مسجد دانشگاه تهران کانون تحولات انقلاب

انتخاب مسجد دانشگاه تهران در ۸ بهمن ۵۷ به عنوان مکان تحصن, گزینش بسیار دقیق و هوشمندانه ای بود که به فشرده شدن صفوف دو گروه روحانی و دانشگاهی و سرانجام تسلیم رژیم در مقابل خواست مردم کمک شایانی نمود

به دلیل ماهیت سیاسی دین اسلام همواره ، مسجد به عنوان کانون و محور فعالیت‌های دینی، سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام داشته است. این نقش به ویژه در تشیع به علت سرنوشت ویژه و تاریخ پرحادثه‌ آن و درگیری‌های فراوان آن با نظام‌های حاکم، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

مسجد، محل و پایگاهی برای عناصر ناراضی و انقلابی و مقری برای تجهیز و بسیج امکانات علیه حاکمان ظالم بوده است. سیر جنبش‌های سیاسی معاصر و نیز حرکت‌های انقلابی در قرون گذشته، نشان‌دهنده این واقعیت است که مسجد جایگاه بروز رفتارهای سیاسی مسلمین بوده است؛ این رفتارها در آغاز در چارچوب دعوت تعاون اسلامی آغاز می‌شد، ولی به دلیل نبودن مجراها و نهادهایی برای ظهور دغدغه‌ها و تمایلات سیاسی ،‌خود مسجد به نوعی پایگاه سیاسی تبدیل می‌گردید. به طور کلی، مسجد نماد فعالیت فکری، ‌معنوی، مذهبی و سیاسی و عمدتاً پایگاهی برای درخواست مشارکت سیاسی یا براندازی حکومت است. به همین دلیل است که دولت‌های استبدادی در جوامع اسلامی بیشترین واهمه را از مساجد داشته و دارند؛ زیرا این مراکز می‌توانند نیروهای بالقوه‌ سیاسی را در خود متمرکز کنند.

مبارزات قبل از انقلاب برای رسیدن به نتیجه ای که هم اکنون ما شاهد آن هستیم گویای این واقعیت است. از مساجدی که نقش مهمی در شکل گیری پیروزی انقلاب داشت مسجد دانشگاه تهران بود. یکی از مهم ترین تحصن ها هم در سال ۵۷ زمان ورود امام به ایران درهمین مسجد شکل گرفت .

در تاریخ چهارم بهمن ۵۷ وقتی که خبر بازگشت حضرت امام خمینی(ره) به کشور قوت گرفت، دولت بختیار، برای جلوگیری از ورود امام، به کلیه شرکت‏های هواپیمایی بین المللی اعلام کرد که به تهران پرواز نکنند. علاوه بر این به دستور بختیار، تعداد زیادی تانک و زره‏پوش در فرودگاه مهرآباد تهران مستقر شدند تا از ورود امام به میهن اسلامی جلوگیری نمایند. همچنین کلیه فرودگاه‏های کشور برای سه روز بسته اعلام شد و در نتیجه، نزدیکان امام اعلام کردند، به مناسبت بسته بودن فرودگاه‏ها، سفر امام به تهران، دو روز به تعویق افتاد.

پایگاه اینترنتی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در این باره می نویسد : درهر حال اعضاء و دست‌اندرکاران کمیته استقبال سخت مشغول تدارکات و اتخاذ تمهیدات لازم بودند که در دوم بهمن ۱۳۵۷ از دفتر امام در پاریس خبر رسید که ایشان در ۵ بهمن به ایران مراجعت خواهد کرد. این تصمیم، بسیاری از طرح‌های دولت بختیار و به خصوص آمریکا را که با اعزام ژنرال هایزر در صدد اخلال در روند انقلاب و حتی کودتا بود،‌نقش بر آب کرد. بختیار با اعلام اینکه دولت وی نمی‌تواند امنیت لازم را برای حضور امام در ایران فراهم کند، دستور داد از روز چهار بهمن، فرودگاه های کشور را ببندند تا مانع مراجعت امام به ایران شوند. از این رو به ناچار بازگشت امام به تأخیر افتاد، روحانیون مبارز نیز که طی چند روز در صدد چاره‌جویی بر آمده بودند به پیشنهاد یکی از روحانیون در اعتراض به اقدام دولت بختیار، تصمیم به تحصن در مسجد دانشگاه تهران گرفتند تحصن از صبح روز هشتم بهمن و با حضور اولیه چهل تن از علمای مبارز تهران آغاز شد و به سرعت از همان ساعات اولیه دامنه آن با حضور سایر علما و رجال مبارز گسترش یافت، علمای شهرستانی در این تحصن نقشی گسترده داشتند.

نکته مهم این است انتخاب مسجد دانشگاه به عنوان مکان تحصن، گزینش بسیار دقیق و هوشمندانه ای بود که به فشرده شدن صفوف مردم به ویژه دو گروه روحانی و دانشگاهی و سرانجام تسلیم رژیم در مقابل خواست مردم کمک شایانی نمود.

بیان دقیق تر این تحصن که در بخش رخدادهای سیاسی و فرهنگی سایت این مسجد آمده به این شرح می باشد: در تاریخ ۸ بهمن ماه ۱۳۵۷ چهل تن از روحانیون تهران و شهرستان ها برای اعتراض به عمل دولت در جهت ممانعت از بازگشت امام خمینی(ره) به ایران، در محل مسجد دانشگاه تهران متحصن شدند. ۲۰ تن از روحانیون از جامعه روحانیت مبارز و۲۰ تن دیگر از روحانیون شهرستان ها بودند. دکتر زیبا کلام از سوی سازمان ملی دانشگاهیان به این عده خیر مقدم گفت. روحانیون متحصن اعلام کردند که تا مراجعت حضرت امام خمینی (ره) به ایران ، به تحصن خود ادامه خواهند داد.

اسامی جمعی از متحصنین که در ساعات اول در مسجد دانشگاه گرد آمده بودند به این شرح بود: آقایان مطهری، آذری، محمدی، محفوظی، طاهری، محمد علی جنتی، مهدی ربانی، محمد علی شرعی، فاضل موحدی، یوسف صانعی، حسین راستی، محمد مومن، خلجانی، احمدی، توسلی، حیدری.

در روز ۱۰ بهمن ۱۳۵۷ تحصن روحانیون در مسجد دانشگاه ابعاد وسیع تری پیدا کرد و با پیوستن عده بیشتری به این تحصن، بیش از ۲۰۰۰ نفر در مسجد دانشگاه تهران گرد آمدند.

اعضای هیأت دبیران موقت سازمان ملی دانشگاهیان ایران در بیانیه ای پشتیبانی کامل خود را از خواست های روحانیون متحصن در مسجد دانشگاه تهران اعلام نموده و اظهار داشتند:

" تحصن روحانیت مبارز در مسجد دانشگاه تهران در حقیقت نشانه بارزی است از پیوند روحانیت و دانشگاهیان برای مبارزه با ظلم و خود کامگی و جهاد در راه عدل و آزادی. "

علمای قم، دانشگاهیان تبریز، سندیکای مشترک کارکنان صنعت نفت، جامعه هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت، هزاران نفر از محصلین علوم دینی، شورای هماهنگی سازمان های دولتی و ملی، انجمن اسلامی معلمان، جامعه کارکنان وزارت امور خارجه، کارکنان هواپیمایی ملی ایران، دانشجویان ،اساتید و کارکنان دانشکده مهدی رضایی، اعضای هیأت علمی دانشگاه ملی ایران، اعضای هیأت مدیره سندیکای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات، ناشران و کتاب فروشان منطقه دانشگاه، روحانیون آبادان، اهواز و اراک، کسبه، بازرگانان و اصناف و سایر طبقات مردم نیز در طی روزهای ۸ الی ۱۱ بهمن ۱۳۵۷ از این تحصن حمایت کرده و به جمع متحصنین پیوستند.

در تاریخ ۹/۱۱/ ۱۳۵۷ آیت الله طالقانی به جمع علمای متحصن در مسجد دانشگاه تهران پیوست‌ . آیت‌الله منتظری ‌، آیت‌الله صدوقی‌، آیت‌الله طاهری ‌ اصفهانی ‌، دکتر بهشتی و استاد مطهری نیز از جمله علمای متحصن بودند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی همچنین در سایت خود می نویسد: هم ‌زمان با این وقایع در تهران،‌علمای مبارز شهرستان‌ها نیز که خبر تحصن روحانیون تهران را دریافت کردند، برای اعلام حمایت از متحصنین دانشگاه تهران در برخی از مساجد شهرها، تحصن اختیار کردند. از آن جمله جمعی از مراجع قم نظیر آیات عظام گلپایگانی و مرعشی نجفی به همراه تعدادی از علما در مسجد اعظم قم تجمع کردند. در مشهد نیز جمع زیادی از علما و مردم در صحن اصلی حرم امام رضا (ع)‌ تحصن کرده و حتی تلگرافاتی نیز به تحصن‌کنندگان دانشگاه تهران در اعلام حمایت از آنها مخابره نمودند.

خاطرات حجت‌الاسلام رحیمیان نیز حاکی است که تحصن مشابهی با حضور علما، وعاظ و فضلای مبارز اصفهان در مسجد سید آن شهر انجام گرفت. نامبرده متن اعلامیه صادره از سوی متحصنین با امضای بیش از صد تن از علمای تحصن کننده را در کتاب خود ذکر کرده است.

به هر حال دولت بختیار در هراس از گسترش دامنه تحصن‌ها و افزایش مطالبات و فشار افکار عمومی، هنوز بیش از دو روز از تحصن مسجد دانشگاه تهران نگذشته بود که عقب‌نشینی نمود و اعلام کرد فرودگاه مهر‌آباد از دهم بهمن باز و به فعالیت‌های جاری خود ادامه خواهد داد.

در همان روز روحانیون‌ مبارز سراسر کشور که‌ برای‌ استقبال‌ از امام‌ به‌ تهران‌ آمده‌ بودند، وقتی‌بسته‌ شدن‌ فرودگاه‌ها و علاوه‌ بر آن‌، سرکوب‌ مردم‌ توسط‌ نظامیان‌ را دیدند، در مسجددانشگاه‌ تهران‌ تحصن‌ کردند. مقام‌ معظم‌ رهبری‌ ـ از روحانیون‌ متحصن‌ در مسجددانشگاه‌ تهران‌ ـ دراین‌ باره‌ می‌گوید: «روزی‌ که‌ قرار بود امام‌ بیایند، ما به‌ بهشت‌ زهرا رفته‌ بودیم‌، شهید بهشتی‌ درآنجا سخنرانی‌ کرد، بعد هم‌ قطعنامه‌ای‌ که‌ تهیه‌ شده‌ بود خواندیم‌ و برگشتیم‌.وقتی‌ برگشتیم‌، بحث‌ بر سر این‌ مطلب‌ بود که‌ قدم‌ بعدی‌ چه‌ باشد. فکر تحصن ‌در تهران‌ بی ‌ارتباط‌ با تجربه‌‌ تحصن‌ در مشهد نبود. در واقع‌، تجربه‌‌ موفق ‌تحصن‌ بیمارستان‌ مشهد بود که‌ اینک‌ در تهران‌ انجام‌ می‌گرفت‌، مدتی‌ بحث ‌بر سر محل‌ تحصن‌ بود. بعضی‌، مسجد امام‌ در بازار را که‌ آن‌ موقع‌ موسوم‌ به ‌مسجد شاه‌ بود، پیشنهاد کردند. برخی‌ هم‌ جاهای‌ دیگر را پیشنهاد کردند. دانشگاه ‌هم‌ ضمن‌ پیشنهادها بود که‌ پیشنهاد بسیار جالب‌ و از هر جهت‌ مناسبی‌ بود. بنابراین‌ شد که‌ صبح‌ زود برادرها به‌ دانشگاه‌ بروند، اما از این‌ خوف‌ داشتیم‌ که‌ دانشگاه‌ را ببندند. به‌ همین‌ دلیل‌ کسی‌ فرستادیم‌ که‌ با یکی‌ از مسئولان‌ دانشگاه‌ ـ که‌ بعدها به‌ نظرم‌ رئیس‌ دانشگاه‌ شد ـ صحبت‌ کند. تفاهم‌ شد و البته‌ مشکلات‌زیادی‌ هم‌ برای‌مان‌ ایجاد کردند. مسجد دانشگاه‌ خوشبختانه‌ باز بود و ما فورا ًوارد مسجد شدیم‌ و اتاقک‌های‌ بالای‌ مسجد را ستادهای‌ کارمان‌ کردیم‌.»

تعداد روحانیون‌ اعتصابی‌ که‌ ابتدا چهل‌ نفر بود، بعدها به‌ صدها نفر رسید و وعاظ‌ و مبارزان‌ انقلابی‌ با ایراد سخنرانی‌، مردم‌ را به‌ این‌ تحصن‌ تشویق‌ می‌کردند. از سخنرانان ‌برجسته‌ این‌ تحصن‌ می‌توان‌ به‌ شهید دکتر بهشتی‌، آیت‌الله‌ منتظری‌، آیت‌الله‌ محلاتی‌ و... اشاره‌ کرد. روحانیون‌ متحصن‌ در هشتم‌ بهمن‌ ماه‌، با صدور اعلامیه‌ای‌ خطاب‌ به‌ ملت‌ ایران‌ اعلام‌ کردند که‌ تا بازگشت‌ امام‌ به‌ کشور به‌ تحصن‌ خود ادامه‌ خواهند داد. دراین‌ اعلامیه‌ قید شده‌ بود:

«حکومت‌ غیرقانونی‌ و غاصب‌ بختیار در بی‌شرمی‌ و اهانت‌ به‌ حیثیت‌ ملت‌ ایران‌ روی‌ پیشینیان‌ نوکرصفت‌ خود را سفید کرد. در روز جمعه‌، ششم‌ بهمن‌ ماه‌، در تهران‌، تبریز، رشت‌، گرگان‌ و... دست‌ به‌ کشتارهای‌ فجیع‌ و وحشیانه‌ زد و با بستن‌ فرودگاه‌های‌ کشور به‌ روی‌ رهبر محبوب‌ ملت‌، آیت‌الله‌العظمی‌امام‌خمینی‌ ـ دام ‌ظله‌ ـ احساسات‌ پاک‌ مردم‌ شرافتمند ایران‌ را که‌ با قلبی‌ لبریز ازعشق‌ و دیدگان‌ پراشک‌ و شورِ در انتظار مقدم‌ فرخنده‌ی‌ رهبر عظیم‌الشأن‌ خودبودند سخت‌ جریحه‌دار کرد و خشم‌ ملت‌ ایران‌ را که‌ ریشه‌ی‌ او و اربابانش‌ راخواهد سوزاند بیش‌ از پیش‌ برانگیخت‌. اینجانبان‌ به‌ عنوان‌ اعتراض‌ به‌ اعمال ‌ضدانسانی‌ دولت‌ غیرقانونی‌ بختیار از ساعت‌ ۹ روز هشتم‌ بهمن‌ماه‌ جاری‌ تا بازگشت‌ حضرت‌ آیت‌الله‌العظمی‌ امام‌ خمینی‌ ـ دام ‌ظله‌ ـ به‌ وطن‌ و آغوش ‌پرمهر ملت‌، در مسجد دانشگاه‌ تهران‌ تحصن‌ اختیار می‌کنیم‌ و از این‌ محل‌ مقدس‌ در کنار برادران‌ دانشجوی‌ خود ندای‌ حق‌طلبانه‌ی‌ خود را به‌ گوش‌جهانیان‌ خواهیم‌ رساند.»

روزنامه‌‌ اطلاعات‌ در گزارشی‌ از تحصن‌ روحانیون‌ در دانشگاه‌ تهران‌ نوشت‌:

«تعداد روحانیون‌ متحصن‌ در حال‌ افزایش‌ است‌ و سخنگوی‌ آنان‌‌، [آیت‌الله‌احمد] جنتی‌ است‌. حدود ساعت‌ ده‌ صبح‌ امروز (هشتم‌ بهمن‌ماه‌)، نماینده‌ ‌خلبانان‌ اعتصابی‌ هواپیمایی‌ ملی‌ نیز به‌ جمع‌ روحانیون‌ آمد و آمادگی‌ خلبانان‌ رابرای‌ پیوستن‌ به‌ این‌ تحصن‌ اعلام‌ کرد. گروه‌های‌ دانشجویی‌ و نیز مردم‌دسته ‌دسته‌ در حالی‌ که‌ شعارهایی‌ چون‌: «برادر مسلمان‌، تحصن‌، تحصن‌،دانشگاه‌، تحصن‌» سر می‌دادند به‌ جمع‌ متحصنین‌ می‌پیوستند، دیگر شعارهای ‌افراد متحصن‌ عبارت‌ بودند از: «نه‌ قانون‌ اساسی‌، نه‌ سازش‌ سیاسی‌، تنها راه‌ رهایی‌ جنگ‌ مسلحانه‌ است‌».

مجموع‌ این‌ تکاپوها و تلاش‌های‌ مبارزان‌، باعث‌ شد تا دولت‌ بختیار عقب‌نشینی‌ کند. درواقع‌ دولت‌ بختیار، شکست‌ را پذیرا شد و روز نهم‌ بهمن‌ماه‌، اعلام‌ کرد که‌ فرودگاه ‌مهرآباد امروز باز خواهد شد و هیچ‌ ممانعتی‌ در راه‌ ورود امام‌ به‌ کشور وجود ندارد. وی‌ سپس‌ خواست‌ با توسل‌ به‌ ترفند دیدار با امام‌، در ورود معظم‌له‌ به‌ کشور تأخیر ایجادکند؛ ولی‌ امام‌ با بیان‌ اینکه‌ تا دیروز محمدرضا‌ خائن‌ ارتش‌ را با آتش‌ گشودن‌ به‌ روی ‌مردم‌ و برادران‌ و خواهران‌ ننگین‌ کرد و اکنون‌ نوکر یا نوکرانش‌ این‌ خدمت‌ استعمار را برعهده‌ گرفته‌اند، بختیار را «مهره‌ای‌ دیگر با نقاب‌ ملیت‌» توصیف‌ کرد؛ بنابراین‌ راه‌ هرگونه‌ ترفند و فرصت‌سوزی‌ از طرف‌ وی‌ را بست‌ و اعلام‌ کرد به‌ کشور برمی‌گردد.

در حالیکه‌ بختیار اعلام‌ کرد فرودگاه‌ها باز است‌ و پروازهای‌ خارجی‌ می‌تواند صورت‌ گیرد، هراس‌ از ناامنی‌ وجود داشت‌. کارکنان‌ اعتصابی‌ سازمان‌ هواپیمایی‌ ملی ‌ایران‌ در اطلاعیه‌ای‌، برخی‌ اقدامات‌ ایذایی‌ صورت‌ گرفته‌ در فرودگاه‌ مهرآباد، از جمله ‌عیب‌ و نقص‌ پیدا کردن‌ دستگاه‌ها را اعلام‌ و تأکید کرد:

«۱ـ در زمان‌ شروع‌ اعتصابات‌، کلیه‌ دستگاه‌ها بدون‌ عیب‌ و نقص‌ بود.

۲ـ قابل‌ تصور نمی‌باشد که‌ در آن‌ واحد، فرودگاه‌ها همزمان‌ با هم‌ دچار نقص‌ فنی‌ شوند.»

بنابراین‌ تعمدی‌ بودن‌ نقص‌ فنی‌ در دستگاه‌های‌ فرودگاه‌ بین‌المللی‌ مهرآباد را اعلام‌کردند. شرکت‌ هواپیمایی‌ فرانسه‌ ـ ایرفرانس‌ ـ نیز اعلام‌ کرد که‌ به‌ علت‌ این‌ نقص‌ فنی‌ درروز یازده‌ بهمن‌، پرواز صورت‌ نخواهد گرفت‌. در نتیجه‌، پرواز انقلاب‌ قرار شد روز دوازدهم‌ بهمن‌ماه‌ به‌ سوی‌ ایران‌ صورت‌ گیرد.

و بدین ترتیب رهبر کبیر انقلاب اسلامی ظفرمندانه به وطن خود بازگشتند و سکانداری کشتی نهضت مردمی را در دریای مواج و خروشان جوشش و غلیان عمومی از نزدیک بر عهده گرفتند.

لیلا رضوی

دفتر پژوهش و بررسیهای خبری