سایه بی آبی بر سر پرآب ترین استان کشور

استان چهارمحال و بختیاری با مساحتی برابر با یک درصد از کل کشور, ۱۰ درصد از منابع آب کشور را در اختیار دارد

استان چهارمحال و بختیاری با مساحتی برابر با یک درصد از کل کشور، ۱۰ درصد از منابع آب کشور را در اختیار دارد. ریزش‌های جوی و برف و باران درکوه‌های این استان منشأ رودخانه‌های دائم جنوب غربی و مرکزی ایران یعنی کارون و زاینده‌رود است. در این استان چشمه‌های مختلفی نیز وجود دارد که می‌توان به چشمه​های دیمه، کوهرنگ، برم، مولا و سرداب و سیاسرد اشاره کرد. آبشارهای دیدنی این استان نشانگر موقعیت مهم منابع آبی این استان است. جنگل‌های بلوط نیز از دیگر جاذبه‌های زیست‌محیطی این استان است که می‌توان از آن یاد کرد.

با این حال این استان نیز همچون سایر نقاط کشور دستخوش مسائل زیست‌محیطی گوناگونی است. از سویی خشکسالی، منابع آبی این استان را تهدید می‌کند و پربارش‌ترین استان کشور را به رده یازدهم کم‌بارش‌ترین استان‌ها رسانده است و از سوی دیگر طرح‌های گوناگون انتقال آب، تهدیدات مختلفی را علیه محیط‌زیست استان بسیج کرده است.

تالاب بین‌المللی چغاخور با چشم‌انداز بدیع پرواز پرندگان بومی و مهاجررا از سویی یک تونل انتقال آب در معرض تهدید قرار داده است و از سوی دیگر با افزایش ارتفاع آب در آن، دیگر تعریف تالابی را از دست خواهد داد. تالاب گندمان نیز به دلیل سدی که روی تالاب چغاخور احداث شده رو به خشکی نهاده است و سودجویان مشغول برداشت علوفه و چرای دام در این تالابند.

تهدید مهم دیگر طرح انتقال آب بهشت‌آباد است. طرح بهشت‌آباد عنوانی است که برای انتقال آب از سرشاخه‌های رود کارون به اصفهان به کار برده می‌شود. این طرح بزرگ احداث تونلی ۶۵ کیلومتری است که با ظرفیت انتقال سالانه یک میلیارد و صد میلیون مترمکعب، آب را به فلات مرکزی ایران منتقل می‌کند. سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور سال ۱۳۸۶، مرکز پژوهش‌های مجلس سال ۱۳۸۷ و سازمان مدیریت منابع آب ایران به عنوان متولی آب کشور تیر امسال به این طرح، اشکالات فراوانی گرفتند و آن را تائید نکردند. کارشناسان معتقدند که در این طرح به مصارف حوضه‌های پایین دست توجهی نشده‌ است. این در حالی است که بسیاری از مناطق استان خوزستان از کم‌آبی رنج می‌برند. هدف این طرح تامین آب شرب اصفهان و جلوگیری از خشک‌شدن زاینده‌رود است و این در حالی است که عوامل زیادی در خشک‌شدن زاینده‌رود در منطقه پایین دست لنجان و مبارکه و محل شهر اصفهان موثر است. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز فروردین ۱۳۸۷، در شماره مسلسل ۸۹۳۵ گزارشی تحت عنوان «انتقال آب بین حوضه‌ای بهشت‌آباد، به فلات مرکزی» منتشر کرد. در این گزارش محورهای اصلی شامل انتقال آب حوضه‌ای در گستره جهانی، معیارهای ارزیابی در طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای، انتقال آب بین حوضه‌ای در ایران، تحلیل اجمالی انتقال آب بهشت‌آباد به زاینده‌رود، چالش‌های انتقال آب حوضه به حوضه، ضرورت‌ها و توصیه‌ها و سوال‌های مطرح در مورد طرح بهشت‌آباد، مطالب بسیار مهم و ارزشمندی ارائه شد.

کارشناسان آب تاکید می‌کنند که آمار آورد رودخانه کارون که در این طرح مورد استفاده قرار گرفته تنها مربوط به دوران ترسالی بوده، بنابراین قابل اتکا نیست. همچنین با توجه به بستر آهکی و کارستی استان چهارمحال‌وبختیاری، احداث تونل زیر سفره‌های زیرزمینی و با شیب منفی عملا آب منطقه را زهکش خواهد کرد. این در حالی است که در استان چهارمحال و بختیاری در چهار سال اخیر بارش‌ها ۵۴ درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یافته و ۸۰ درصد نوع بارش هم از برف به باران تغییر پیدا کرده است.

مدیرکل محیط‌زیست استان چهارمحال و بختیاری نیز مشکل بی‌آبی این استان را تائید می‌کند. به گفته او در کوهرنگ به ۷۰ روستا با تانکر آبرسانی می‌شود و آب در ۱۰شهر استان نیز جیره‌بندی شده است. عملا همه برداشت‌ها از سفره‌های آب زیرزمینی است و در بخشی از دشت‌های استان فرونشست زمین به دو تا سه متر رسیده است.

سعید یوسف‌پور تاکید می‌کند: «در خان میرزا، هم نشست زمین و هم کاهش آب زیرزمینی را شاهدیم. رسیدن به گنبدهای نمکی باعث شده آب، شور شده و EC آن از استانداردها فراتر برود. همه اینها یعنی که منابع آبی وجود دارد، اما برای مردم استان عملا اتفاقی نمی‌افتد.»

او مشکل دیگر استان را مساله تشکیل کانون‌های گرد و غبار می‌داند: «الان در استان، ۱۲کانون گرد و غبار شکل گرفته که سه تای آن کانون‌های اصلی است. یکی مرغزار شهرکرد که پایین شهرکرداست، جایی که الان فرودگاه قرار دارد و به دلیل تغییر کاربری‌های نامناسبی که در اراضی ایجاد شده بود مثل کشاورزی و احداث فرودگاه و زهکش چاه‌های آب کشاورزی، الان به کانون گرد و غبار تبدیل شده است. البته اتفاق خوبی که می‌افتد، اما خیلی دیر است اصلاح آبیاری است که از غرقابی به بارانی و قطره‌ای تبدیل می‌شود. با این حال در این چند سال برداشت آب بوده، اما جایگزین نبوده است. تالاب گندمان هم به دلیل خشکسالی و عرصه زیادی که دارد یکی از کانون‌های گرد و غبار شده است. در خان میرزا نیز تالابی بوده به نام تالاب ده صحرا که سی سال پیش با این نیت خیر که آنجا کشاورزی ایجاد بشود این تالاب را زهکش کردند و کامل خشک شده است. با خشک‌شدن این تالاب، سفره آب زیرزمینی متاثر شده و آنجا هم به یک کانون مولد گرد و غبار در استان تبدیل شده است. بیشترین چالشی که در حوزه کم‌آبی داریم در همین دشت خان میرزاست. بیشترین چاه کشاورزی و برداشت آنجاست، اما رودخانه‌ای در این دشت وجود ندارد. یعنی ورودی صفر و برداشت زیاد است. تازه این دشت یکی از ۱۱ دشت ممنوع ماست.»

یوسف‌پور معتقد است که در زمینه آگاهی مردم، تغییرات خوبی انجام شده است: «حتی در عشایر هم این دانش ایجاد شده که دیگر منابع آب برگشت‌پذیر نیست که فکر کنیم با باران سال بعد برمی‌گردد. چون وقتی زمین نشست می‌کند این خلل و فرج پر می‌شود و دیگر سفره آب بر نمی‌گردد. مردم دیگر اینها را می‌دانند، اما جایی که بحث معیشت و زنده ماندن در میان است مسائل، تداخل پیدا خواهد کرد. این درست نیست که ما بگوییم مردم کار بدی می‌کنند که از منابع چوبی جنگل‌ها برداشت می‌کنند، وقتی برای زنده ماندن و پخت و پز و گرمایش‌ ناچار باشند، اگر بخواهیم از این مساله جلوگیری کنیم باید سوخت در اختیارشان قرار بدهیم یعنی یا گازرسانی کنیم یا سوخت در اختیارشان باشد تا به سمت منابع جنگلی نروند.»

با این حال با تلاش‌های سازمان محیط‌زیست اتفاقات خوبی نیز در جریان است. به گفته یوسف‌پور در حوزه کاهش آلاینده سال گذشته هم در کل کشور و هم در استان چهارمحال و بختیاری ۲۰ درصد صنایع آلاینده کاهش یافته است. البته این به معنای تعطیلی صنایع نیست، بلکه فیلترگذاری احداث تصفیه‌خانه و مانند آن انجام پذیرفته است. میزان کاهشی که برای سال پیش رو برنامه‌ریزی شده نیز کاهش ۵۰ درصدی صنایع آلاینده است. پایش آنلاین که اغلب صنایع زیر باران نمی‌روند نیز اتفاق خوب دیگری است که در حوزه محیط‌زیست افتاده است. یوسف‌پور استانداردهای سوخت و ممنوعیت سخت‌گیرانه آزبست را نیز اتفاق خوشایند محیط‌زیستی دیگری می‌داند که به همه استان‌ها نیز تکلیف شده است.

وی اخبار خوشایند دیگری نیز در حوزه محیط‌زیست استان چهار محال و بختیاری دارد: «سال گذشته ما نزدیک به ۹ برابر سال قبل از آن در حوزه پرسنلی آموزش داشتیم که شامل آموزش اطفای حریق و قانون حمل و به کارگیری سلاح بوده است. در این مورد با قضات دادگستری هم کلاس‌های ثابتی داشته‌ایم. بحث آشنایی با طبیعت و گونه‌های حیات‌وحش را نیز شروع کردیم، چرا که یک محیط‌بان در عرصه‌ای که هست چیزهایی را باید بداند. البته بحث محیط‌یاری هم بوده که تا حدی به دلیل محدودیت‌های اعتباری نتوانستیم به اهدافمان دست پیدا کنیم. سال گذشته ما رتبه خوبی را در حوزه عملکرد استان گرفتیم. ارتقای پوشش بی‌سیم در استان یک موفقیت بود که برای پوشش ۹۵ درصدی برنامه داریم و با وجود مشکلاتی که بر سر تهیه تجهیزات بی‌سیم ثابت و سیار هست توانستیم ۶۵ درصد استان را تحت پوشش شبکه جدید قرار بدهیم. پاسگاه محیط‌بانی معدنمان بر اثر زلزله تخریب شده بود که الان در حال بازسازی هستیم.

در حوزه بودجه هم ما سال گذشته ۳۷ درصد رشد داشتیم که بیشتر صرف پرداخت‌های پرسنلی شد هرچند گوشه‌ای از زحمات محیط‌بان‌ها را هم جبران نمی‌کند، اما مثلا در جیره غذایی سعی کردیم آنچه حقشان است، پرداخت شود. در حوزه خشکسالی هم چیزی حدود ۲۰۰ میلیون تومان هزینه کردیم و کارهایی مثل لایروبی قنوات و ساخت آبشخور انجام دادیم و هنوز هم در دست انجام است. خرید مواردی مثل پمپ‌های اطفای حریق که پشت ماشین قرار می‌گیرد نیز کار خوب دیگری بود که در این دو سال انجام شد. نتیجه هم این بود که مثلا تالاب گندمان برای نخستین بار در دو سال گذشته آتش سوزی نداشت که البته بخشی از آن هم به خاطر زحمت محیط‌بان‌ها بود. موارد دیگری هم بود ضمن این که الان خود مردم هم بخصوص در شهر گندمان و روستاهای اطرافش دغدغه زیادی نسبت به تالاب دارند.»

مدیرکل محیط‌زیست استان چهارمحال و بختیاری پایان سخنش را به نهادهای مردمی محیط‌زیست اختصاص می‌دهد. یوسف‌پور تاکید می‌کند: «جاهایی باید ما تصدی را به بخش خصوصی بسپاریم. بویژه تشکل‌های غیر‌دولتی که خودشان دغدغه محیط‌زیست دارند و بدون هیچ انتظاری وارد عرصه شده‌اند. ما باید طبق اصل ۴۴ بخشی از تصدی را واگذار کنیم و به نظر من هم بهترین افراد می‌توانند همین تشکل‌ها باشند، چه در حوزه محیط‌زیست و چه در موارد دیگر. من حتی معتقدم اگر بشود باید مثل برخی کشورهای دیگر در مدیریت بهره‌برداری پایدار، استفاده از طبیعت و طبیعت گردی، مدیریت موزه‌ها و مانند این امور، سازمان‌های مردم‌نهاد اولویت اول باشد. ضمن این که من تاکید می‌کنم ما به سازمان‌های مردم‌نهاد حداقل کمک را می‌کنیم. اگر قرار است در حوزه آموزش، مشارکت مردمی اتفاق بیفتد به نظر من صف اول، سازمان‌های مردم‌نهاد است. اگر بتوانیم به آنها کمک مالی بکنیم و آموزش لازم را به آنها بدهیم، خیلی از سنگینی که روی دوش ماست برداشته می‌شود.»

مسعود بُربُر