یابند.از سوی دیگر در جستجوی اطلاعات بمنظور یافتن مفاهیم علمی و نامگذاری آنها، كاربرد اصطلاح‌شناسی و هماهنگ‌سازی اصطلاحات علمی-فنی ضرورت می‌یابد.در «مدیریت اطلاعات» نیز اصطلاح‌شناسی اهمیت یافته زیرا در این حوزه نیز بدون هماهنگ‌سازی اصطلاحات تخصصی، ساماندهی فعالیتها مشكل می‌نماید. از اینرو « اصطلاح‌شناسی» در مدیریت كارآمد انبوه اطلاعات روزافزون ویژگی كلیدی می‌یابد، بویژه آنكه امروزه با شیوه‌های ماشینی متداول به اجرا درمی‌آید.

● علوم شناختی

مدت زمان كوتاهی است كه ارتباط مستقیم میان علوم شناختی و اصطلاح‌شناسی ایجاد شده است. از آنجا كه علوم شناختی در روشن نمودن روابط میان تك‌تك علوم می‌كوشد تا جایگاه علوم جدید را در ساختار كلی علوم بیابد، در علم اصطلاح‌شناسی نیز اینگونه مسائل مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در این زمینه در گردهمایی‌های ۱۹۶۹ و ۱۹۷۱ كه بدین منظور در مسكو برگزار گردید .مقالات بر محور: جایگاه اصطلاح‌شناسی در نظام علوم و مشكلات نشانه‌شناسی در زبانهای تخصصی، اصطلاح‌شناسی و اطلاع‌رسانی ارائه گردید.ارتباط میان علوم شناختی و اصطلاح‌شناسی در سالهای اخیر توسط دانشمند رشته فلسفه علم یعنی «اوزر»۱۶ مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در مقاله‌ای كه در سال ۱۹۹۲ ارائه نمود، روابط تنگاتنگ اصطلاح‌شناسی و علوم شناختی را بیان نمود و اثبات كرد كه منطق مفاهیم و بیان مفهوم پیشینه این علم محسوب می‌گردند و منجر به «فرا اصطلاح‌شناسی»۱۷ می‌گردد. همچنین ارتباط میان منطق بویژه منطق مفاهیم، فلسفه علم، فلسفه زبان و علوم شناختی و تأثیر آنها بر «تحول مفاهیم»۱۸ و فرا اصطلاح‌شناسی را اثبات می‌نماید. (لارن، مایكینگ، پیشت، ۱۹۹۸)این شیوه نظارت بر تحول مفاهیم نشانگر نوآوری قابل توجه در تحقیقات اصطلاح‌شناسی است، زیرا زمینه‌ای موردنیاز و ضروری برای پردازش انبوه سیل‌آسای اطلاعات، بعنوان فرآیند علمی شتاب دهنده در توسعه تكنولوژی جدید اطلاعات محسوب می‌گردد.این توسعه پشتیبانی فن‌آوری اطلاعات را می‌طلبد و تلفیق نظریه اصطلاح‌شناسی و فلسفه علم را با مهندسی دانش ضروری می‌نماید.

پی‌نوشت‌ها:

۱- Terminology

۲- Wuester, E.

۳- Cognitive Sciences

۴- Logics & Ontology

۵- Terminography

۶- Informatics

۷- Informations science

۸- Information management

۹- Knowledge engineering

۱۰- Semiotics

۱۱- Lexicology

۱۲- Semantics

۱۳- Lexicography

۱۴- Data Processing

۱۵- Informatics

۱۶- Oeser, E.

۱۷- Metaterminology

۱۸- Concept dynamics

۱۹- Catalourging

۲۰- Indexing

۲۱- Search

۲۲- Semantic Maps

۲۳- Keywords Indexes

۲۴- Knowledge Organization

۲۵- International Society for

Knowledge Organization (ISKO)

۲۶- Aslib

۲۷- Thesaurus Guide

۲۸- Loan words

۲۹- Slang words

۳۰- ISO ۲۲۸۸, ۱۹۸۶

۳۱- BS ۵۷۲۳, ۱۹۸۷

۳۲- ANSI/NISO ۲۳۹.۱۹, ۱۹۹۴

۳۳- Neologisms

۳۴- Synonyms

۳۵- Quasi-Synonyms

۳۶- Machine Aided Indexing (MAI)

۳۷- Salton

۳۸- Stop list

۳۹- Morphology

۴۰- Syntax

منابع

Aitchison, J. Gilchrist, A & Bawden, D. (۲۰۰۰). Thesaurus construction and use: A practical manual, Aslib, ۴.ed.

Batori, I.S. Hahn, U. Pinkal, M. Wahlster, W. (۱۹۸۸).Computerlinguistik u.ihre theoretischen Grundlagen, proceeding, Springer Verlag, Saarbruecken, Germany.

Buder, M; Rehfeld, W. Seeger, T. (۱۹۹۰). Grundlagen der praktischen Information u. Dokumentation, K.G.Saur, Germany.

Felber, H. (۱۹۸۲): Terminology and Knowledge Engineering, TKE ۸۷, Indeks Verlag, Germany.

Felber, H. (۱۹۸۴). Terminology Manual, Infoterm, Unesco, Paris, France.

Kaiser, A. (۱۹۹۳). Computer-unterstuetztes Indexieren in Intelligenten Information Retrieval System. Doktorat Diss. Wien, Austria.

Seelbach, D. (۱۹۷۹). Computerlinguistik u. Dokumentation, Verlag Dokumentation, Muenchen, Germany.

Lauren, Ch. Myking, J. Picht, H. (۱۹۹۸). Terminologie unter der Lupe. Termnet, Vienna, Austrulia.

نوشته: ملوك‌السادات حسینی‌بهشتی

عضو هیئت علمی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران

---