چهل سال همزیستی عاشقانه با واژه ها

عظیم ترین كار دهخدا, تهیه مواد لغتنامه بود و این امر گذشته از تنظیم و تالیف قسمتی از كتاب كه در حیات خود آن مرحوم صورت گرفت , كاری دشوار و جانكاه بود, زیرا غالبا بیش از دوازده ساعت در شبانه روز كار می برده است , آن هم طی مدتی نزدیك به چهل سال

عظیم‌ترین‌ كار دهخدا، تهیه‌ مواد لغتنامه‌ بود و این‌ امر گذشته‌ از تنظیم‌ و تالیف‌ قسمتی‌ از كتاب‌ كه‌ در حیات‌ خود آن‌ مرحوم‌ صورت‌ گرفت‌، كاری‌ دشوار و جانكاه‌ بود، زیرا غالبا بیش‌ از دوازده‌ ساعت‌ در شبانه‌ روز كار می‌برده‌ است‌، آن‌ هم‌ طی‌ مدتی‌ نزدیك‌ به‌ چهل‌ سال‌.

استخراج‌ لغات‌ از نیمه‌ دوم‌ دهه‌ آخر قرن‌ چهاردهم‌ هجری‌ شمسی‌ (۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰) آغاز شده‌ و تا پایان‌ حیات‌ دهخدا ادامه‌ داشته‌ است‌.

ترتیب‌ كار دهخدا در لغت‌ نویسی‌ چنین‌ بوده‌ است‌ كه‌ ابتدا كتابی‌ را از نظم‌ (بیشتر) یا نثر (كمتر) می‌خوانده‌، البته‌ با سرعت‌ خاص‌ و دقت‌ لازم‌، كه‌ دو خصوصیت‌ بارز او بود و كلماتی‌ را كه‌ لازم‌ یا جالب‌ می‌دیده‌ بر قسمت‌ فوقانی‌ قطعه‌ كاغذی‌ با طول‌ و عرض‌ تقریبی‌ ۵٭۴ سانتیمتر (كه‌ اصطلاحا به‌ آن‌ «فیش‌» یا «یادداشت‌» یا «برگه‌» گفته‌ می‌شود) می‌نوشته‌ و سپس‌ در متن‌ كتاب‌ زیر آن‌ لغت‌ نقل‌ شده‌، خطی‌ می‌كشیده‌ كه‌ نمایانگر نقل‌ آن‌ كلمه‌ باشد و گاه‌ نیز بدون‌ كشیدن‌ خط‌، بر زبر آن‌ لغت‌ علامتی‌ شبیه‌ عدد هفت‌ بطور مورب‌ می‌نهاده‌ و سپس‌ در حاشیه‌ می‌نوشته‌ است‌ «نقل‌ شده‌» تا معلوم‌ باشد آن‌ لغت‌ و نیز بیت‌ یا عبارتی‌ كه‌ لغت‌ در خلال‌ آن‌ آمده‌ است‌، بیرون‌ نویس‌ شده‌ است‌. آنگاه‌ در قسمت‌ پایینی‌ برگه‌ها بیتی‌ را كه‌ لغت‌ بیرون‌ نویس‌ شده‌ در ضمن‌ آن‌ آمده‌ بود با نام‌ شاعرش‌، یا عبارت‌ متضمن‌ لغت‌ استخراج‌ شده‌ را با نام‌ نویسنده‌اش‌، یا نام‌ كتابی‌ كه‌ عبارت‌ به‌ آن‌ متعلق‌ بوده‌، می‌نوشته‌ است‌. در فاصله‌ لغت‌ و شاهد شعری‌ یا نثری‌، یعنی‌ در وسط‌ برگه‌ها، غالبا معنی‌ یا معانی‌ و مترادفات‌ لغت‌ را تحریر می‌كرده‌ است‌.

در ثبت‌ معانی‌، وقتی‌ معنایی‌ را كه‌ برای‌ لغت‌ استنباط‌ كرده‌ بوده‌ قطعی‌ می‌پنداشته‌، كنار آن‌ معنی‌ و در داخل‌ دو ابرو حرف‌ میمی‌ (م‌) ثبت‌ می‌كرده‌ است‌ به‌ نشانه‌ و رمز مسلم‌ بودن‌ معنی‌ استنباط‌ شده‌ و به‌ عبارت‌ دیگر به‌ علامت‌ قطعیت‌ صحت‌ آن‌ معنی‌ برای‌ آن‌ كلمه‌.

دهخدا گاه‌ لغاتی‌ را كه‌ در خاطر داشته‌ یا در مكالمه‌ از این‌ و آن‌ می‌شنیده‌ یا در نوشته‌یی‌ غیر از متون‌ ادبی‌ می‌دیده‌ از راه‌ احتیاط‌ بر همان‌ برگه‌ها یادداشت‌ می‌كرده‌ و اگر معنایی‌ برای‌ آن‌ بدون‌ مراجعه‌ به‌ ماخذ، در خاطر داشته‌ ؤبت‌ می‌كرده‌ یا اگر لازم‌ می‌دیده‌ شرحی‌ یا مترادفی‌ همراه‌ آن‌ می‌ساخته‌ است‌ كه‌ راهنما باشد و پیداست‌ كه‌ اینگونه‌ فیش‌ها شاهد شعری‌ یا نثری‌ ندارد.

در مورد تهیه‌ یادداشت‌های‌ اعلام‌ تاریخی‌ و جغرافیایی‌ نیز حال‌ بدین‌ منوال‌ بوده‌ است‌، الا اینكه‌ در این‌ دسته‌ از یادداشت‌ها كار دستیاران‌ دهخدا بیشتر است‌.

و بدین‌ گونه‌ بود كه‌ طی‌ چهل‌ سال‌ دهخدا با دستیاران‌ و یاورانی‌ كه‌ یافت‌، لغت‌نامه‌ را پی‌ریزی‌ كرد. حدود یك‌ چهارم‌ تا یك‌ پنجم‌ یادداشت‌های‌ لغت‌، دست‌ خط‌ خود دهخدا است‌، اما در مورد فیش‌های‌ اعلام‌ این‌ نسبت‌ بسیار كمتر است‌. برگه‌ها و یادداشت‌های‌ لغت‌ را كه‌ شمارشان‌ به‌ دو میلیون‌ برآورد می‌ شود، گروهی‌ دیگر بتدریج‌ الفبایی‌ و در دسته‌ های‌ تقریبا صد برگه‌یی‌ بسته‌ بندی‌ می‌كرده‌اند و طی‌ سی‌ و شش‌ سال‌ دوره‌ تالیف‌ و چاپ‌ لغتنامه‌ (۱۳۲۴ تا ۱۳۵۹) خود دهخدا و دستیاران‌ او، آنها را در اختیار می‌گرفته‌ و مبنای‌ تنظیم‌ بخشی‌ از لغتنامه‌ و تالیف‌ آن‌ قرار می‌داده‌اند.

مرحوم‌ دهخدا بتدریج‌ كه‌ یادداشت‌های‌ لغتنامه‌ تهیه‌ می‌شده‌، در صدد تنظیم‌ آنها و تالیف‌ فرهنگ‌ نیز بوده‌، اما برای‌ این‌ منظور در آغاز تالیف‌ ظاهرا اصول‌ كامل‌ لغت‌نویسی‌ را چنانكه‌ باید رعایت‌ نمی‌كرده‌ است‌. به‌ این‌ شكل‌ كه‌ به‌ جای‌ نوشتن‌ مطالب‌ بر مبنای‌ نقل‌ لغات‌ و معانی‌ و شواهد از فیش‌ها به‌ صفحات‌ جداگانه‌ كه‌ قابل‌ جابه‌جا شدن‌ و كم‌ و زیاد گشتن‌ باشد، مطالب‌ را از فیش‌ها به‌ صفحات‌ دفتری‌ بزرگ‌ منتقل‌ می‌كرده‌ و با فاصله‌ دادن‌ میان‌ لغات‌ (برای‌ افزودن‌ لغاتی‌ كه‌ احتمالا بعدها به‌ دست‌ می‌آید) به‌ ترتیب‌ می‌نوشته‌ است‌، و بدین‌ سان‌ دو دفتر بزرگ‌ مشتمل‌ بر لغات‌ و شواهد و معانی‌ حرف‌ «آ» فراهم‌ ساخته‌ بود. اما چون‌ استخراج‌ لغت‌ ادامه‌ داشت‌، طبیعی‌ است‌ كه‌ در مطالب‌ آن‌ دو دفتر تنظیمی‌، از حروف‌ «آ» هم‌ به‌ مرور تجدیدنظرهای‌ مكرر لازم‌ می‌آمده‌ و لذا در هر نوبت‌ در فواصل‌ سفید مانده‌ سطرها، و نیز احیانا با ترسیم‌ خط‌ ابرو در كنار صفحات‌، مطالب‌ جدید افزوده‌ می‌شد و باز نوبت‌ دیگر با پیدا شدن‌ لغت‌ دیگر یا معنی‌ دیگر یا شاهد دیگر برای‌ لغت‌ تحریر شده‌، این‌ اضافات‌ می‌بایستی‌ نقل‌ و الحاق‌ شود و چون‌ ادامه‌ این‌ كار نمی‌توانسته‌ است‌ محدود و محصور به‌ فواصل‌ نانویس‌ و سفید مانده‌ میان‌ سطور یا حواشی‌ صفحات‌ بم

اند، پیداست‌ كه‌ آشفتگی‌ در ترتیب‌ مطالب‌ و سردرگمی‌ در تحریر و دشواری‌ در حروفچینی‌ به‌ هنگام‌ چاپ‌ ایجاد می‌كرده‌ است‌. حال‌ چنین‌ بوده‌ است‌ تا اینكه‌ به‌ استناد گفته‌ دكتر علی‌اكبر سیاسی‌ استاد و رییس‌ اسبق‌ دانشگاه‌ تهران‌، مرحوم‌ دهخدا از نقل‌ مندرجات‌ یادداشت‌ها به‌ صفحات‌ دفاتر باز ایستاد و آنها را در برگه‌های‌ جداگانه‌ تحریر كرد تا همه‌ وقت‌ قابل‌ تغییر و تبدیل‌ و فزونی‌ و كاستی‌ باشد، كار صحیحی‌ كه‌ از آن‌ پس‌ تا پایان‌ چاپ‌ لغتنامه‌ دنبال‌ شد.

---