علل ساختاری بالا بودن بهای نفت

بازار جهانی نفت از اوایل سال ۲۰۰۴ به بعد, نوعی تغییر ساختاری را از سرگذرانده كه سبب شده است بهای جهانی نفت خام به شدت افزایش یابد به گونه ای كه متوسط بهای این منبع انرژی در پنج ماه نخست ۲۰۰۵ به حدود ۵۰ دلار هر بشكه برسد

به نظر می رسد بهای جهانی نفت در میان مدت، حداقل ۴۰ دلار و حداكثر ۵۰ دلار هر بشكه ثابت بماند. بعید به نظر می رسد بهای نفت به دهه ۱۹۹۰ بازگردد و باردیگر به میانگین ۲۰ دلار هر بشكه برای نفت وست تگزاس اینتر مدیت كاهش یابد. حتی در چنین شرایطی، فشارهای وارد شده بر بازارهای نفت نیز، نمی تواند قیمت ها را برای مدت زیادی پایین نگاه دارد.

بازار فروش مناسب در حد معقولی است

بازار فروش مناسب ممكن است در سطح معقولی باقی بماند، هر چند در اوایل دهه ۱۹۷۰ و در دهه ۱۹۸۰ شاهد افزایش كوتاه مدت بهای نفت بودیم. چند عامل در ارائه نتیجه گیری بالا تأثیرگذار هستند. نخستین عامل این است كه تغییر ساختاری چشمگیر و پیش بینی نشده ای در افزایش تقاضای جهانی برای نفت صورت گرفته است. افزایش تقاضای جهانی برای فرآورده های نفتی به طور عمده از رشد دوباره وسریع اقتصادی در آمریكا ناشی می شود. آمریكا به تنهایی یك چهارم تقاضای جهانی نفت را به خود اختصاص داده است. این كشور، یكی از بزرگ ترین مصرف كنندگان سوخت های فسیلی در بخش حمل و نقل است. رشد سریع اقتصادی در كشورهای چین و هند نیز، سبب تغییرات ساختاری چشمگیری در این كشورها شده و افزایش مصرف نفت در این كشورها را به دنبال داشته است.

دومین عامل مهم در افزایش قیمت نفت، پیش بینی كاهش تولید نفت خام در كشورهای غیرعضو اوپك است. در ده سال آینده، تلاش برای بهره برداری هر چه بیشتر از منابع نفت موجود و كشف منابع جدید فزونی خواهد یافت. این احتمال وجود دارد كه به كاوش های نفتی در حوزه های واقع در كشورهای غیر عضو اوپك توجه بیشتری شود، اما در چند سال اخیر، شركت های نفتی بیشتر توجه خود را به ارتقای حوزه های موجود و افزایش تولید در این حوزه ها معطوف كرده اند و به اكتشاف نفت در حوزه های نفتی جدید توجه زیادی نكرده اند، بنابراین انتظار می رود سهم كشورهای غیر عضو اوپك ازتولید نفت خام در جهان از كمتر از ۵۱ میلیون بشكه در روز در سال ۲۰۰۵ به بیش از ۵۲ میلیون بشكه در روز درسال ۲۰۱۰ و تقریباً ۵۴ میلیون بشكه در روز در سال ۲۰۱۵ افزایش یابد.

توپ در زمین اوپک خواهد بود

اما تولید نفت در كشورهای غیر عضو اوپك ممكن است نتواند پاسخ گوی نیاز رو به رشد نفت در بازارهای جهانی باشد و ممكن است توپ در زمین اوپك و كشورهای عضو این سازمان انداخته شود. پیش بینی می شود در دوره زمانی ۲۰۱۵-۲۰۰۵ نرخ رشد سالیانه مصرف نفت ۴/۲ تا ۵/۲ درصد باشد؛ بنابراین، رشد سالیانه تقاضا برای نفت اوپك از ۴/۱ درصد در سال های ۲۰۰۵-۲۰۰۰ به ۵/۴ تا ۵ درصد در سال های ۲۰۱۵-۲۰۱۰ افزایش خواهد یافت. وضع بازار نفت در آینده، ارتباط آشكاری با میزان مازاد ظرفیت تولید اوپك و میزان تقاضای جهانی برای نفت و فرآورده های نفتی دارد. پیش بینی می شود مازاد ظرفیت اوپك از ۳ درصد در سال ۲۰۰۵(۵/۲ میلیون بشكه در روز) به كمتر از یك درصد در سال ۲۰۱۰ كاهش یابد. براساس پیش بینی ها، مازاد ظرفیت تولید اوپك تا سال ۲۰۱۵ به حدود ۶/۱ درصد افزایش خواهد یافت؛ به گونه ای كه ظرفیت مازاد تولید این سازمان بزرگ نفتی در سال ۲۰۱۵ به ۷۵/۱ میلیون بشكه در روز خواهد رسید.

عامل تأثیرگذار دیگر در افزایش بهای نفت خام در بازارهای جهانی، پایین بودن ظرفیت پالایش نفت است كه به نظر نمی رسد در كوتاه مدت امكان افزایش این ظرفیت وجود داشته باشد. تا زمانی كه پالایشگاه های جدیدی در سراسر جهان ساخته شود، به ویژه پالایشگاه هایی كه بتوانند نفت ترش عربستان و دیگر كشورهای منطقه خلیج فارس را پالایش كنند، فشارهای دوره ای بر بازار نفت و بر بهای این فرآورده همچنان وجود خواهد داشت. بنابراین، عربستان سعودی همچنان نقش حساس خود را در این زمینه ایفا خواهد كرد.

وزیر نفت این كشور تصریح كرده است ریاض در نظر دارد تا سال ۲۰۰۹، ظرفیت تولید نفت خود را از ۱۱ میلیون بشكه در روز به ۵/۱۲ میلیون بشكه در روز افزایش دهد و اگر ضرورت ایجاب كند، ظرفیت تولید خود را بعد از این تاریخ باز هم بیشتر كند. مهم ترین دلایل افزایش ناگهانی بهای نفت از اواخر سال ۲۰۰۳ به بعد، كاهش شدید و پیش بینی نشده مازاد ظرفیت تولید جهانی نفت( كه تقریباً در انحصار عربستان سعودی قرار دارد) و نگرانی از كافی بودن مازاد ظرفیت تولید در آینده بود. روشن است كه منافع عربستان سعودی ایجاب می كند از افزایش بسیار سریع قیمت نفت جلوگیری شود، زیرا این امر سبب خواهد شد از وجود یك بازار مطمئن برای منابع عظیم نفت عربستان سعودی در دراز مدت اطمینان حاصل شود. از آن گذشته عوامل سیاسی- اجتماعی فراوانی سبب شده اند مقامات عربستان سعودی تحولات بازار نفت را به صورت جدی دنبال کنند. از جمله این عوامل می توان به شرایط بعد از حوادث یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱، رشد سریع جمعیت و نیروی کار در عربستان سعودی، نیاز به زیرساخت های اجتماعی و اقتصادی جدید و میل روزافزون مقامات ریاض به کسب امنیت دفاعی و داخلی اشاره کرد؛ بنابراین عربستان سعودی تلاش می کند مازاد ظرفیت تولید خود را در حدی نگاه دارد که در میان مدت، یا حتی دراز مدت، فشار زیادی بر بازار نفت بر جای گذارد.

بازیگران عمده با چالش های جدیدی روبه رو خواهند شد

چشم انداز بازار نفت در میان مدت که در این نوشتار به تصویر کشیده شد، به چالش های متعددی اشاره دارد که شرکت های نفتی بین المللی، به ویژه شرکت های نفتی اروپایی و آمریکایی، با آنها روبه رو خواهند شد. از جمله مهم ترین این چالش ها می توان به رقابت روبه رشد شرکت های ملی نفت در کشورهای بزرگ مصرف کننده، مانند شرکت های دولتی نفت در چین و هند، اشاره کرد. این کشورها به سوی ملی شدن منابع نفتی گام بر می دارند و هدف آنها اطمینان یافتن از عرضه کافی انرژی به جمعیت رو به رشد و رفع نیاز های اقتصادی خود است. یافتن منابع جدید نفت و بهره برداری از آنها مشکل است. وجود شرکت های ملی نفت در کشورهای مختلف نیز سبب محدودتر شدن هرچه بیشتر امکان فعالیت شرکت های بین المللی نفت می شود و هزینه یافتن و توسعه منابع جدید نفت دشوارتر می شود. کمبود امکانات حفاری و نبود نیروی انسانی ماهر نیز، از دیگر دلایل بالا رفتن این هزینه هاست. از سوی دیگر، شرکت های ملی نفت به دلیل این که دولتی هستند و از تغییرات بازار بورس و سهام تأثیرپذیر نیستند، خطرپذیری بیشتری دارند. مدیران اجرایی ارشد شرکت های بین المللی نفت که از ادامه قیمت بالای نفت و فرآورده های نفتی مطمئن شده اند، سیاست هایی را به كار بسته اند که می تواند به کاهش سرعت و میزان فعالیت های حفاری و توسعه حوزه های نفتی در آینده منجر شود. برخی دیگر از مدیران اجرایی ارشد در شرکت های بین المللی نفت به ادامه روند بالا رفتن و بالا ماندن این دلایل به همراه چالش هایی که از ناحیه کشورهای بزرگ مصرف کننده نفت متوجه بازار نفت شده است، سبب تردید شرکت های بین المللی نفت در زمینه تحولات آینده بازار و نحوه تخصیص سرمایه در زمینه اکتشاف و حفاری نفت شده اند؛ بنابراین، رؤسای این شرکت ها تنها به برخی سرمایه گذاری ها در بخش های بالادستی صنعت نفت اهتمام خواهند ورزید و بخش عظیمی از سرمایه ای که سالیانه به فعالیت های بالادستی نفت اختصاص می دادند، روانه توسعه منابع گاز طبیعی می کنند، زیرا تقاضای جهانی برای گاز رو به افزایش است.

فرصت ها نیز گسترش می یابند

در این نوشتار تأکید شده است مدیران شرکت های ملی نفت و شرکت های بین المللی نفت شاهد تغییرات ساختاری در بازار های جهانی این فرآورده خواهند بود، به گونه ای که بهای نفت حداقل در میان مدت همچنان بالا خواهد ماند. بنابراین، بهای شاخص های نفت خام افزایش خواهد یافت و ممكن است سرمایه گذاری در زمینه توسعه حوزه های نفتی و گازی نیز فزونی یابد. گسترش فعالیت های حفاری وتوسعه، فرصت های ارزشمندی برای شرکت های بزرگ نفتی فراهم خواهد آورد. گسترش این گونه فعالیت ها، فرصت های فراوانی در اختیار شرکت های خدمات نفتی نیز قرار خواهد داد و شرکت های دولتی نفت در چین، هند و در کشورهای تولید کننده نفت، که از توان فنی شرکت های غربی بی بهره اند، به سوی همکاری با شرکت های بین المللی نفت سوق داده خواهند شد. پایین بودن ظرفیت پالایش نیز در یک دوره زمانی محسوس خواهد بود. این مسئله درباره نفت شور عربستان و دیگر کشورهای عضو اوپک و کشورهای آمریکای جنوبی مصداق دارد، زیرا بخش عظیمی از نفت تولیدی این کشورها نفت شور است، بنابراین احتمال ایجاد پالایشگاه های جدید و بالا بردن ظرفیت پالایش پالایشگاه های موجود در آسیا، خاورمیانه و حتی آمریکا، به رغم محدودیت های اداری که دولت جورج بوش وضع کرده است، وجود دارد.

تا زمانی که کشورهای آسیایی بتوانند ظرفیت پالایش نفت سنگین و شور وارداتی از کشورهای خلیج فارس و خاورمیانه را افزایش دهند، آمریکا همچنان پیشتاز فعالیت های پالایش نفت در جهان خواهد ماند. از سوی دیگر، به رغم افزایش تجارت نفت بین مصرف کنندگان آسیایی و کشورهای تولید کننده نفت در منطقه خلیج فارس، آمریکا همچنان مهم ترین وارد کننده نفت از عربستان سعودی و کشورهای منطقه باقی خواهد ماند.

تسریع توسعه فناوری

چشم انداز ترسیم شده درباره بالا رفتن بهای نفت، سبب افزایش سرمایه گذاری در زمینه فناوری های اکتشاف و حفاری نفت خواهد شد که خود به کاهش بهای نفت تولیدی منجر خواهد شد. از سوی دیگر، احتمال بالاماندن قیمت نفت در آینده سبب خواهد شد شرکت های نفتی به آموزش نیروی انسانی ماهر رغبت بیشتری نشان دهند و از بازنشسته کردن نیروهای کارآمد و مجرب خود بپرهیزند؛ در نتیجه این امر، هزینه های آموزش و توسعه نیروی انسانی و خدمات درمانی و هزینه های بازنشستگی كاركنان این شرکت ها افزایش خواهد یافت.

سرانجام این که احتمال بالا رفتن قیمت نفت بیش از حد پیش بینی شده در کوتاه مدت تأثیر چشم گیری بر نحوه استفاده از منابع مالی به دست آمده در شرکت های نفتی، به ویژه شرکت های نفتی غربی، خواهد داشت. هنگامی که واقع گرایی حاکم شود، بودجه های اکتشاف و تولید نفت با سرعتی به مراتب بیش از میزان پیش بینی شده، افزایش خواهند یافت. چشم انداز میان مدت بازار نفت حاکی از آن است که بخش عمده ای از درآمدهای مالی شرکت های نفتی برای ساخت پالایشگاه های جدید هزینه خواهد شد و این شرکت ها تنها به گسترش ظرفیت پالایشگاه های موجود بسنده نخواهند کرد.

توضیح: این نوشتار خلاصه ای از مقاله «قیمت های بالای نفت: علل و پیامدها، ۲۰۰۵» است كه پیش تر«مؤسسه پژوهش اطلاعات انرژی» آن را منتشر كرده است.

منبع: نشریه میدل ایست اكونومیك سروی(۲۵ ژوییه ۲۰۰۵)