تخریب تخت فولاد با ارزش ترین گورستان تاریخی ایران

در جنوب شهر تاریخی اصفهان گورستان تخت فولاد به لحاظ در بر گرفتن آثار بی شمار به عنوان یکی از مهم ترین و باارزش ترین گورستان های ایران محسوب می شود

در جنوب شهر تاریخی اصفهان گورستان تخت فولاد به لحاظ در بر گرفتن آثار بی‌شمار به عنوان یکی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین گورستان‌های ایران محسوب می‌شود. این گورستان کهن طی قرون متمادی به صورت حافظه‌ای تاریخی گردآورنده آثار بسیاری در خود بوده است و پیشینه تاریخی تخت فولاد به گواهی شواهد تاریخی و بقایای معماری که تا دهه قبل در لسان‌الارض موجود بود به اوایل دوره اسلامی برمی‌گردد و به احتمال زیاد بخشی از محل سکنی گزینی قبل از اسلام و صدر اسلام شهر تاریخی اصفهان بوده است.

وجود آثار و یادمان‌های ارزشمند تاریخی عده بسیاری از مشاهیر و علمایی که طی قرون متمادی در این مکان دفن شده‌اند، گذشته از ارزش‌های والای هنری و معماری به این مجموعه هویت ویژه‌ای به مثابه شناسنامه تاریخی، فرهنگی شهر بخشیده است، چه یکی از راه‌های شناخت تاریخ و فرهنگ هر سرزمین آشنایی با بزرگان، اندیشمندان، دانشمندان و پارسایان پیشرو راه حقیقت و کمال آن سرزمین است. شخصیت‌هایی که در دوران زندگانی پربار خود به گونه‌ای در گسترش دامنه علوم و فنون، ترویج دین و تهذیب و تربیت مردم زمان خویش نقش داشته و در ارتقای فرهنگ سرزمین‌شان سهم به سزایی داشته‌اند.

● سابقه تاریخی

سابقه تاریخی و نام تخت فولاد با افسانه و حرف و حدیث توامان است. آنچه قطعی است و بر پایه شواهد مستند تاریخی استوار اینکه تاریخ این محل حداقل به دوران آل‌بویه می‌رسد. مهدوی در مسیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان، بعد از اشاره به نقل قول‌ حافظ ابونعیم می‌نویسد: «زمین لسان‌الارض به شرحی که از کتاب: ذکر اخبار اصفهان تالیف حافظ ابونعیم نقل شد حکایت از بدو خلقت می‌کند که قدمت و اهمیت آن با خلقت انسان و زمین و آسمان شروع می‌شود. خبری که حافظ ابونعیم روایت می‌کند، هر چه باشد نشانگر سابقه تاریخی این سرزمین مقدس بوده و از آن حکایت می‌کند که قبل از اسلام نیز مورد توجه و عنایت مردم این شهر بوده است.»

سابقه تاریخی تخت فولاد همانگونه که اشاره شد حداقل به دوران آل بویه می‌رسد. این محدوده در دوره صفوی گسترش زیادی می‌یابد، زمان شاه سلیمان صفوی این محدوده به حداکثر وسعت خود رسیده به طوری که گفته می‌شود در این زمان ۴۰۰ تکیه و خانقاه وجود داشته است. از اواخر دوره صفوی به خصوص از زمان شاه سلطان حسین تخریب تکیه‌ها آغاز و در زمان حضور افغان‌ها در اصفهان این ناحیه خالی از سکنه می‌شود.

در زمان قاجار به خصوص در دوره حاج محمد حسین‌خان صدر شاهد اصلاحاتی در این محدوده همراه با ایجاد بنای مسجد و تکیه و آب‌انبار و ... هستیم. لیکن از اواخر دوره قاجار تخت فولاد دوباره دچار دگرگونی می‌شود.

● روند تخریب تخت فولاد در دوران معاصر

«... به اسم ایجاد فضای سبز آب به قبور مومنین بستند. دیوار تکیه‌ها و اطاق‌های آن را خراب کردند و چون خود را وارث اموات می‌دانند تمامی مصالح ساختمانی آن را شاید به عنوان اجرت خراب کردن بردند ... متجاوز از صدها فقیه و مجتهد و عارف و ادیب و شاعر و خطاط و هنرمند در این گورستان خفته‌اند...»

به طور کلی عوامل انسانی و مربوط به محیط (عوامل فرهنگی) تاثیرگذار بر روند تخریب بافت تاریخی تخت فولاد در چند دهه اخیر را می‌توان در چند دسته طبقه‌بندی کرد.

الف‌) دستگاه‌های دولتی تخت فولاد

ـ احداث خیابان‌ فرودگاه و تصرف اراضی جنوبی تخت فولاد جهت احداث فرودگاه در دهه ۳۰ که باعث تخریب بسیاری از تکایا و اولین قدم در جهت متروکه اعلام کردن تخت فولاد شد. در این رابطه آب‌انبار و بخشی از تکیه بابا رکن‌الدین _ آب‌انبار حاج آقا مجلس، بخشی از تکایای ریزی‌ها، بروجنی‌ها، تکیه میرزا رفیعا تخریب شد و بناهایی در محدوده اراضی فرودگاه قرار گرفت.

ـ هبه کردن زمین‌های تخت فولاد به موسسات دولتی توسط شهرداری‌ که از جمله اولین آنها اهدای قطعه زمینی از محوطه تاریخی لسان‌الارض به آموزش و پرورش جهت احداث مدرسه بود. احداث مرکز مخابرات فیض، احداث مرکز بهداشت نمونه‌ای دیگر از این موارد است.

ـ ایجاد سازمان پارک‌ها و گورستان‌های شهر اصفهان در سال ۱۳۶۲

توسط شهرداری به منظور تخریب تمامی بناهای تخت فولاد و تبدیل آنها به پارک و متعاقب آن متروکه اعلام کردن تخت فولاد در اواخر فروردین ماه سال ۱۳۶۳ ه.ش که دفن اموات را در آنجا از اول اردیبهشت همان سال قدغن کرد. ایجاد سازمان پارک‌ها و گورستان‌ها، با عکس‌العمل شدید افکار عمومی و بخشی از روحانیت مواجه شد. در سال ۶۹ براساس رای کمیسیون ماده پنج شورای عالی شهرسازی و معماری ایران گورستان تخت فولاد به مجموعه فرهنگی، مذهبی تغییر کاربری یافت.

ـ طرح مجموعه فرهنگی امام خمینی و مصلای بزرگ اصفهان در محوطه تاریخی مسجد مصلی به وسعت ۷۶۰۰۰ متر مربع در حال اجراست. این طرح محوطه مصلای صفوی مجموعه تخت فولاد را تخریب و مفهوم مصلی را که فضای باز جهت مراسم ویژه عبادی است از بین می‌برد. علاوه بر این طرح محوطه‌سازی این مجموعه که بخش عمده‌ای از اراضی جنوب غربی تخت فولاد را در بر می‌گیرد باعث تخریب تکیه میرزا باقر چهارسوقی در بخش جنوبی آن می‌شود.

ـ دفتر مجموعه مذهبی _ فرهنگی تخت فولاد که حدود یک دهه از فعالیت آن می‌گذرد بخش اعظمی از تکایای مجموعه را به جای بازسازی و بدون کسب نظر از میراث فرهنگی و علی‌رغم مخالفت‌های این سازمان تخریب کرد. در این رابطه سازمان با توجه به ثبت محدوده تاریخی _ فرهنگی تخت فولاد که در فهرست آثار ملی سال ۱۳۷۵ صورت گرفت، شکایات متعددی مطرح کرده که به پیوست است. نهایتا دفتر مذکور بعد از تخریب‌های گسترده جهت تهیه طرح سامان‌دهی مجموعه مبادرات به انتخاب مشاور کرد طرح مذکور نیز در شورای فنی سازمان مطرح و با توجه به عدم بررسی‌های لازم و شناخت اولیه محوطه توسط مشاور که لازمه ارایه طرح سامان‌دهی است سازمان طی صورت‌جلسه‌ای که به پیوست گزارش است درخواست کرد شناسایی سایت تاریخی توسط عملیات میدانی و با همکاری و نظارت میراث فرهنگی صورت پذیرد.

این مساله با تغییر مدیریت مجموعه همزمان و طرح جامع به کلی منتفی و اقدامات وسیعی جهت سامان‌دهی بدون اطلاع از چگونگی نحوه برخورد با یک محوطه تاریخی صورت گرفت. ادامه تخریب تکایا و مرمت‌های غیراصولی و ایجاد بقعه‌ها و المان‌های جدیدی که با روحیه و فلسفه بافت تاریخی مجموعه ناسازگار است باعث شده پاره‌ای از اقدامات اصلاحی را که در محوطه توسط دفتر مجموعه مذهبی _ فرهنگی صورت گرفته بسیار کمرنگ کند.

ب) تصرف اراضی تخت فولاد توسط مهاجران و زمین‌خواران

ـ تصرف اراضی تخت فولاد توسط مردم فقیر و بی‌بضاعت و احداث ساختمان‌های مسکونی و تجاری بدون جواز در آن که با کیفیتی نازل صورت گرفته و از لحاظ فرهنگی نیز مشکلات عدیده‌ای را به وجود آورده است.

ـ تصرف و خریداری اراضی تخت فولاد توسط مردم به عنوان ایجاد آرامگاه‌های خانوادگی که باعث تقسیم و بی‌چهره کردن منظر عمومی شده و بعد از آن به صورت اماکن خصوصی بهره‌برداری شده است.

ـ تخریب تکایا توسط متجاوزان و ثبت زمین‌های وقفی به شکل مالکیت خصوصی از جمله تفکیک چندین هزار متر از باغ واله و ثبت آن به شکل مالکیت خصوصی

پاره‌ای از تخریب‌های صورت گرفته در دو دهه اخیر به شرح زیر است:

ـ تخریب بقایای محوطه تاریخی لسان‌الارض قدیمی‌ترین بخش شناخته شده تخت فولاد و تخریب بقعه یوشع نبی

ـ تخریب تکایای تویسرکانی _ فاضل سراب _ ابوالمعالی _ شهشهانی _ ریزی‌ها به غیر از بقعه‌های واقع در میان تکایای مذکور.

ـ تخریب باغات، مسیر مادی‌های جاری در تخت فولاد و قطع درخت‌های توتستان‌ها

ـ و ...

علی خواجویی