اعتکاف عهد عبادت و میثاق مکرر

به مناسبت ایام خدایی و خجسته اعتکاف

هرگز نمی‌توان ارزش همه زمان‌ها را برابر دانست، چنان که نمی‌توان همه مکان‌‌ها رابرابر شمرد. برخی زمان‌ها و مکان‌ها ارزشی والا دارند.

ماه رجب ارزشمند است، ماه سلوک وزدودن زنگارهای شیطانی از آیینه دل است؛ ماه ولایت و برافروختن چراغ معرفت در شبستان وجود است؛ ماه رجب ماه اعتکاف است . در این ماه که هنگامه تحول است، عاکفان کوی دوست، با حضور در صحن و سرای دوست، پله‌های سلوک را پیموده و پله پله به خدا نزدیکتر می‌شوند. معتکف، روزه‌اش، نمازش ، حضورش در مسجد و دیگر اعمالش مایه تقرب است. درخانه دوست ، سفره‌ا ی از مغفرت و بخشایش گسترده شده و عاکف با صیقل روح و روان، زنگار گناه از دل می‌زداید و مهیای ضیافت بزرگ در ماه وصال می‌گردد. ماهی که عشاق از سفره پر فیض الهی ، لقمه‌های راز بر می‌چینند وعطر قرآن از ژرفای دل بار یافتگان،مشام جان را می‌نوازد.

اعتکاف، پرورش جسم و جان است، انسان آمیزه‌ای است از این دو و نیازمند پرورش در ابعاد وجودی خود؛ انسان به دنبال سعادت و کمال است، روح انسان نیازمند نیایش است ، مناجاتی شیرین و زیبا ، همکلامی موجودی ضعیف با منشا قدرت‌ها. از آغاز خلقت تا صحنه رستاخیز، راز و نیاز، زبیاترین هنر آدمی است. غفلت ، بد است در برخی موارد بدتر؛ جریان زمان درگذر است و به از دست دادن آهی می‌ماند و افسوسی که به هیچ نمی‌ارزد. انسان دشمنی دارد در اوج حیله‌گری ، با چنین دشمنی باید همواره با هوشیاری و سرعت پیش رفت.

● اعتکاف

خالق مهربان ، هدایت خلایق را می‌خواهد، در فکر پرورش روح و روان انسان است و مقررات دینی را تشریع می‌کند. تنوع عبادات به دلیل نیازهای گوناگون انسانی است، هر عبادتی جوابگوی نیازی از اوست. نماز، زنگار غفلت از روان می‌زداید و صیقل روح وروان است. روزه، پالایشگاه خلوص و نردبان صعود است. روزه‌دار پرواز در آسمان عبادت و عبودیت رامی‌آزماید و آیینه قلبش را نورستان خدایی می‌کند. حج، شرکت در آزمون الهی و قطع تعلقات و دلبستگی دنیوی است. عبادات مالی،چون خمس و زکات و صدقات ،دمیدن روح ایثار و گذشت در وجود آدمی است.اما اعتکاف ، آمیزه‌ای از چند عبادت بافضلیت است. روزه که خود عبادتی ارزشمند است شرط اعتکاف است حضور در مسجد و خواندن نماز هم شرط است. عاکف سه روز در مسجد مقیم می‌گردد و جز برای ضروریات ، کوی دوست را ترک نمی‌گوید. خود را از حلال باز می‌دارد تا با تمرین بندگی، جهاد با نفس را بیازماید. اعتکاف، عهد عبادت و میثاق مجدد با پروردگار است. در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف کعبه و همتای رکوع و سجود است. خدا در قرآن در آیه ۱۲۵ سوره بقره می‌فرماید:

" ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از هرگونه آلودگی تطهیر کنند." ارزش آدمی به عمل اوست. معتکف انسانی بزرگ و شریف است به اندازه شرافت و فضل عملش. مقدس اردبیلی ، یگانه زمان در علم و عمل درباره شرافت و فضیلت اعتکاف گفته است: مبادا کسی گمان کند که اعتکاف مقدمه عبادتی دیگر است. کسی که با طهارت و در حال روزه در مسجد مقیم می‌شود و تعهد قربت در اعتکاف می‌نماید این عمل، عبادت است . اعتکاف عبادتی مستقل است به مثابه حج وعمره و روزه و نماز و هر عبادت مستقل دیگر. و ایام البیض که از راه می‌رسد، زمان عرشی شدن فرشیان است؛ و اعتکاف - با همه فضیلتش - زن و مرد را به خود می‌خواند.

● تعریف اعتکاف

اعتکاف در لغت به معنای توقف درجایی است. اما تعریف اصطلاحی اعتکاف ؛ امام خمینی (ره) در تعریف اعتکاف می‌فرمایند: اعتکاف ، ماندن در مسجد به نیت عبادت است و قصد عبادت دیگر، در آن معتبر نیست. اگر چه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن می‌باشد.

● اهمیت اعتکاف

اعتکاف، محو خودخواهی در امواج بلند خداگرایی و خدمت به امت اسلامی است . اعتکاف، بیرون رفتن از خانه خویش و مصمم شدن برحضور درخانه حضرت حق است. عبادتی مستحبی و تقرب جویانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب می‌گیرد. اعتکاف، گریز از

لذت گرایی و مهار حس خود محوری و برتری جویی و بازگشت از قبیله دنیاگرایان به سمت و سوی قلب و قبله هستی است. خودسازی ، محاسبه نفس، توبه و نیایش ، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبی ، از دیگر برکات اعتکاف است. اسلام ، فکر جدایی از زندگی دنیا و گوشه نشینی و کناره‌گیری از مردم و به تعبیر دیگر رهبانیت را باطل و ناپسند اعلام می‌کند، اما اعتکاف را به عنوان فرصتی برای بازگشت به خویش و خدای خویش قرار داده تا کسانی که از هیاهو وجنجال‌های زندگی مادی خسته می‌شوند، بتوانند چند صباحی با خدای خود خلوت کنند و جان و روح خویش را با خالق هستی ارتباط دهند. اعتکاف شرایطی را فراهم می‌کند تا انسانها با توشه معنوی و اعتقادی راسخ و ایمان وامیدی بیشتر به زندگی خود ادامه داده ، خود را برای صحنه‌های خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند،همیشه با یاد خدا تلاش کنند، خود را در محضر پروردگار ببینند، از نافرمانی او بپرهیزند و به سوی سعادت دنیا و آخرت گام بردارند.

● اعتکاف در ادیان دیگر

کسی دقیقا نمی‌داندکه این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل‌گیری چه چیزهایی بوده است. با توجه به آیه ۱۲۵ سوره بقره می‌توان نتیجه گرفت که اعتکاف، عملی بوده که در شریعت ابراهیم (ع) از مناسک و عبادات الهی محسوب می‌شده و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می‌ورزیدند و لذا ابراهیم (ع) واسماعیل(ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسئولیت خطیر به آنها ، گواه بزرگی براهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است. حضرت موسی (ع) با آنکه مسئولیت سنگین رهبری وهدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طورشتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود : چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی، عرض کرد: پروردگارا ! به سوی تو آمدم تا ازمن راضی شوی.(طه:۸۳ و ۸۴).

بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها ، برای اعتکاف در آن گرد می‌آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می‌شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا(ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می‌نمود حضرت مریم(س) است. قرآن در سوره آل عمران آیه ۳۷ در این باره می‌فرماید: " کفالت او(مریم) را زکریا برعهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می‌رفت برای او غذایی مهیا می‌دید". از قرآن مجید سوره مریم آیه ۱۶ و ۱۷ ، استفاده می‌شود که حضرت مریم (س) آن گاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد از مردم بریده بود ودر خلوت به سر می‌برد. علامه طباطبائی (ره) می‌فرماید: گویا مقصود از دوری مریم(س) از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است. طبق روایات اهل سنت، در دوران جاهلیت هم عملی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است و مردم توسط این عمل به خدای خود تقرب می‌جسته‌اند. اجداد پیامبر اسلام(ص) از پیروان دین حنیف به شمار می‌روند. اعتکاف در غارها و بیابان‌ها و کوه‌ها، به عده‌ا ی از این حنفاء نسبت داده شده است. آنان در نقاط خلوتی که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس می‌کردند و جز برای نیازهای شدید و ضروری، از آن خارج نمی‌شدند و در آن اماکن به عبادت و تامل وتفکر در هستی پرداخته و در جستجوی راستی و حقیقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حرا به عبادت مشغول می‌شدند.

پیامبر(ص) نیز مانند اجداد خود بر دین حنیف یعنی دین حضرت ابراهیم (ع) بود وعبادات متداول آن دین و از جمله اعتکاف را برپا می‌داشت. قبل از بعثت حضرت محمد(ص) نیز غار حرا محل عبادت و راز و نیازبود و حضرت رسول اکرم(ص) به اعتکاف در آن مکان مشغول می‌شدند و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می‌رفتند.

● ارکان اعتکاف

ارکان عبادت یعنی اجزایی که اگر عمدا یا سهوا ترک شوند، آن عبادت باطل می‌شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت‌ اند از؛

۱) نیت

۲) توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف

۳) کمتر از سه روز نبودن اعتکاف

۴) روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف.

● زمان اعتکاف

اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاص نیست اما از آنجا که لازمه اعتکاف، روزه است باید اعتکاف در زمانی انجام شود که روزه گرفتن به لحاظ شرعی مشکلی نداشته باشد.

با این وجود بهترین زمان برای اعتکاف، دهه آخر ماه مبارک رمضان و ایام البیض ماه رجب است. نکته قابل توجه این است که اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان به منظور آماده سازی انسان برای درک لیله القدر و بهره‌برداری از فیض این شب گرانقدر است. در کشور ما اعتکاف در

سه روز از ماه رجب بیش از اعتکاف در دهه پایانی ماه رمضان رواج دارد.

● نیت اعتکاف

اعتکاف، همانند سایر عبادات، باید با نیت و قصد قربت باشد و هرگونه ریا و خودنمایی و قصد غیر الهی، آن را باطل می‌کند. در نیت اعتکاف قصد وجه شرط نیست، یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است یا مستحب. زمان نیت اعتکاف ، وقت شروع اعتکاف است که شروع طلوع فجر می‌باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد. اعتکاف را می‌توان به سه صورت به جای آورد

۱) برای خود

۲) به نیابت از مردگان

۳) به نیابت از زندگان.

اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می‌توان انجام داد ولی اگر مقصود اهدای ثواب باشد می‌توان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده ، هدیه کرد. در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی ، تردید کرده‌اند. در این صورت هرگاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد ، مانعی ندارد.

● ارزش‌های معنوی اعتکاف

در دنیای امروز که دغدغه‌ها و مشغله‌های مختلف و متنوع، گاهی انسان را از خود ومعبود هستی ‌بخش غافل می‌کند، فرصتی چند روزه در سال که به صورت همگانی مورد توجه قرار می‌گیرد بستری برای خرد ورزی و توجه به خود و خالق است. فطرت همه انسان‌ها خداجوی است و اعتکاف ، تامین کننده نیازهای معنوی و نیازها و خواست‌های فطری انسان نسبت به بندگی و عبودیت خداوند متعال است . انسانی که به خالق خویش نزدیک بوده و به آن امید و یقین کامل داشته باشد ، هرگز دچار سردرگمی و ناامیدی نمی‌شود. اعتکاف یکی از اعمالی است که تکامل انسان را در پی داشته و سبب می‌شود انسان راه سعادت دنیوی و اخروی را به درستی یافته ، به خوبی آن را طی کند. ترویج و گسترش فرهنگ اعتکاف به تامین سلامت اجتماعی و مصونیت بخشی به آدمی از لغزش در سراشیب فساد وتباهی می‌انجامد. اعتکاف، توقفی ناآگاهانه در مسجد نیست بلکه دوره کوتاه مدت خود سازی است که حداقل سه روز طول می‌کشد و انسان را از روزمره‌گی ها جدا نموده و به خالق نزدیک می‌کند.

● محرمات اعتکاف

۱) پرداختن به امور جنسی به معنای وسیع آن : که شامل هر نوع بهره‌برداری شهوانی است.

۲) بوییدن عطر و هر نوع بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن

۳) مجادله و مناقشه: حرمت جدال مربوط به اموری است که معتکف بخواهد فضل و برتری خود را به دیگران نشان دهد.

۴) محرمات روزه: در حال روزه یعنی از طلوع تا غروب خورشید، که معتکف روزه می‌گیرد، باید از محرمات روزه نیز اجتناب نماید.بعضی از فقها محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته‌اند.

۵) خرید و فروش

● اعمال اعتکاف

- اعمال شب سیزدهم رجب: اعمالی را باید در این شب انجام داد؛ از جمله آن ده رکعت نماز است که اگر به درستی به جا آورده شود، دارای ثواب و پاداش بزرگی است.

در روایتی از پیامبراکرم(ص) می‌خوانیم: " کسی که در شب سیزدهم ماه رجب ده رکعت نماز بخواند؛ بدین گونه که در رکعت اول حمد را یک مرتبه و سوره عادیات را هم یک مرتبه و در رکعت دوم حمد را یک مرتبه و سوره تکاثر را نیز یک مرتبه بخواند و بقیه رکعت‌ها را هم به همین نحو تمام کند، خداوند متعال گناهان او را می‌آمرزد و اگر عاق والدین هم باشد خداوند سبحان از او راضی می‌شود و همچنین در قبر نکیر ومنکر به او نزدیک نمی‌شوند و او را نمی‌ترسانند واز پل صراط هم چون برق خاطف(سریع) عبور می‌کند و نامه اعمالش رابه دست راستش می‌دهند و میزان اعمالش سنگینی می‌کند ودر بهشت فردوس، هزار شهر به او اعطا می‌شود".

- اعمال روز سیزدهم: روزه گرفتن در این روز هم ثواب فراوان دارد. ضمنا در این روز عبادتی به نام " عمل‌ام داود" وجود دارد که اگر کسی خواست آن را به جای آورد، باید این روز و دو روز بعدش را روزه بگیرد.