آیا فلسفه مرده است

پاسخ گفتن به تمام پرسش های فیزیک پیروزی نبوغ بشری است اما دقیقاً به واسطه نبوغ انسان ها, نسبت به کسب این تمامیت اطمینان ندارم

برخی بر این باورند که فیزیک به پایان عمر خویش نزدیک می شود زیرا به زودی تمام پرسش هایش پاسخ می یابند. من تا این اندازه خوش بین نیستم. برخی ادعا می کنند فلسفه از پیش پایان پذیرفته است، زیرا پرسش هایش هرگز پاسخ نمی یابند و شاید هیچ گاه نباید چنین پرسش هایی طرح می شدند؛ تا این اندازه نیز بدبین نیستم. من مثل همیشه این باور نه چندان تازه را طرح می کنم که نه کامیابی ها و نه ناکامی های ما پایان پذیرفته اند.

پاسخ گفتن به تمام پرسش های فیزیک پیروزی نبوغ بشری است. اما دقیقاً به واسطه نبوغ انسان ها، نسبت به کسب این تمامیت اطمینان ندارم. کنار گذاشتن پرسش های فلسفی، ترک فاجعه بار تامل و معنا خواهد بود. اما دقیقاً به خاطر همین گریزناپذیری پرسش های فلسفی (یعنی اینکه صرفاً دانشگاهی نیستند، بلکه در جریان زندگی روزمره بروز می بایند) نسبت به اینکه هرگز از چنین فقدانی رنج ببریم، مردد هستم؛ موجی از بربریت و فلسفه نامطلوب از بین می رود، اما پایان نهایی فلسفه تا هنگامی که نوع بشر امیدها، تعارضات، مشکلات، کنجکاوی و نبوغ خود را از دست ندهد، تحقق نخواهد یافت. در قرن بیستم، فلسفه غرب به دو اردوگاه عمیقاً متضاد تقسیم شد؛ یعنی فلسفه «تحلیلی» انگلیسی زبان و فلسفه اروپایی یا «قاره یی». مهم نیست که این فلسفه ها تا چه حد متفاوتند و چگونه نوآوری های وحدت بخش اخیر میان آنها شکل گرفته است.

یکی از دلایل اعتقاد به مرگ فلسفه این است که شخصیت های بزرگ هر دو اردوگاه به رغم اشتراک اندک، در مورد مرگ فلسفه به توافق رسیده اند. به نظر تحلیلگران انگلیسی می توان از طریق تحلیل زبان به وعده دیرینه اخذ شناخت از فلسفه تحقق بخشید. یعنی آنچه الیور وندل هولمز آن را کره گرفتن از خلأ می داند. تحلیل زبان فعالیتی بلندپروازانه نبود و نکته نیز همین است. این کار رسالتی موقتی و فروتنانه بود و امیدها را برمی انگیخت، دقیقاً به این دلیل که در سطح باقی می ماند. لودویک ویتگنشتاین امیدوار بود که وضوح بخشی به زبان بیش از حل مسائل فلسفی، آنها را منحل کند و از این طریق فلسفه را به پایان رسانـد زیرا وضوحی که به دنبالش هستیم حقیقتاً کامل است. اما این سخن صرفاً بدان معنا است که مسائل فلسفی کاملاً از بین خواهند رفت. این کشف واقعی مرا قادر می سازد که به دلخواه از فلسفه ورزی دست بردارم. این کشف به فلسفه آرامش می بخشد و بدین سان، دیگر از پرسش هایی که خود آن را زیر سوال می برند رنج نمی برد. (پژوهش های فلسفی، بند ۱۳۳)

اما مرگ فلسفه به این دلیل که مسائل آن محو شده اند، صورت نگرفته است. بر عکس، با تحلیل زبان درمی یابیم که اندیشه تا چه اندازه توسط زبان جهت دهی شده و رهایی از آن چقدر دشوار است. «فلسفه نبردی است برای رهانیدن ذهن از افسون زبان» و رسالت آن «نشان دادن راه خروج از بطری به مگس» محسوب می شود. (پژوهش های فلسفی، بند های ۱۰۹ و ۳۰۹) در این طرح، فلسفه پایان یافته تلقی نمی شود، مگر وقتی که غهمانند مورد فیزیکف نبوغ بشری پیروز شود یا خودفریبی صورت گیرد؛ ما همچنان در انتظاریم.

فیلسوفان تحلیلی در مقابل شیوه های بزرگ و سنتی فلسفه که دعاوی بسیاری دارند و (به نظر ایشان) هیچ چیز در آنها ثابت نمی شود، قد علم می کنند؛ بنابراین ایشان امیدوارند با تشخیص منشاء خطا - یعنی افسون زبان - و مهار بلندپروازی هایشان پیش روند. هدف ویتگنشتاین صرفاً رهایی از توهم نظام مند زبان بود. دیگر فیلسوفان تحلیلی (به قول جان لنگ ) می خواستند سنگریزه یی روشن به توده شناخت بیفزایند.

اما آنها به جای ترک یا اصلاح عمیق فلسفه به حفظ این عنوان پرداختند و آن را در حوزه های زبان شناسی و ریاضیات به کار بردند، یعنی در قلمروهایی که پیشرفت امکان پذیر بود. ایشان در فلسفه به جای پیشرفت، اختلافات و الگوهایی جدید به وجود آوردند. فیلسوفان تحلیلی می توانند سهم در زبان شناسی و ریاضیات را فلسفه به شمار آورند. زیرا اصرار بر پیشرفت، تعریف دوباره فلسفه را ایجاب می کند، دقیقاً همان طور که اصرار بر خوش بینی و خوش باشی، برخی از روسای جمهور جدید را به بازتعریف «رکود» واداشته است. به قول «ارنست گلنر» (در کلمات و اشیا) کشیشی که ایمانش را غبه دینف از دست می دهد، دست از دعوت خویش برمی دارد، اما فیلسوفی که ایمانش را غبه فلسفهف از دست می دهد، به تعریف دوباره فلسفه می پردازد.

در اروپا، مارتین هایدگر فیلسوفان قرن بیستمی و غیرتحلیلی را کاملاً متقاعد کرد که فلسفه با نیچه مرده و نیچه آن را کشته است. ریچارد رورتی نظریه هایدگر را به صورتی امروزین درآورده و به آن جنبه یی عامه فهم بخشیده است. نیچه فلسفه را به تمامیت نرساند، تمام پرسش هایش را پاسخ نگفت یا آن را وظیفه یی محال ندانست، بلکه بی حاصلی و خودفریبی آن را آشکار کرد. نیچه نیز علیه شیوه اصلی فلسفه سنتی قیام کرد و دریافت که این شیوه بر علایقی ناشناخته و خودشناسی ضعیف مبتنی بوده است. انتقاد نیچه از منظری دیگر با اعتراضات مارکس و بعدها فروید پیوند می یابد. ایشان همگی فلسفه را از تظاهر به عینیت باز داشتند و از آن خواستند علایق به کار رفته در پژوهش را بشناسد و بدون دعوی حقیقت مسوولیت به کارگیری آنها را بپذیرد. اگر به واسطه فلسفه های معاصر متقاعد شویم که تفکر، تماماً نوعی تحریف نظام مند واقعیت، یا همان تحریف ایدئولوژیک است- یعنی محصول نژاد، طبقه، جنسیت، زبان، خلق و خوی، فرهنگ و قرن- در آن صورت چاره یی جز پذیرش این باور نخواهیم داشت. تلاش جهت رهایی از این دام با جست وجوی سنتی حقیقت که فراتر از این محدودیت های متنی است (به زعم بسیاری) کاری احمقانه است. اگر این انتقاد وارد باشد، اصرار بر فلسفه در حکم تکرار کهنه پرستانه، نوستالژیک و جاهلانه مواضع پیشین است. پذیرش این انتقاد بدون جست وجوی راه حل آن و در عین حال تداوم خودآگاهانه فلسفه، مصداق چیزی است که پیتر اسلوتردیچ (در نقد عقل کلبی ) آگاهی نادرست روشنفکرانه می نامد. هایدگر مسیری را در فلسفه اخیر نشان می دهد که به واسطه نیچه از آرمان سنتی عینیت به نفی آن می انجامد. همچنین رورتی نشان می دهد چه مقدار از جنبش های معاصر فلسفی این راه را در پیش گرفته اند؛ اما هر دو عاقل تر از آنند که تمام فلسفه را پی جوی این مسیر بدانند یا فلسفه پس از نیچه را کاملاً همسان بینگارند. با این حال اگر ادعای فوق بدین صورت تغییر یابد که تمام فیلسوفان شایسته، این مسیر را در پیش خواهند گرفت، نشانه تکبر یا مصادره به مطلوب خواهد بود. به علاوه هایدگر و رورتی عجولانه فرض می کنند که این راه به عدم فلسفه و نه صرفاً فلسفه نامطلوب، غیرسنتی یا حتی فلسفه انقلابی یا برانگیزاننده رهنمون خواهد شد.

به هر حال گمان نمی کنم ما به نسبیت تاریخی یا انحرافات ناشی از دستور زبان محکومیم. اما این دعاوی پست مدرن را نیز نادرست نمی دانم. من با آنها موافقم، زیرا طغیان علیه استدلال های پریشان و دعاوی متکبرانه در بخش اعظمی از فلسفه سنتی را می پذیرم. اما این قضایای پست مدرن را به سختی می پذیرم، زیرا آنها نه تنها اثبات ناپذیر بلکه خودویرانگرند. در فلسفه سنتی مشکلات طرفداری از نسبی گرایی بدون دچار شدن به تناقض، به خوبی شناخته شده است. به عبارت ساده تر اگر بگوییم «همه باورها به شرایط تاریخی بستگی دارند» این ادعا شامل خودش هم می شود؛ اگر این عبارت نادرست باشد، بنابراین می توان از آن چشم پوشی کرد اما اگر درست باشد، صرفاً به زمان و مکان صدور خودش بستگی دارد. بدین سان این عبارت یا مطلقاً نادرست یا تنها برای بخشی از مردم صحیح خواهد بود. پرسش همچنان مطرح آن است که آیا با این قیاس ذوحدین، مشکلات پیشاروی نسبی گرایی بیش از حد ساده انگاشته نمی شود؟ برای نخستین بار، افلاطون این پرسش را طرح کرد. نسبی گرایان نیز از آن پس کوشیده اند به این پرسش پاسخ دهند. برخی این حقیقت را که ما بر سر پاسخ به پرسش مذکور به توافق نرسیده ایم، نشانی دیگر از بی ثمری فلسفی می دانند. اما از نظر من این حقیقت، نشانی است از پرسشی اجتناب ناپذیر. شاید مابعدالطبیعه مرده باشد، اما معرفت شناسی نمی میرد، زیرا اعلان های مرگش آن اندازه خام و مساله انگیزند که توجه فلاسفه را ایجاب می کنند.

به طور خلاصه گمان می کنم هر دو فیلسوف قاره یی و تحلیلی به واسطه ناامیدی از آرمان شناخت عینی، مرگ فلسفه را اعلام داشته اند و خود را به انواع متفاوتی از نسبی گرایی تاریخی و زبانی سپرده اند. اما شناخت عینی هرگز شرط تعیین کننده یی برای فلسفه نبوده است. شناخت عینی، برنامه یی پژوهشی یا نوعی آرمان به شمار می رود، اما نه برای تمامی فلاسفه. در واقع نسبی گرایی درست به اندازه عینی گرایی، فلسفه است. از این رو ناکامی برنامه پژوهشی عینی گرایان دلیل خوبی برای نسبی گرایی یا اعلام مرگ فلسفه نیست. اگر چنین است، چرا فلاسفه یی صاحب نبوغ مقدمات خود را نقض می کنند و مرگ فلسفه را اعلام می دارند؟ من این تفسیر توماس ناگل را می پذیرم؛ «اگر نظریات تعین تاریخی و توهم دستوری نادرستندغیا نادرست تلقی می شوندف، چرا برخی فیلسوفان علاج دردهای مابعدالطبیعی شان را در این درمان ها می دانسته اند. تشخیص متفاوت من آن است که بسیاری فیلسوفان از این موضوع رنج می برند و در صورت رهایی از معضلات آن، خشنود خواهند شد. غالب افراد این امر را ناامیدکننده می پندارند، اما برخی دیگر به صعوبت آن، چنین واکنش نشان می دهند که این اقدام را نادرست و این مسائل را غیرواقعی می انگارند.»(کتاب نگرشی از هیچ کجا، ص ۱۱)

چرا من از فلسفه رانده نشده ام؟ کوتاه ترین پاسخ آن است که من هرگز برنامه تحلیلی جهت بیداری از رویای زبان یا به دست آوردن شناخت فلسفی از تحلیل آن را نپذیرفته ام. به علاوه این تشخیص تحلیلی را نیز نپذیرفته ام که فلسفه بعد از نیچه تکراری یا خود فریب است. چرا من این امور را رد کرده ام؟ تا حدودی بنا به دلایلی که از حیث فلسفی معتبرند به گمان من این نتیجه گیری ها شتاب زده هستند و تا حدی در جهل ما نسبت به تاریخ فلسفه، فقدان خلاقیت در تجسم گزینه های پیش رویمان و اندیشه های گذرای ما ریشه دارند. اما اساساً الگوهای ما برای اینکه فلسفه چیست و چه باید باشد، متفاوت است. آنچه ناگل صعوبت فلسفه می خواند، تصور مرا از فلسفه مخدوش نمی سازد. از نظر من فلسفه به جست وجوی حقیقتی عینی و نظام مند محدود نمی شود، هر چند در گذشته غالباً این صورت را به خود گرفته است. بنابراین وقتی این جست وجو به گونه یی تردید آمیز ناموفق از آب درمی آید، از فلسفه دل آزرده نمی شوم. من در نگرش خود به فلسفه برای هیچ خواست، فرض یا برنامه پژوهشی تقدس قائل نیستم. مهم نیست که یکی از این بناها یا تمامی آنها فرو ریزند، در واقع ناکامی آنها، به وسیله خود فلسفه کشف خواهد شد. فلسفه براساس این کشف پیش خواهد رفت و بر پیامد های آن غلبه خواهد کرد.

من انسانی شکاک هستم که نسبت به پایان غفلسفهف نگرانی ندارم. بنابراین از ناتوانی فلسفه در رسیدن به توافق یا به دست دادن پاسخ های علمی به پرسش های فلسفی هراسی ندارم، همچنین این پیش بینی که برخی خطاها ناگزیر رخ خواهند داد، موجب دل نگرانی من نیست یا اگر باشد آن را مانعی بر سر راه فلسفه نمی دانم. نکته طنز آمیز آن است که من به عنوان یک شکاک، بسیار بیش از افراد غیرشکاکی که بیهودگی فلسفه را تشخیص داده اند، خوشبین هستم؛ حتی اگر فلسفه هیچ علمی تولید نکند و نتواند از دام های فریب رهایی یابد - و به خصوص در همین شرایط خاص- فلسفه کارهای بیشتری در پیش خواهد داشت. بنا به قول برتراند راسل ( در مقالات مردم ناپسند؛ «تحقیر فلسفه- اگر به قدری بسط یابد که نظام مند شود- خود، نوعی فلسفه خواهد بود.»

زیرا فلسفه دوستداری حکمت- و نه در اختیار داشتن آن- و پاسخی متقابل و مشروح به شرایط ماست. اگر شرایط ما، شبکه یی درهم تنیده از دشواری ها، تناقضات، راه حل های موقتی و امیدواری ها باشد یا اگر امید چندانی به عینیت نظام مند در کار نباشد، آنگاه تنها نوعی سست از فلسفه به مرگ دچار خواهد شد؛ یعنی فلسفه یی خوشبینانه یا نوعی از فلسفه که نافی این حوزه است.

بدین سان فلسفه دست کم به دو معنا زنده است؛ اولاً، فلسفه در مقام دوستداری خرد یا واکنشی به شرایط ما، نیازمند عینیت نیست و در موجودات متفکر نخواهد مرد. ثانیاً، فلسفه در قبال آثار کلاسیک این حوزه، وظایف بسیاری در پیش دارد. به عنوان مثال باید تعیین کند که آیا نسبی گرایی متناقض نیست. فلسفه به هیچ یک از این معانی با معضلات پیشارویش تحلیل نخواهد رفت، بلکه بر عکس از آنها تغذیه خواهد کرد.

مرگ فلسفه حتی نزد حامیانش نیز شعاری مبالغه آمیز است. من این شعار را به واسطه نادیده انگاشتن معضلاتی که در نسبی گرایی تلویحی فلسفه وجود دارد، خام می دانم.

اما بخش اعظمی از فلسفه سنتی نیز که این شعار در واکنش به آن صادر می شود، بسیار خام است. بدین معنا اگرچه جریان مرگ فلسفه این نکته را نادیده می انگارد، اما خود دلیلی درونی برای تغییر جهت فلسفه و نشانی از اعتبار و زمینه یی برای امیدواری است، بنابراین جریان مرگ فلسفه به گونه یی طنزآمیز، نشانی روشن از زندگی و حرکت به شمار می رود. چه چیزی برای جریان مذکور بدتر از این می تواند باشد؟ فقط یک چیز، یعنی این فکر؛ فلسفه بزرگ آن اندازه که می اندیشیده اند، خام نبوده است. من به این سخن نیز معتقدم.

اما شاید فلسفه به واسطه دل نگرانی از مشکلات موجود در آن پایان یابد. اگر در فلسفه پرسش از مرگ این حوزه طرح شود، آیا نمی توان گفت که فلسفه چندان هم زنده نیست؟ من چنین پاسخ خواهم داد؛ اگر این خودشیفتگی نسبت به رشته (فلسفه) رایج یا اجتناب ناپذیر باشد، فلسفه شایسته توجه ما نخواهد بود، در این صورت برای همه ما بهتر است که پی جوی پول بیشتری باشیم.

پیتر سابر

ترجمه؛ علیرضا غفاری