وضعیت انرژی ایران

ایرانیان از دیر باز با نفت آشنا بودند و ازآن استفاده می کردند نفت در آغاز مصرف دارویی و روشنایی داشته است پیش از اعطای امتیاز نفت به خارجیان و کشف آن در مسجد سلیمان, نفت میان بازرگانان ایرانی خرید و فروش می شد گفته می شود یکی از اقلام تجاری که بازرگانان ایرانی از روسیه تزاری وارد می کردند, نفت بود

قیر یکی از مشتقات نفت با نام قطران از گذشته استفاده فراوان داشته است.نخستین بار، بارون جولیوس رویتر انگلیسی در سال های ۱۸۷۲ و ۱۸۸۹ امتیاز کاوش منابع طبیعی،کشف نفت و فعالیت های نفتی در ایران را از دربار گرفت، اما پس از اعتراض های فراوان ملی و مخالفت روسیه این امتیاز لغو شد. بعدها باستان شناس فرانسوی که آثار باستانی شهر شوش را كاوش می كرد، درکتاب خودگزارش داد که در جنوب ایران نفت بسیاری وجود دارد. با اعلام این خبر، آنتوان کتابچی یک دلال ارمنی میان دربار ایران و سرمایه دار انگلیسی به نام دارسی واسطه شد که این واسطه گری به کسب امتیاز کشف استخراج و برداشت نفت در ایران منجر شد. دارسی با حمایت انگلستان در سال ۱۹۰۱ موفق شد امتیاز حق کاوش و بهره برداری از منابع نفت ایران به جز پنج ایالت شمالی را دریافت کند. کار اکتشاف و حفاری در جنوب ایران به سرعت آغاز شد و سرانجام در سال ۱۹۰۸ نخستین چاه در «نفتون» مسجد سلیمان به نفت رسید. با کشف نفت در مسجد سلیمان، عملیات نفتی در خاورمیانه آغاز شد و به دنبال آن، نخستین پالایشگاه در خاورمیانه در شهر آبادان فعالیت خود را آغاز کرد. پس از آن دوران پر فراز و نشیب صنعت نفت در ایران آغاز شد. با آغاز جنگ جهانی و تغییرات تکنولوژیک در نیروی دریایی انگلستان و تغییر سوخت ناوگان دریایی انگلیس از زغال سنگ به نفت، دولت این کشور كوشید تا سهم شرکت نفت دارسی را بخرد. پس از این، شرکت نفت دارسی به شرکت نفت ایران و انگلیس تغییر نام یافت. از هنگام کشف نفت تا ملی شدن نفت در ایران، این ماده که به ثروت بالقوه تبدیل شده بود، پیوسته بر سیاست ایران تاثیر می گذاشت. از جمله این تاثیرها می توان به موارد ذیل اشاره كرد: قرارداد ۱۹۳۳ ، قرارداد گس- گلشاییان، درخواست اتحاد جماهیر شوروی مبنی بر گرفتن امتیاز نفت در پنج ایالت شمالی ایران، غائله آذربایجان، قرارداد قوام- سادچیکف وموازنه منفی که در ادامه آن پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت درمجلس شورای ملی به تصویب رسید. در سال ۱۹۵۰ به سبب مخالفت های ملی گسترده، صنعت نفت در ایران ملی اعلام شد. پس از کودتای ۲۸ مرداد و روی کارآمدن دولت موافق با حاکمیت،کنسرسیومی متشکل از شرکت های بزرگ نفتی با بستن قرارداد فعالیت های خود را در ایران آغاز کردند. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شرکت ملی نفت ایران تمام فعالیت ها را در زمینه صنعت نفت برعهده گرفت. ایجاد پالایشگاه های متعدد، خطوط لوله، ایجاد صنعت جانبی مانند صنعت پتروشیمی و تاسیس شرکت های جانبی در صنعت نفت از دیگر فعالیت های درازمدت این صنعت است.جنگ و پیامدهای آن یکی دیگر از رخ دادهای مهم و تاثیرگذار بر صنعت نفت ایران است. به دلیل بروز جنگ در مرزهای جنوب غربی کشور، به صنعت نفت آسیب های فراوانی وارد شد. در پیشینه نفت خاورمیانه،ایران در اقدام های ذیل پیشگام بوده است: اعطای امتیازنامه، تولید و صدور نفت، لغو امتیاز نامه به مصلحت عامه، ملی کردن صنعت نفت، تاسیس شرکت ملی نفت برای تصدی اداره صنعت نفت در تمام مراحل این صنعت، اختصاص بخش عمده ای از درآمد كشور به اجرای طرح های نوسازی و توسعه براساس برنامه های اصولی، نفوذ در بازارهای جهانی،گردآوردن تمام شرکت های بزرگ و مستقل در گروهی متحد به منظور بهره برداری از منابع نفتی خود، تصویب قانون نفت، اجرای اصل مشارکت مشهور به ۷۵- ۲۵، ورود در مذاکرات مستقیم با کشورهای مصرف کننده برای فروش نفت خام یا گاز طبیعی به این کشورها یا مشارکت در عملیات پخش با آنها، به دست آوردن مقدارمهمی نفت خام از شرکت های بزرگ نفتی بیرون از مقررات قراردادنفتی برای فروش آن در بازارهای جهانی که شرکت های مزبور درآن پایگاهی ندارند و قرارداد انجام خدمت.

اقتصاد

اقتصاد ایران به نفت وابسته است. به دلیل همین وابستگی به صادرات نفت تلاش می شود تا با سرمایه گذاری درآمد حاصل از نفت در زمینه های متفاوت، تنوع اقتصادی ایجاد شود.به دنبال همین سیاست است که در اردیبهشت ۱۳۸۱ شورای تشخیص مصلحت نظام قانون جذب و حمایت از سرمایه گذاری خارجی را تصویب کردکه هدف از آن تشویق و جلب اعتماد سرمایه گذاران خارجی و تضمین سود سرمایه گذاران خارجی و تضمین سود سرمایه گذاری آنها در ایران است. این درآمد،۴۰ تا ۵۰ درصد بودجه دولت، تولید ناخالص داخلی و به طورکل ۸۰ درصد از کل درآمد حاصل از صادرات را شامل می شود.اقتصاد ایران پس از کاهش قیمت های نفت در سال های ۱۹۹۸ و ۱۹۹۹ با مشکلاتی روبه رو شد. همین موضوع سبب شد تا صندوقی به نام حساب ذخیره ارزی در ایران ایجاد شود تا درصورت نوسان های قیمت یعنی کاهش و افزایش پیش بینی نشده قیمت نفت، اقتصاد را از آسیب های احتمالی حفظ کند.درآمد بیش از ۱۵ میلیارد دلار حاصل از فروش نفت باید به صندوق ذخیره ارزی واریز شود. تولید ناخالص ملی در ایران در سال ۲۰۰۴ به ۴/۴ درصد رسید. بودجه سال ۱۳۸۳ ایران بر اساس پیش بینی قیمت۹۰/۱۹ دلار برای هربشکه نفت تنظیم شده است، حال آن که قیمت نفت خام ایران در سال ۲۰۰۳ به بشکه ای ۲۶ دلار رسیده بود و پیش بینی می شد این قیمت در سال ۲۰۰۴ به ۳۰ دلار برسد. ایران از افزایش یك دلار برای هربشکه ۹۰۰ میلیون دلار سود به دست می آورد.البته باید در نظر داشت که در سه ماه آخر سال ۲۰۰۴ به دلایل مختلف روانی یا عوامل ناشی از بنیادهای بازار، قیمت های نفت به شكل بی سابقه افزایش یافت، چنان که هر بشکه نفت در بازارهای جهانی به بیش از ۵۰ دلار رسید. کسری بودجه در ایران سابقه طولانی دارد که شاید بتوان آن را به یارانه ای نسبت داد که دولت ایران همواره آن را پذیرفته است. بخش بزرگی از بودجه، تقریبا ۷/۴ میلیارد دلار یارانه ای است که دولت برای مواد خوراکی و بنزین پرداخت می کند.

نفت

در سال ۱۳۸۳ ذخایر نفتی ایران افزون بر ۱۳۲ میلیارد بشکه اعلام شد که بیش از ۱۰ درصد از کل منابع نفتی دنیا است. تعداد حوزه های نفتی ایران به ۳۲ حوزه می رسد که ۲۵ حوزه آن در خشکی و ۷ حوزه در دریا قراردارد. بخش بیشتر نفت ایران در جنوب غربی، در استان خوزستان نزدیک به مرز عراق و خلیج فارس واقع شده است.ظرفیت تولید نفت ایران افزون بر ۱/۴ میلیون بشکه در روز است اما در چارچوب نظام سهمیه بندی اوپک کمتر از روزانه ۸/۳ میلیون بشکه نفت تولید می کند.ظرفیت های حوزه های كنونی نفت هرسال با کاهش طبیعی ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار بشکه در روز روبه رو است که در اصطلاح به آن افت تولید چاه نفت گفته می شود. از این رو ایران برای حفظ ظرفیت کنونی تولید و افزودن بر آن، ناچار است هرچه سریعتر در این زمینه سرمایه گذاری کند. ایران با صدور روزانه ۲ میلیون ۵۰۰ هزار بشکه نفت دومین صادرکننده نفت منطقه به شمار می رود.گفته می شود در ایران سالانه ۳ میلیارد دلار یارانه برای محصولات نفتی و ۲ میلیارد دلار برای واردات محصولات نفتی هزینه می شود که سبب اتلاف بیش از اندازه این محصولات شده است. در حال حاضر، بنزین در ایران ارزان تر از بسیاری از کشورهای منطقه و جهان است.در مهر ۱۳۷۸ ایران، بزرگ ترین اکتشاف نفت خود را در طول ۳۰ سال گذشته اعلام کرد. در این اکتشاف، یک حوزه نفتی بزرگ به نام آزادگان در جنوب غربی استان خوزستان کشف شد. ذخایر درجای این میدان نزدیک به ۲۶ میلیارد بشکه برآورد می شود.همچنین در فوریه ۲۰۰۱ شرکت ملی نفت ایران کشف یک منبع نفتی بسیار بزرگ به نام دشت آبادان را اعلام کرد.

گاز طبیعی

ایران با افزون بر ۲۷ تریلیون متر مکعب ذخیره گاز طبیعی، دومین دارنده بزرگ گاز طبیعی در دنیا به شمار می آید. حوزه های بزرگ گازی ایران عبارتند از : پارس جنوبی با ذخیره ای معادل نیمی از کل ذخایر ایران، پارس شمالی،کنگان، نار و خانگیران..گرچه افزایش جمعیت، مصرف گاز طبیعی در ایران را افزایش می دهد، هنوز ایران توانایی صادرات گاز را دارد. ایران علاوه بر صادر کردن گاز، از کشورهای آذربایجان وترکمنستان نیز گاز طبیعی وارد می کند. دلیل وارد کردن گاز طبیعی به کشور، دور بودن مناطق شمالی ایران از ذخایر بزرگ گاز در جنوب کشور است، به همین سبب در دسامبر ۱۹۹۷ ترکمنستان خط لوله ۱۹۰ میلیون دلاری صادرات گاز به ایران را راه اندازی کرد.در این قرارداد۲۵ ساله، ایران سالانه ۱۷۷ تا ۲۱۲ میلیارد فوت مکعب از ترکمنستان وارد می کند که ۳۵ درصد آن برای جبران هزینه های ایران در ساخت خط لوله رایگان در اختیار این کشور قرار می گیرد.

پارس جنوبی

بزرگ ترین حوزه گاز طبیعی ایران در پارس جنوبی قرار دارد. بررسی های اخیر نشان داده است که این حوزه افزون بر ۱۳ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی دارد. توسعه و بهره برداری از پارس جنوبی در حال حاضر بزرگ ترین پروژه انرژی در ایران است. تاکنون قراردادهایی به ارزش ۱۵ میلیارد دلار برای توسعه این میدان به امضا رسیده است.پیش بینی می شود كه تولید معیانات گازی در فازهای ۱ تا ۱۴ پارس جنوبی تا سال ۲۰۰۵ به ۲۱۸ هزار و تا سال ۲۰۱۵ به ۶۲۸ هزار بشکه در روز برسد.به گزارش وزارت نفت ایران، فروش گازپارس جنوبی به مدت ۳۰ سال درآمدی معادل ۱۱ میلیارد دلار در سال برای این کشور ایجاد خواهد کرد. تنها مشکل ایران در این زمینه، رقابت فشرده ای است که برای فروش گاز طبیعی وجود دارد. در حال حاضر کشورهای عمان، قطر و امارات متحد عربی در بازار خاور دور حضور خوبی دارند.با توجه به منابع گسترده گاز در ایران، این کشور بسیار مایل است که بخش بزرگی از گاز را صادر کند.علاوه برترکیه مشتریان اصلی گاز صادراتی ایران عبارتند از: اوکراین، اروپا، هندوستان، پاکستان، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، تایوان،کره جنوبی وچین.در آذر ۱۳۸۰ صادرات گاز ایران به ترکیه آغاز شد. در سالهای ۸۱ و ۸۲ به ترتیب ۳/۱ و ۴/۳ میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه صادر شد. طبق قرارداد میزان صادرات گاز به ترکیه به سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب خواهد رسید.در ژوئن ۲۰۰۲ ترکیه واردات گاز ایران را به بهانه کیفیت پایین گاز صادرشده متوقف کرد، ولی به احتمال زیاد، توقف واردات گاز بیشتر به دلیل کمبود تقاضا یا تمایل به کاهش قیمت صورت گرفت. در نوامبر همان سال ترکیه اعلام کرد به دنبال توافق های انجام شده، واردات گاز ایران از سرگرفته می شود. ایران می تواند تا چند سال دیگر در جایگاه بزرگترین تامین کننده گاز طبیعی مورد نیاز اروپا، قرار گیرد. در مارس ۲۰۰۲ ایران توافق نامه ای را با یونان امضا کرد که براساس آن خطوط لوله های صدور گاز طبیعی به ترکیه به شمال یونان نیز کشیده شوند. پیش بینی می شود كه از طریق همین خطوط لوله گاز طبیعی به کشورهای رومانی و بلغارستان نیز منتقل شود. اتریش نیز در ژانویه ۲۰۰۴ تفاهم نامه ای در زمینه همکاری برای ایجاد خط لوله گاز ۴ میلیارد دلاری «نابوکا» از ایران به ترکیه، سپس به اتریش با ایران امضا کرد. اگر تصمیم ایجاد چنین خط لوله ای در پایان امسال قطعی شود، صادرات گاز ایران به اتریش در سال ۲۰۰۹ آغاز خواهد شد. ایران و هندوستان نیز تفاهم نامه ای را درزمینه ایجاد خط لوله ۴ میلیارد دلاری برای ارسال گاز طبیعی به پاکستان، سپس به هندوستان امضا کردند. البته موانعی بر سر اجرای این طرح وجود دارد که به اختلافات سیاسی امنیتی میان پاکستان و هند مربوط است. از جمله این که هندوستان خواستار تضمین امنیتی این پروژه از طرف پاکستان شده است. اگر مذاکرات هندوستان و ایران بر سر قیمت گاز طبیعی به نتیجه برسد، هندوستان یکی از مشتریان گاز طبیعی فازهای ۷و۸ پارس جنوبی خواهد بود.در این صورت، پیش بینی می شود گاز طبیعی صادر شده به هندوستان به ۵ میلیون تن در سال برسد و به مدت ۲۰ سال ادامه داشته باشد. تاریخ احتمالی شروع صادرات گاز پارس جنوبی به هندوستان، سال ۲۰۱۰ پیش بینی شده است. البته هند و ایران یک تفاهم نامه برای صدور ال ان جی به هند امضا کرده اند. چین نیز از جمله کشورهای علاقه مند به خریداری گازطبیعی ایران است.

پتروشیمی

صنعت پتروشیمی به عنوان یکی از گزینه های مهم صادرات کشور و گسترش صنایع جانبی مرتبط با آن، در مجموعه صنایع کشور موقعیتی ویژه دارد. خوراک اصلی صنایع پتروشیمی از محصولات جانبی نفت خام و گاز طبیعی تامین می شود. در سال ۱۳۸۲ مجموع تولیدات شرکت ملی صنایع پتروشیمی به ۱۴ میلیون تن و صادرات آن نیز به حدود ۷/۴ میلیون تن به ارزش ۱۲۳۴ میلون دلار رسید. پیش بینی می شود كه با تکمیل طرح های در دست اجرا و تولید مواد با ارزش بیشتر، رقم تولید صنایع پتروشیمی از حدود ۴/۲ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۲ به رقمی بیش از ۷ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۵ برسد. نفتای سبک وسنگین متانول،گاز مایع و طبیعی و میعانات گازی از جمله خوراک صنایع پتروشیمی در ایران به شمار می آیند. محصولات پتروشیمی علاوه بر فروش خارجی به صورت صادرات به فروش داخلی نیز می رسد که ارزش فروش داخلی این گونه محصولات در سال۱۳۸۲ ۹۳۸۴ میلیارد ریال ۸/۴ میلیون تن بوده است. اتیلن، پروپیلن، پلی اتیلن ها، لاستیک ها، بنزن، مخلوط زایلین ها، استایرن، متانول،آمونیاک، اوره و کریستال ملامین از محصولات میانی و نهایی صنایع پتروشیمی در ایران است. در مجتمع های پتروشیمی طرح های توسعه ای، بهینه سازی و افزایش ظرفیت آغاز به کار کرده است. شرکت ملی صنایع پتروشیمی برخی از اجرای طرح های این صنعت را با مشارکت شرکت های خارجی و داخلی برعهده داردکه مجتمع های پتروشیمی غدیر، فناوران، زاگرس، جم و پردیس از جمله این طرح های مشارکتی است.