جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

شعر مذهبی بایدها و نبایدها


شعر مذهبی بایدها و نبایدها

کسانی که نگرشی وسیع تر دارند, حوزة مضامین شعر مذهبی را گسترده تر در نظر می گیرند و شعرهایی را که دربارة مناسبت های مذهبی و فرایض دینی است نیز در این محدوده جای می دهند و البته گاه نیز شعرهایی را که به طور مشخّص در دفاع از اعتقادات مذهبی و بیان و شرح معارف دین سروده شده است

کسانی که نگرشی وسیع‌تر دارند، حوزة مضامین شعر مذهبی را گسترده‌تر در نظر می‌گیرند و شعرهایی را که دربارة مناسبت‌های مذهبی و فرایض دینی است نیز در این محدوده جای می‌دهند و البته گاه نیز شعرهایی را که به طور مشخّص در دفاع از اعتقادات مذهبی و بیان و شرح معارف دین سروده شده است‌.

با جمع این نگرش‌ها، می‌توان گفت ما غالباً شعری را که به نحوی موضوع مذهبی دارد، مذهبی می‌شماریم‌؛ حالا این موضوع می‌تواند ستایش یکی از بزرگان دین باشد، می‌تواند توصیف فرایض دینی باشد و یا شرح معارف دین‌. ولی با این‌که ما نیز برای سهولت از همین تعریف استفاده می‌کنیم‌، به خاطر داشته باشیم این دیدگاه چندان جامع نیست‌. ما یک دسته پنهان‌تر شعر مذهبی هم داریم‌، یعنی شعرهایی که موضوعی عام دارند و مشخصاً دربارة یکی از بزرگان و یا فرایض دین سروده نشده‌اند، ولی نگاه شاعر به آن موضوع عام‌، از منظر دین بوده و متکی به معارف دینی‌.

به‌راستی همچنان که مذهب از انسان‌ها انتظار دارد در همة ابعاد زندگی خویش‌، دینی ـ یعنی طبق دستورهای دین ـ عمل کنند، این انتظار را نیز دارد که شعر سرودن آن‌ها نیز طبق همین دستورها باشد، یعنی با موضع دین‌. بدیهی است که هر شعری که شاعران با این معیار بسرایند، مذهبی خواهد بود.

پس تا این جا می‌توانیم گفت که ما عملاً دو نوع عملکرد شاعرانه داریم‌: شعر سرودن برای دین و شعر سرودن طبق دستورهای دین‌؛ یا به عبارت دیگر، شعر با موضوع دینی یا شعر با موضع دینی‌.

برای مقایسة ارزشی این دو نوع شعر، باید دریافت که هدف اصلی از دین‌، چه بوده است‌. دین برای این آمده که ما آن را ستایش کنیم‌، یا در زندگی خویش از تعلیمات آن بهره بگیریم‌؟ و به همین قیاس‌، عملکرد ما در قبال بزرگان دین‌، باید ستایش صرف آنان باشد یا بهره‌گیری از راه و رسم زندگی و تعلیمات دینی آنان‌؟ ما برای پاسخ‌گویی به این پرسش‌، مقایسه‌ای می‌کنیم بین نگرش دو تن از شاعران کهن ما به یک موضوع‌. خاقانی شروانی‌، شاعری است سرشناس و از بزرگان ادب فارسی‌. او کسی است که بیش از دیگر شاعران ما به موضوع حج‌ و توصیف کعبه پرداخته‌است‌. چندین قصیدة بلند و بالا دارد در وصف کعبه که هر یک در موضوع خویش‌، شاهکاری است بی‌بدیل‌. اگر ما تنها معیار قوت شعر را توانایی شاعر در توصیف موضوع بدانیم‌، بدون شک با دیدن بیت‌هایی از این دست‌، خواهیم گفت که کسی بهتر از او شعر مذهبی در این موضوع نسروده‌است‌:

صبح‌خیزان بین به صدر کعبه مهمان آمده‌

جان عالم دیده و در عالم جان آمده‌

آستان خاص سلطان‌السلاطین داده بوس‌

پس به بار عام‌، پیش صفّه مهمان آمده‌

کعبه بر کرده عرب‌وار آتشی کز نور آن‌

شبروان در راه منزل‌، منزل‌آسان آمده‌

کعبه بر خوانی نشانده فاقه‌زدگان را به ناز

کز نیاز آن‌جا سلیمان مور آن خوان آمده‌...

فاقه‌پروردان چو پاکان حواری روزه‌دار

کعبه همچون خوان عیسی عید ایشان آمده‌

یوسفان در پیش خوان کعبه باشند آن‌چنانک‌

پیش یوسف قحط‌پروردان کنعان آمده‌...

و ناصر خسرو، دیگر شاعر بزرگ ما که بیشتر در موضع‌، مذهبی است تا موضوع‌، یک قصیدة کوتاه برای حج دارد. در قصیدة ناصرخسرو، توصیف شاعرانة کعبه را چندان نمی‌بینیم ولی شعر مملو است از تعالیمی که شاعر از منابع دینی ما دربارة حج دریافته و به ما منتقل می‌کند. شعر، حالت روایی دارد و شاعر با گفت‌وگویی که با یکی از حجّاج دارد، شیوة درست حج کردن را به او و در واقع به ما می‌آموزد:

گفتم او را «بگو که چون رَستی‌

زین سفرکردن‌ِ به‌رنج و به‌بیم‌

باز گو تا چگونه داشته‌ای‌

حرمت آن بزرگوارْ حریم‌:

چون همی‌خواستی گرفت احرام‌

چه نیت کردی اندر آن تحریم‌؟

جمله بر خود حرام کرده‌بُدی‌

هرچه مادون کردگار قدیم‌؟»

گفت «نی‌» گفتمش «زدی لبّیک‌

از سر علم و از سر تعظیم‌

می‌شنیدی ندای حق‌ّ و، جواب‌

باز دادی چنان که داد کلیم‌؟»

گفت «نی‌» گفتمش «چو در عرفات‌

ایستادی‌ّ و یافتی تقدیم‌

عارف حق شدی‌ّ و منکر خویش‌

به تو از معرفت رسید نسیم‌؟»

گفت «نی‌» گفتمش «چو می‌کُشتی‌

گوسفند از پی یسیر و یتیم‌

قرب خود دیدی اوّل و کردی‌

قتل و قربان نفس شوم لئیم‌؟»

این گفت‌وگو ادامه دارد و در هر بند آن‌، شاعر یکی از مناسک حج را با نگرشی که خود دارد مطرح می‌کند. تا این که سخن به این‌جا می‌رسد:

گفت «از این باب‌، هرچه گفتی تو

من ندانسته‌ام صحیح و سقیم‌»

گفتم «ای دوست‌! پس نکردی حج‌

نشدی در مقام محو، مقیم‌

رفته‌ای مکّه‌دیده‌، آمده‌باز

محنت بادیه خریده به سیم‌

گر تو خواهی که حج کنی پس از این‌

این چنین کن که کردمت تعلیم‌»

اگر با تلقی سادة نخستین «مدح و ستایش‌» معصومین‌، به سراغ این دو شاعر برویم‌، خاقانی را مذهبی‌تر خواهیم یافت و اگر تلاش شاعر برای بیان تعلیمات و دیدگاه‌های مذهبی را ملاک قرار دهیم‌، ناصرخسرو را.

در شعر کهن فارسی‌، آثار کسانی همچون فردوسی‌، ناصرخسرو، سنایی‌، عطار، مولانا، سعدی و حافظ بیشتر موضع دینی داشته نه موضوع دینی‌، و به همین لحاظ، وقتی با معیار مدح و ستایش بزرگان دین به سراغ این شعرها برویم‌، چنین خواهیم پنداشت که در آن دوره‌ها ما شعر مذهبی نداشته‌ایم و یا بسیار کم داشته‌ایم‌.

در دورة صفوی‌، بر عکس شعرسرایی با موضوع مذهبی رواج پیدا کرد و به موازات همین رویکرد، موضع مذهبی کمرنگ‌تر شد. وفور شعرهایی که در این دوره برای بزرگان دین سروده شده‌، گاهی ما را به این باور می‌رساند که در این دوره شعر مذهبی در اوج بوده است‌. البته اگر ظاهر کار را ببینیم‌، شاید به همین نتیجه نیز برسیم‌، ولی عملاً قضیه به شکلی دیگر است‌. به‌راستی تجلّی معارف دینی در شعر را در کدام دوره بیشتر می‌توان یافت‌؟ شعر محتشم کاشانی بیشتر برگرفته از تعالیم دینی است یا شعر مولانا؟ و به عبارت دیگر، شعر کدام‌یک از آنان‌، ما را بهتر با حقایق دین آشنا می‌کند و ما تعلیمات دین را از کدام دسته شعرها بهتر فرا می‌گیریم‌؟ برای پاسخ‌دهی به این پرسش‌، خوب است نگاهی به ترکیب‌بند محتشم کاشانی بیندازیم که از مشهورترین شعرها در موضوع مذهبی است‌.

ترکیب‌بند محتشم‌، از جنبة عاطفی و تأثّر برانگیزی یک کار فوق‌العاده است و حتی از لحاظ بیانی و تکنیکی چیزهایی دارد که از شاعران آن عصر بعید است‌. همین قوت عاطفی و زیبایی تکنیکی‌، باعث شده که این شعر، سیطره‌ای دایمی بر شعر عاشورایی ما بیابد و حتّی امروز هم نتوانیم به آن بی‌توجه باشیم‌. ولی با همة ارزشی که از لحاظ موضوعی برای این ترکیب‌بند قائلیم‌، باید اعتراف کنیم که این شعر موضع فکری خاصی در قبال واقعة کربلا نمی‌گیرد. در این جا از عوامل و ریشه‌های نهضت حسینی خبری نیست و همچنان از عواقب آن سخنی نرفته‌است‌. این واقعه‌، فقط رویدادی تأثّربرانگیز ترسیم می‌شود که از صبح عاشورا شروع شده و به عصر همان روز خاتمه می‌یابد. نخستین اشاره به این واقعه در این بیت‌هاست‌:

وانگه سرادقی که ملَک محرمش نبود

کندند از مدینه و در کربلا زدند

و از تیشة ستیزه در آن دشت‌، کوفیان‌

بس نخل‌ها ز گلشن آل عبا زدند

پس ضربتی کز آن جگر مصطفی درید

بر حلق تشنة خلف مرتضی زدند

و آخرین رخدادی که از این واقعة گفته می‌شود این است‌:

وانگه ز کوفه خیل حرم رو به شام کرد

نوعی که عقل گفت قیامت قیام کرد

این شعر، دشمن را هم نشان نمی‌دهد یا اگر نشان می‌دهد هم فقط دشمن امام حسین‌(ع‌) است که تصویر می‌شود نه دشمن حسینیان تاریخ‌. در این‌جا شخصیت‌ها «تاریخی‌»اند، نه «فکری‌» و بنابراین به یک مقطع خاص محدود می‌شوند بدون موضع‌گیری فکری شاعر. مثل این که واقعة کربلا جنگی بوده صرفاً بین دو دشمن و بالاخره با کشته‌شدن یکی از آن‌ها، البته به شکل مظلومانه و اسفبار، خاتمه یافته است‌:

ای چرخ‌! غافلی که چه بیداد کرده‌ای‌

وز کین چه‌ها در این ستم‌آباد کرده‌ای‌

کام یزید داده‌ای از کشتن حسین‌

بنگر که را به قتل‌ِ که دل‌شاد کرده‌ای‌

ببینید که حتّی تقصیرها هم به گردن چرخ بیدادگر و روزگار غدّار انداخته می‌شود نه بندگان عصیانگر خدا:

تا چرخ‌ِ سفله بود، خطایی چنین نکرد

با هیچ آفریده جفایی چنین نکرد

به این ترتیب‌، قیام هدف‌مند عاشورا، به یک درگیری بین آل‌ابوسفیان و آل‌پیامبر تبدیل می‌شود و تأسف خوردن هم برای این است که این شهیدان‌، آل‌پیامبر بوده‌اند نه قیام‌کنندگان برای برپایی حق و رسواکنندگان دستگاه خلافت موروثی‌. چنین است که این شعر، وظیفه و رسالت ما را نیز مشخّص نمی‌کند و در آخر شعر، درست در لحظه‌ای که باید فریاد بکشد و موضع‌گیری کند، می‌گوید خاموش باش‌!

خاموش محتشم که دل سنگ‌، آب شد

بنیاد صبر و خانة طاقت خراب شد

خاموش محتشم که از این حرف سوزناک‌

مرغ هوا و ماهی دریا کباب شد...

شعر دورة صفوی و قاجاری‌، به طور کلّی در چنین عوالمی سیر می‌کند؛ ستایش‌های کلی و بدون جنبه‌های تعلیمی از بزرگان دین و مرثیه‌های سوزناک ولی بی‌هدف برای آنها.

این گرایش سطحی و یک بعدی‌، باعث شد که تفکرات دینی در شعر رو به فراموشی رود و با ظهور ناگهانی موج غرب‌گرایی در دورة قاجار، عملاً تفکری مذهبی که بتواند با جریان‌های ضد مذهب مقابله کند، در شعر ما وجود نداشته‌باشد. چنین بود که از دورة مشروطه تا انقلاب اسلامی‌، شعر مذهبی در همة اشکالش در انزوا و انفعال قرار داشت‌. شاعران مذهبی‌سرا با میراث نه چندان ارجمندی که از شعرهای موضوعی دورة صفوی و قاجاری داشتند، همچنان به مدح و مرثیه‌سرایی برای بزرگان دین مشغول بودند و البته به‌دور از نگرش‌های عمیق و موضع‌مندی مذهبی‌. بقیه شاعران نیز یا غیرمذهبی بودند یا ضدمذهب و البته بیشتر از نوع دوّم‌. شعر مذهبی نه جریانی غالب بود و نه حتّی جریانی قابل‌توجه و تأمّل‌. در این میانه شاعری که می‌خواست موضوع و موضع شعرش مذهبی باشد، مشکلاتی جدّی در پیش داشت چون هیچ الگوی جانداری از شعری که دارای هردو جنبه باشد سراغ نداشت‌.

در سه‌، چهار دهة اخیر، به ویژه مقارن پیروزی انقلاب اسلامی‌، نحوة نگرش جامعه به مذهب متفاوت شد و این‌، لاجرم تحوّلی در درونمایة شعرها را نیز در پی داشت‌. این تحول هم در موضوع رخ داد و هم در موضع‌. شاخصه‌های این تحوّل را به صورت زیر می‌توان نشان داد:

● گرایش به موضوع‌های مذهبی‌

باید پذیرفت که جریان پیشرو شعر قبل از انقلاب اسلامی چندان مذهبی نبوده‌است‌. البته نشانه‌هایی از رویکرد مذهبی را در شعر چند تن از شاعران مطرح آن دوره‌ها نظیر نعمت میرزازاده‌، طاهره صفّارزاده‌، علی موسوی گرمارودی و شاید یکی دو تن دیگر می‌توان سراغ گرفت ولی نه به صورت یک جریان فراگیر. از سویی دیگر، سانسور و محدودیتی که از سوی رژیم اعمال می‌شد، اجازة بروز چنین جریانی را نمی‌داد. شعرهای مذهبی آن دوره‌، غالباً به وسیلة کسانی سروده می‌شدند که از تحولات تکنیکی شعر در قرن اخیر بی‌بهره و گاه حتی با آن معارض بودند. به همین دلیل‌، این باور تقویت شده و حتی بدیهی به نظر می‌رسید که با حفظ معیارهای شعر امروز، نمی‌توان شعر مذهبی سرود. به‌راستی هم شعرهای مذهبی آن‌روز، از این معیارها بدور بودند و گاه حتّی مؤید این باور نادرست‌.

ولی در سه دهة اخیر، برعکس‌، تواناترین و بااستعدادترین شاعران‌، علم‌داران شعر مذهبی بودند و چنین نبود که این موضوع فقط دستمایة شاعران متوسط و کم‌مایه باشد. در واقع سرودن شعر با موضوع مذهبی نه نشانة تحجّر و واپس‌گرایی‌، که نشانة تحول و سرزندگی به شمار آمد. علّت هم این بود که دیگر خود مذهب نشانة تحجّر نبود.

● حضور موضع دینی در شعرهای موضوعی‌

ولی چنان که در آغاز بحث گفته‌ایم‌، پرداختن به موضوع دینی در شعر، کافی نیست و باید دید که در این شعری که مثلاً در ستایش بزرگان دین یا توصیف فرایض دینی سروده شده‌، تا چه حد نگرش‌های دینی وجود دارد و شاعر تا چه مایه از تعلیمات دینی بهره گرفته‌است‌. ما پیشتر معروف‌ترین شعر عاشورایی یعنی ترکیب‌بند محتشم را دیدیم و موضع آن را ـ که عملاً وجود نداشت ـ بررسی کردیم‌. کافی است مثنوی «روزی که در جام شفق مُل کرد خورشید...» از علی معلّم را بخوانیم تا تفاوت‌ها را دریابیم‌. در این شعر، واقعة عاشورا نه یک حادثة مقطعی و صرفاً اندوه‌برانگیز، بلکه بخشی از یک مسیر تلقی می‌شود؛ مسیر رویارویی دایمی حق و باطل‌؛ و شاعر با مخاطب قراردادن انسان‌های امروز و سهیم دانستن ما در این واقعه‌، می‌کوشد وظیفة ما را در ادامة این مسیر، گوشزد کند.

بی‌درد مردم‌، ما، خدا، بی‌درد مردم‌

نامرد مردم‌، ما، خدا، نامرد مردم‌

از پا حسین افتاد و ما برپای بودیم‌

زینب اسیری رفت و ما برجای بودیم‌

از دست ما بر ریگ صحرا نطع کردند

دست علمدار خدا را قطع کردند

نوباوگان مصطفی را سر بریدند

مرغان بستان خدا را سر بریدند

در برگریز باغ زهرا برگ کردیم‌

زنجیر خاییدیم و صبر مرگ کردیم‌

چون بیوگان ننگ سلامت ماند بر ما

تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما

ولی همواره این موضع مذهبی در شعرها وجود ندارد. مثلاً در بسیاری از شعرهایی که برای موضوع ظهور و در ستایش حضرت قائم سروده می‌شوند، فقط به ستایشی کلّی از حضرت بسنده می‌شود و تصویری از اهداف ظهور ایشان و وضعیت موعودی که با این قیام پدید خواهدآمد ارائه نمی‌شود. صحبت‌ها کلّی است و در این حد که ایشان جهان را پر از عدل و داد خواهند کرد و ریشة ستم را برخواهند کند، ولی الگویی از آن جهان‌ِ پر از عدل و داد ارائه نمی‌شد تا بتوان با کمک آن برای رسیدن به وضعیت موعود تلاش کرد. گویا بقیة انسانها لازم نیست بدانند آن وضعیت موعود چگونه است‌، چون لازم نیست که برای دستیابی به آن تلاشی بکنند. حالا در مقابل‌ِ این تصویر مبهم از آخرالزمان در شعرهای پیشین‌، می‌توانیم شعر «روز ناگزیر» قیصر امین‌پور را بخوانیم و دریابیم که چگونه شاعر عملاً الگوسازی کرده است‌:

روزی که دست خواهش‌، کوتاه‌

روزی که التماس‌، گناه است‌

و فطرت خدا

در زیر پای رهگذران پیاده‌رو

بر روی روزنامه نخوابد

و خواب نان تازه نبیند

روزی که روی درها

با خطّ ساده‌ای بنویسند:

«تنها ورود گردن کج ممنوع‌!»

و زانوان خستة مغرور

جز پیش پای عشق‌

با خاک آشنا نشود...

● حضور موضع دینی در شعرهای عام‌

ولی موضع دینی داشتن شاعر فقط در شعرهای با موضوع دینی‌، بالاترین حدّ انتظار ما نیست‌، بلکه انتظار می‌رود که شاعر حتّی در شعرهایی که برای دیگر موضوعات می‌سراید نیز دیدگاه دین را مطرح کند. دین در روابط اجتماعی‌، سیاست‌، اقتصاد، فرهنگ و خلاصه همة جوانب حیات بشری نظر دارد و طبیعتاً شعری که در هر یک از این موضوعات سروده می‌شود، باید این نگرشهای دینی را در خود داشته باشد. نمی‌توان از یک شاعر مسلمان انتظار داشت که به معضل فقر و غنا از زاویة نگرش مارکسیستی بنگرد و یا در شعرهای سیاسی خویش‌، مثلاً پیرو نظریات غربی باشد.

موضوع مهم این است که به باور ما، دین می‌تواند پاسخگوی همة نیازهای جامعة امروز باشد و بنابراین می‌توان در هر نوع شعری‌، به نگرش‌های دینی متکی شد، خواه موضوع آن شعر به صراحت مذهبی باشد و خواه نباشد.

محمد کاظم کاظمی



همچنین مشاهده کنید