بازی شادی هوشمندی

چگونه می توان ذهن را همیشه آماده و هوشیار نگه داشت

صبح از خواب برمی‌خیزید اما هرچه می‌گردید کیف پولتان را پیدا نمی‌کنید، برای انجام کاری به اداره‌ای رفته‌اید اما نصف بیشتر مدارک درخواست شده را با خودتان نبرده‌اید، موقع برگشتن از سرکار اصلا یادتان نمی‌آید اتومبیل‌تان را کجا پارک کرده‌اید و... در این مواقع همه با کنایه به شما یک جمله می‌گویند: «مثل این‌که آلزایمر گرفتی‌ها.» البته اگر سنتان کمتر از ۶۵ سال است خیال‌تان راحت باشد که فعلا خبری از بیماری آلزایمر نیست اما چرا گاهی دچار فراموشی می‌شویم و بیشتر از همیشه از جمله «متاسفانه الان حضور ذهن ندارم» استفاده می‌کنیم؟ آیا راهی وجود دارد همان‌طور که جسم‌مان را پرورش می‌دهیم و به تناسب اندام می‌رسیم، به تناسب و آمادگی ذهنی برسیم و آن را حفظ کنیم. در این شماره سیب، جواب این سوال‌ها را مرور می‌کنیم.

پژوهش‌های جدید علم مغز و اعصاب نشان داده است چگونه می‌توان با ورزش‌های ذهنی خودتان را آماده و هوشیار نگه دارید. تا همین چند سال پیش هیچ دستورالعمل کاربردی موثری برای حفظ سلامت ذهن یا ورزشی برای ارتقای قدرت ذهن برای به تاخیرانداختن کاهش قدرت تحلیل و ضعف حافظه ناشی از افزایش سن وجود نداشت. در بدترین حالت، آخر و عاقبت‌تان دست و پنجه نرم‌کردن با بیماری فراموشی یا آلزایمر بود که عملا هیچ درمان مشخصی ندارد.

اما مجموعه‌ پژوهش‌های انجام‌گرفته در دو دهه اخیر فرضیه‌هایی را مطرح کرد که بعضی از باورهای جاافتاده درباره مغز را کــاملا زیر و رو کرد.

یکی از این باورهای عمومی، تحلیل‌رفتن حتمی ذهن همراه با افزایش سن است، ولی مشخص شد سلول‌های عصبی؛ یعنی سلول‌های پایه‌ای که با انتقال اطلاعات باعث قدرت محاسبه مغز می‌شوند، در اثر افزایش سن از بین نمی‌روند. در واقع بعضی از بخش‌های مغز که در قدرت عملکردهای ذهنی مانند حافظه اهمیت دارند، می‌توانند با افزایش سن تعداد سلول‌های عصبی خود را گسترش دهند. این فرآیند «عصب‌زایی» نامیده می‌شود که قبلا در علم مغز و اعصاب غیرقابل تصور بود.

هدف از مطرح‌کردن موارد فوق چیست؟ فرآیند تولید سلول‌های عصبی بشدت متاثر از روش زندگی هر فرد است.

ساختمان مغز، شبکه سلول‌های عصبی و توانایی‌های شناختی می‌تواند به وسیله تجربه‌ها و تعامل با محیط اطراف قدرتمندتر و کاراتر شود. قدرت ذهن شما تنها نتیجه تجربه‌های مثبت و منفی دوران کودکی و عوامل ژنتیکی و وراثتی نیست، بلکه گزینه‌ها و تجربه‌های بزرگسالی نیز در این امر نقش دارد.

این نیمه پر لیوان است. زیگموند فروید و طرفدارانش در علوم عصب‌شناسی و تحلیل روانی سنتی سال‌ها بر این باور بودند که رشد مغز در کودکی یا اوایل بلوغ متوقف می‌شود. گرچه این دوران از نظر رشد عصبی بیشترین پتانسیل را دارد، اما اکنون مشخص شده است رژیمی وجود دارد که با رعایت آن می‌توان با افزایش سن، ظرفیت ذهنی را حفظ کرد یا حتی توسعه داد.

مطالعات تصویربرداری مغز نشان داده‌ است برای مثال مهارت‌های اکتسابی در حوزه‌های متفاوتی مانند نواختن ویولنسل، انجام تردستی و شیرین‌کاری، صحبت‌کردن به زبان دیگر یا راندن تاکسی باعث گسترش و ارتباطات قوی‌تر سیستم عصبی در بخش‌هایی از مغز که مسئول کنترل حرکتی و جهت‌یابی فضایی است، می‌شود.

به عبارت دیگر می‌توانید با یادگیری مهارت‌های جدید باعث ایجاد تغییرات فیزیکی در مغز خود شوید، همچنین می‌توانید با انجام تمرین‌های ارادی هوشیارانه چگونگی عملکرد مغز خود را تغییر دهید.

این پیشرفت‌ها در علم مغز و اعصاب این موضوع را مطرح می‌کند که چرا نباید ذهن شما در ۶۰ سالگی همپای ۲۵ سالگی باشد؛ در مورد متفکرانی مانند سقراط، لئوناردو داوینچی و گالیله که در سنین ۶۰ و ۷۰ سالگی در اوج قدرت ذهنی خود قرار داشتند این مساله چندان عجیب نیست.

مثال‌های فوق و افرادی مانند آنها به طور کاملا ذاتی درک کرده‌اند هوشیاری ذهنی نتیجه حالتی است که شامل توانایی بهینه استدلال، یادآوری، یادگیری، برنامه‌ریزی و سازگاری‌یافتن است که می‌توان آن را با نگرش و رفتار خاص، روش زندگی و ورزش تقویت کرد. هر قدر از نظر ذهنی متناسب‌تر باشید، می‌توانید بهتر تصمیم گرفته، مشکلات را حل کرده و با استرس و تغییرات روبه‌رو شوید.

تناسب ذهنی به شما کمک می‌کند بیشتر پذیرای ایده‌های نو و چشم‌اندازهای متفاوت باشید و این امکان را فراهم می‌آورد برای شناخت بهتر هدف‌های خود، رفتارهایتان را تغییر داده و نتایج آن را پیش‌بینی کنید و در آخر به فردی بسیار با ا رزش برای سازمان‌تان تبدیل شوید و از همه مهم‌تر این که پیری را سال‌ها به تاخیر بیندازید.

● تجربه چگونه باعث رشد مغز می‌شود؟

در اوایل قرن ۲۰، روان‌شناسان دریافتند کنجکاوی زیاد به کودکان بسیار کم‌سن و سال کمک می‌کند تا با محیط اطراف خود ارتباط برقرار کنند.

به طور سنتی دانشمندان فرض می‌کردند افراد تنها از راه تمرین‌کردن؛ یعنی از راه تجربه مستقیم می‌توانند مهارت‌های جدیدی کسب کنند اما می‌توان از راه مشاهده و تجربه غیرمستقیم نیز مهارت‌های جدیدی کسب کرد.

وقتی یک بازیکن حرفه‌ای فوتبال، طرز ایستادن و ضربه‌زدن صحیح را به شما نشان می‌دهد تا از آن تقلید کنید، سلول‌های عصبی انعکاسی مغز فعال می‌شوند و این امکان را به شما می‌دهند تا با ذخیره تصویر ذهنی حرکت‌های صحیح، از تجربه آن فرد بیاموزید.

تنها مهارت‌های فیزیکی نیستند که از این راه کسب می‌شوند، بلکه به روشی مشابه، شناخت اجتماعی شما نیز از راه سلول‌های عصبی ویژه‌ای که حالت‌های صورت، حرکت‌ها و سایر علائم را منعکس کرده و توانایی شما را در تعبیر کنش و سخنان دیگران افزایش می‌دهند، به دست می‌آید.

به احتمال زیاد می‌توانید از تجربه‌های مستقیم طولانی‌مدت دیگران به نفع قوای ذهنی خود استفاده کنید؛ برای مثال با انجام شبیه‌سازی کوتاه‌مدت. تجربه‌های به‌دست آمده از راه شبیه‌سازی می‌تواند باعث آمادگی عصبی برای رویارویی با حوادث و تجربه‌های واقعی شود.

● تا می‌توانید بازی کنید

بازی و تفریح یکی دیگر از موثرترین روش‌هایی است که برای ارتقای سطح سلامت ذهنی خود باید از آن استفاده کنید.

برای تحقق این موضوع باید یکی از بزرگ‌ترین میراث‌های دوران بچگی خود یعنی توانایی بازی کردن را ـ که در اعماق وجودی‌مان نهفته است ـ بیرون کشیده تا بتوانید فکر کرده و خلق کنید.

هنگامی که به شدت مشغول کار و تلاش هستید، نباید به هیچ‌وجه از بازی و تفریح غافل شوید زیرا بازی‌کردن باعث افزایش توانایی شما در استدلال و درک جهان می‌شود.

باهوش‌ترین متفکران و رهبران از این موضوع آگاهند؛ برای مثال آلبرت اینشتین توانایی خود در درک بینشی عمیق نسبت به ماهیت جهان را ناشی از انجام بازی‌های ترکیبی می‌دانست. هنگامی که از او در مورد چگونگی رسیدن به فرضیه نسبیت سوال کردند، اظهار کرد ابتدا از یک حس درونی و بعدها به صورت مجموعه‌ای از تصاویر بصری شروع شده و در نهایت به صورت فرمول درآمد که او را قادر ساخت با کلمه‌ها و علائم آن را بیان کند.

این امر بیشتر به خلق دنیایی خیالی در ذهن یک کودک ـ که در آن شخصیت‌ها به​طور جادویی به وجود می‌آیند ـ شبیه است تا استدلال بر پایه شواهد آماری از یک فرد بالغ، به همین دلیل اینشتین سخن خود را با این جمله تمام کرد: «تخیل مهم‌تر از دانش است.»

بازی، ابزاری است که باید آن را هوشیارانه به کار گرفت. وقتی کودکی بالغ می‌شود کم‌کم میل و اشتیاقش برای خنده و شادی و جست و خیز با حلقه مهار هیجانی سرکوب می‌شود و در نتیجه میل به بازی در اعماق ذهن فرد مدفون شده و امکان بازیابی آن کاهش می‌یابد.

ایجاد تعادل بین خطر و امنیت، چالشی بزرگ بر سر راه یافتن محیطی مناسب برای پرورش ذهن است. اگر می‌خواهید واقعا درگیر کاری شوید باید خطر کنید؛ خطر به ذهن هشدار داده و باعث فعال‌شدن قدرت تخیل و استدلال می‌شود.

اگر بعضی اوقات در حرفه خود خطر نکنید، مانند کودک بی‌دست و پایی می‌شوید که نمی‌تواند روی پای خود بایستد و در نتیجه هیچ‌وقت نخواهد توانست از تمام استعدادهای خود بهره ببرد. در شرایط حاد، استرس می‌تواند باعث بروز اختلال‌های اضطراب و رفتارهای ناهنجار ‌شود. هرچه بیشتر اهل خطرکردن باشید، احتمال بروز این خطرها بالاتر است. افراد جاه‌طلب به هیچ وجه دوست ندارند شکست بخورند یا احمق به نظر برسند. افراد باهوش در یادگیری با مشکل روبه‌رو هستند، زیرا این امر نیازمند شکست و تلاش مداوم است.

● چند نکته برای تقویت نیمکره چپ مغز

همان طور که می‌دانید مغز از دو نیمکره به‌هم‌پیوسته، اما با عملکردی کاملا متفاوت تشکیل شده است. نیمکره چپ منبع اولیه اطلاعات عصبی است که افراد با استفاده از آن امور روزمره خود را انجام می‌دهند و نیمکره راست با پدیده‌های تازه‌ای مانند تجربه‌ها و اطلاعاتی که کمتر خطی و دارای ساختار مشخص زبانی و ریاضیاتی هستند، سر و کار دارد. این بخش بیشتر مربوط به امور خیالی بوده و دارای کارکردهای استعاره‌ای، تصویری و تخیلی است. روش‌های زیادی برای بالا بردن ظرفیت‌های نیمکره چپ وجود دارد.

ـ ساختار فکری کنونی خود را به چالش کشیده، گسترش داده و پیچیده‌تر کنید.

ـ به نقطه‌نظرهای مختلف گوش کرده، کتاب‌ها و مقاله‌های جدید را مطالعه کرده و از مکان‌هایی که امکان یادگیری مجموعه‌ای از اطلاعات را فراهم می‌کند؛ مانند موزه‌ها بازدید کنید. همه این تجربه‌ها، بخصوص آنهایی که با حرفه خودتان در ارتباط است دایره لغات و افق دید کلی‌تان را گسترش می‌دهد. این کارها ساختار فکری کنونی‌تان را به چالش کشیده و باعث ارتقای توانایی شناسایی الگوها می‌شود.

ـ خود را ملزم کنید با جان و دل و به طور مرتب با نظام‌ها و طرز تفکرهای جدید سر و کله بزنید. نمی‌توانید فقط هر از چند گاهی به این امر بپردازید، زیرا اصل ماجرا در این است که خود را در معرض مجموعه‌ای از شرایط و موقعیت‌هایی قرار دهید که یکباره تجربه‌های گرانبهایی در مغزتان کد‌بندی شوند.

ـ نوآوری و ابتکار داشته باشید.

سوادا مارکاریان