راه هشتگانه

بودا Buddha به معنای بیدار لقب گوتاماشاكیامونی Gautamamuni Sakya بنیانگذار مكتب اصلاحی بودیسم است

آیین بودا از شاخه های كیش هندوست. این آیین از هندوستان بیرون آمده و سراسر مناطق خاوری را در نوردیده است و به علت داشتن اندیشه های عرفانی لطیف و گسترش در مناطق پرجمعیت جهان، پیروان زیادی دارد و اخیرا به اروپا و آمریكا نیز سرایت كرده است.

● سرگذشت بودا

بودا (Buddha) به معنای بیدار لقب گوتاماشاكیامونی (Gautamamuni -Sakya) بنیانگذار مكتب اصلاحی بودیسم است. به عقیده بوداییان وی كه فرزند پادشاه شهر كاپیلاوستو (vastu-Kapila) در شمال هندوستان بود، در حدود سال ۵۶۳ ق.م. به دنیا آمد و در آغاز سیدارتا (Siddhartha) یعنی كامیاب نامیده می شد. ستاره شناسان پیشگویی كرده بودند كه این شاهزاده پس از مشاهده نمونه های بیماری، پیری و مرگ و برخورد با یك ریاضت كش دنیا را ترك خواهد كرد و به ریاضت روی خواهد آورد. بدین سبب پدرش دستور داده بود وی را به دور از ناملایمات زندگی بشری و در ناز و نعمت پرورش دهند و مراقب رفتار و كردار او باشند. شاهزاده با دخبر عمویش یشودهرا (Yasodhara) ازدواج كرد و دارای پسری به نام راهولا (Rahula) شد. وی در ۲۹ سالگی پس از مشاهده موارد مذكور، شبانه از كاخ و تنعمات آن گریخت و تحت ارشاد فردی به نام آلارا (Alara) زندگی راهبان را برگزید و پس از شش سال ریاضتهای سخت و سنگین در جنگلها سرانجام هنگامی كه از وصول به حقیقت از طریق ریاضت نومید شد، ریاضت را كنار گذاشت و به تاءمل و تفكر و مراقبت معنوی روی آورد. جهاد اكبر او نیز شش سال طول كشید و پس از آن با هفت هفته توقف زیر درختی كه بعدا درخت بیداری نامیده شد، با مارا (Mara) یعنی شیطان ویرانگر مبارزه كرد و در نهایت به حقیقت دست یافت و بودای دوره كنونی شد. به عقیده بوداییان در دورانهای پیشین جهان نیز تعدادی بودا آمده اند. هر یك از این بوداها قبل از ظهورشان بودی ستو (sattva-Bodhi) خوانده می شود، یعنی كسی كه به معرفت كامل دسترسی دارد یا بودای بالقوه است.

بودا در مدت ۴۰ سال با مسافرتهای فراوان، آیین خود را در سراسر هندوستان تبلیغ كرد و بر اثر ملاقات با افراد مختلف، به اصلاح نفوس و تربیت شاگردانی همت گماشت كه برجسته ترین آنان پسر عمویش آنندا (Ananda) بود. وی سرانجام در هشتاد سالگی در حدود سال ۴۸۳ ق.م. به نیروانا پیوست.

داستان زندگی شگفت آور بودا از قدیم الایام جذابیت داشته و به همین دلیل این داستان دینی به زبانهای گوناگون ترجمه و در سراسر جهان منتشر شده است. نقل عربی آن با اضافاتی از فرهنگ سریانی، به عنوان داستان بلوهر و یوذاسف بین مسلمانان رواج پیدا كرد.(۱)

● تاءسیس نظام

اندیشه های اصلاحی بودا در مخالفت با تعصب های برهمنان بود و اختلافات طبقاتی را باطل می شمرد. تعالیم اخلاقی وی در مجموعه هایی مانند تری پیتكا (pitaka-Tri) یعنی سه سبدگرد آمده است. این تعالیم كه بر آیین هندو پایه گذاری شده است، ترك دنیا، تهذیب نفس، تاءمل، مراقبه و تلاش برای رهایی از گردونه زندگی پر رنج این جهان را توصیه می كند و برای وصول به نیروانا اهمیت زیادی قائل است و مفهوم آن را توسعه می دهد. آیین بودا در قرون بعدی بخش عمدمه ای از خاك هندوستان را تسخیر كرد و در كشورهای همسایه نیز گسترش یافت. در قرون هشتم و نهم میلادی، دو تن از دانشمندان آیین هندو را نوسازی كردند و بر اثر آن، آیین بودا اندك اندك از هندوستان برچیده و آیین هندو جانشین آن شد، اما اشكال گوناگون آن در خاور دور و مناطق دیگر گسترش یافت.

● فلسفه بودا

هنگامی كه بودا به حقیقت دست یافت، ابتدا به شهر بنارس رفت تا پنج تن از راهبان را كه از وی روی برتافته بودند، بیابد. او می اندیشید كه این پنج تن مانند وی در جستجوی حقیقتند و تعلیم دادن ایشان از سایر مردم آسانتر است.

و چون به بنارس پا نهاد آن پنج تن را دید كه در میان بیشه ای نزدیك شهر نشسته اند و با هم سخن می گویند.

هنگامی كه چشم آنان به بودا افتاد، به یكدیگر گفتند:

این سیدارتاست كه می آید؛ همان كه دست از رهبانیت كشید؛ خوب است به او كاری نداشته باشیم.

اما چون بودا به آنان نزدیك شد به وی سلام كردند و از او خواستند در كنارشان بنشیند. آنگاه از وی پرسیدند:

سرانجام، حقیقتی را كه می جستی، یافتی؟

بودا گفت:

آری، آن را یافتم.

راهبان گفتند:

پس به ما بگو حقیقت و حكمت و راز هستی چیست؟

بودا پرسید:

آیا شما به كارما یعنی قانون كردار ایمان دارید؟

گفتند:

آری.

بودا گفت:

پس بدانید كه همان سرآغاز حكمت و آگاهی از حقیقت است. از نیكو نیكو پدید می آید و از بد بد. این نخستین قانون زندگی است و همه چیزهای دیگر بر این قانون استوار است.

گفتند:

این كه تازگی ندارد.

گفت:

اگر چنین است قربانی، دعا و تضرع به درگاه خدا عاقلانه نیست.

راهبان پرسیدند:

چگونه؟

بودا پاسخ داد: زیرا آب همیشه سراشیبی می رود، آتش همیشه داغ است و یخ همواره سرد. اگر برای همه خدایان هندوستان هم دعا كنیم، آب هرگز سربالا نمی رود و آتش سرد و یخ گرم نمی شود. زیرا در زندگی قانونهایی یافت می شود كه همه چیز بر آنها استوار است. از این رو، كاری كه انجام گرفت، قابل ابطال نیست و دعا و قربانی برای خدایان نیز سودی ندارد.

آنان با این سخن موافقت كردند و بودا افزود:

اگر این سخن درست است، كتاب وداها كه به مردم راه و رسم دعا و قربانی را می آموزد، درست نیست و برخلاف گفته پیشوایان دینی، من اعلام می كنم كه وداها مقدس نیستند.

راهبان از این جراءت بسیار شگفت زده شدند و از بودا پرسیدند:

تو می گویی برهما هنگام آفریدن جهان مردم را به طبقات گوناگون تقسیم نكرده است؟

پاسخ داد: اصلا من باور ندارم برهما چیزی را آفریده باشد تا جهان آفریده او باشد.

آنان پرسیدند:

پس جهان ساخته كیست؟

بودا پاسخ داد:

به نظر من جهان ابدی است و آغاز و انجامی ندارد. دو چیز است كه بایستی از آن پرهیز كرد: یكی زندگانی پر از لذت كه زاییده خودخواهی و فرومایگی است و دیگر زندگی پر از رنج و خود آزاری كه آن نیز سودی ندارد و هیچ یك از این دو به نیكبختی منجر نمی شود.

● اخلاقیات

سرانجام راهبان از بودا پرسیدند:

پس راه درست كدام است؟

پاسخ داد:

راه میانه، میان لذت و رنج است كه از راه هشتگانه به دست می آید. راه هشتگانه هشت قانون بزرگ زندگی را می آموزد:

۱) پرهیز از آزار جانداران؛

۲) پرهیز از دزدی؛

۳) پرهیز از بی عفتی؛

۴) پرهیز از دروغ؛

۵) پرهیز از مستی؛

۶) پرهیز از بدگویی؛

۷) پرهیز از خودخواهی؛

۸) پرهیز از نادانی؛

۹) پرهیز از دشمنی.

● فرقه های بودایی

آیین بودا سه فرقه دارد:

۱) مها یانا (yana-Maha) یعنی چرخ بزرگ، آیین شمالی كه در چین رواج دارد. این شعبه ای آیین بودا با طیفهایی از اعتقادات و سنن كنفوسیوس و لائوتسه در چین و شینتو در ژاپن در آمیخته است. یكی از آداب آن كه به سانسكریت دهیانا (Dhyana) یعنی تاءمل، به چینی (Chang) و به ژاپنی زن (Zen) خوانده می شود، شهرت جهانی دارد.

) هینا یانا (yana-Hina) یعنی چرخ كوچك، آیین جنوبی كه در سری لانكا (سیلان ) و كشورهای جنوب شرق آسیا مشاهده می شود. پیروان چرخ كوچك آیین خود را تراوادا (Theravada) یعنی آیین نیاكان و بزرگان می خوانند و كتب دینی آنان به زبان پالی است.

۳) وجر یانا (yana-Vajra) یعنی چرخ الماس. این فرقه در تبت وجود دارد و آیین بودا را با سحر و كهانت و توتم پرستی در آمیخته و تشكیلاتی نیرومند برای خود پدید آورده است. آیین مذكور لامائیسم (Lamaism) نیز خوانده می شود و عنوان رهبر مذهبی مقتدر آن دالائی لاما (Lama Dalai) به معنای رئیس دریاگونه است. از چیزهای جالب توجه این فرقه آن است كه هنگامی كه رهبر مذهبی آن وفات یابد، راهبان برای پیدا كردن جانشین وی به جستجوی كودكی می پردازد كه در لحظه درگذشت رهبر به دنیا آمده باشد. سپس این كودك را با توجهات ویژه پرورش می دهند. وی پس از فراگیری دانش و گذراندن مراحل مختلف به مقام مورد نظر نائل می آید. دالائی لامای عصر ما پس از سرایت كمونیسم چینی به تبت رهسپار هندوستان شده و در آنجا به ارشاد و رهبری مشغول است. اخیرا وی، برخلاف سنت، پسر بچه ای را برای جانشینی خود تعیین كرد و به خاطر این مساءله مورد انتقاد قرار گرفت.

● كتب بودایی

قدیمی ترین كتاب مقدس بوداییان تری پیتاكایعنی سه زنبیل نامیده می شود كه دارای سه بخش است:

۱) قواعد رهبانیت؛

۲) وسیله رستگاری؛

۳) مفهوم فلسفی و روانشناسی.

فرقه های مختلف بودایی نیز كتابهای مخصوص به خود دارند.

نویسنده: حسین توفیقی

پی نوشت:

۱- برای مثال رك.: اكمال الدین نوشته شیخ صدوق، ج ۲، صص ۵۷۷-۶۳۸ و بحار الانوار نوشته علامه مجلسی، ج ۷۸، صص ۳۸۳-۴۴۴ و ترجمه فارسی آن در عین الحیات نوشته علامه مجلسی و در رساله ای مستقل آمده است. در تحریر عربی این داستان، نامهای آلارا و بودی ستو به بلوهر و یوذاسف تغییر یافته است.