نوای عاشورا

نقش موسیقی و ادبیات در اجرای آیین های مذهبی, در میان همه ملل و بخصوص ملل آسیا از اهمیت بسزایی برخوردار است طوری که بدون آن دو یعنی موسیقی و ادبیات هیچ آیینی به انجام نمی رسد از این رو موسیقی مذهبی و آیینی در میان همه ملتها به ویژه فرهنگهای آسیایی, مهمترین و وسیع ترین بخش از موسیقی آن فرهنگ است تسلط این جنبه تا آنجا است که در نمونه های دیگر موسیقی که عملکرد مذهبی و آیینی آشکار نداشتند نیز اساطیر و مضامین مذهبی به عیان دیده می شود

ادیان و مذاهب موجود در ایران، هر کدام موسیقی آیینی و مذهبی خاص خود را دارند. مذاهب مختلف اسلامی اعم از شیعه یا سنی به فراخور اعتقادات و نیازهای آیینی خویش از موسیقی بهره می برند. اما موسیقی مذهبی اسلامی به چند دلیل عمده حایز اهمیت است. موسیقی مذهبی اسلامی در مقایسه با موسیقی مذهبی سایر اقلیت های دینی در ایران از کمیت، کیفیت و تنوع بیشتری برخوردار است و بخش مهمی از فرهنگ موسیقی ایران، نمونه های بسیار متنوعی را دربرمی گیرد و به خاطر مضمون و کارکرد خود نیز بخش قابل ملاحظه ای از موسیقی آیینی ایران را شامل می شود. در بررسی این موسیقی، توجه به سایر شاخه های فرهنگی _ هنری مانند ادبیات (نثر، شعر)، درام، حماسه، اسطوره، نمایش، آرایش صحنه و لباس، نگارگری، زبان، لهجه و غیره... غیرقابل پرهیز است.

موسیقی مذهبی اسلامی با توجه به محتوا و عملکرد آن به چنددسته عمده تقسیم می شود که مسلماً هر کدام از این گروه بندی ها خود به شاخه های متنوعی چون عاشورایی، تعزیه، عبادی، عرفانی و خانقاهی تقسیم بندی می شود. از میان چهار گروه فوق موسیقی عاشورایی و تعزیه، تنها به مذهب شیعه تعلق دارد و در عین حال موسیقی عبادی و تا حدی خانقاهی نیز در مذهب شیعه رواج و عمومیت داشته و دارد، اما موسیقی مذهبی سایر فرق اسلامی به جز شیعه تنها به موسیقی عبادی و موسیقی عرفانی و خانقاهی محدود است.

حماسه عاشورا و چگونگی شهادت امام حسین(ع) نقطه عطفی است که در تاریخ اعتقادات اهل تشیع در سرتاسر جهان اسلام اهمیت ویژه ای دارد. محتوای واقعه کربلا به گونه ای بود که شهادت حضرت امام حسین(ع) در میان اهل تشیع به عنوان شاخص ترین رویداد مذهبی اسلام شناخته شد. از این رو مراسم و موسیقی عاشورایی یکی از شاخص ترین نمونه های موسیقی مذهبی به شمار می رود.

براساس برخی مدارک، مراسم سوگواری ماه محرم از زمان سلسله آل بویه (قرن چهارم هجری) پا گرفت. فتح بغداد توسط آل بویه، به شیعیان امکان داد بتوانند مراسم عزاداری در سوگ سالار شهیدان و یاران او را آشکارا برگزار کنند. (به نقل از ابن اثیر) این جریان تا پس از چند سده یعنی تا دوره صفویه که مذهب شیعه، مذهب رسمی ایران شد، ادامه یافت و به تبع آن موسیقی عاشورایی گسترش بیشتری پیدا کرد.

موسیقی عاشورایی خود به انواع مختلفی چون نوحه، ذکر مصیبت، مرثیه، روضه، جنگ نامه و... قابل تقسیم بندی است. نوحه در انواع و اقسامی بسیار متنوع، شاخص ترین چهره موسیقی عاشورایی است. گمان می رود قدیمی ترین مراسم سوگواری ، نوحه سرایی باشد که خود از وعظ و خطابه شکل گرفته و تکامل یافته است. نوحه سرایی در سوگ قهرمانان اسطوره ای در قبل از اسلام نیز رواج داشته است. نرشخی در تاریخ بخارا می نویسد: «اهل بخارا را بر کشتن سیاوش سرودهای عجیب است و مطربان آن سرودها را کین سیاوش گویند... مردمان بخارا را در کشتن سیاوش نوحه هاست، چنان که در همه ولایات معروف است و مطربان آن را سرود ساخته اند و قوالان آن را گریستن مغان خوانند...»

در موسیقی عاشورایی هر کدام از رویدادهای واقعه کربلا، جایگاه خاصی در نوحه سرایی دارند. خصال نیکو، رشادتها، نحوه شهادت هر یک از اسوه های واقعه کربلا، مضمون نوحه ها را تشکیل می دهند. در این میان نوحه های مربوط به امام حسین(ع) از نظر کمیت و کیفیت برجسته تر است. علاوه بر آنچه ذکر شد، وقایع اتفاقیه در هر یک از روزهای دهه اول محرم، مضمون بخش دیگری از نوحه ها را تشکیل می دهد. نوحه های حضرت عباس(ع)، علی اکبر(ع)، علی اصغر(ع) و زینب (س) پس از نوحه های امام حسین(ع) تشخص می یابند. علاوه بر آن می توان از نوحه های شام غریبان، مراسم صبحدم و... نیز نام برد.

معمولاً همراه با نوحه چند نوع مراسم نمادین همچون سینه زنی، زنجیرزنی، سنگ زنی، کرب زنی، قمه زنی و غیره اجرا می شود. در این میان مراسم سینه زنی در نواحی مختلف شیعه نشین ایران عمومیت بیشتری دارد. اقوام مختلف ایرانی که از اولین طرفداران و پیروان مذهب شیعه به شمار می آیند، از آغاز، مراسم عزاداری عاشورا را با مجموعه سنت های خویش در آمیخته اند. تأثیر نغمه های بومی در مرثیه و نوحه ها و نیز دخول بسیاری از رسوم محلی در عزاداری عاشورا در نواحی مختلف ایران از این جمله است. جدای از اینکه نوحه های هر کدام از نواحی ایران تأثیر بسزایی از موسیقی بومی آن ناحیه گرفته اند، مراسم نمادینی چون سینه زنی، سنگ زنی و غیره نیز در برخی ازنواحی ایران برگرفته از حرکت ها و فیگورهایی است که با معیارهای زیباشناختی آن ناحیه ارتباط دارد. بدین مناسبت بیهوده نیست که بسیاری از فیگورهای سینه زنی بوشهر را با برخی از فعالیت های گروهی دریایی شبیه بدانیم. نوحه های مربوط به هر کدام از مراسم سینه زنی، زنجیرزنی، سنگ زنی، قمه زنی و غیره با توجه به ابزار مورد استفاده و نوع فعالیت جسمانی افراد، از ریتم و سرعت ویژه ای تبعیت می کنند. به همین اعتبار هر کدام از مراسم یادشده، نوحه های مربوط به خود را دارد.

در مراسم سنگ زنی از دو قطعه سنگ استفاده می شود که با آداب و حرکتهای ویژه ای همراه با نوحه به هم کوبیده می شود. ظاهراً به دلیل ضایعات ناشی از پرتاب تکه های سنگ، به تدریج چوب جای سنگ را گرفته است و از آن پس به جای سنگ زنی، اصطلاحات کرب زنی، کارب زنی، سنج زنی، جغجغه زنی و... جایگزین شد. در مازندران و برخی از نقاط دیگر مانند البرز جنوبی (کومش) واژه کارب، در گیلان واژه کرب و در آران کاشان سنج متداول شده است. هم اکنون در لاهیجان، آران کاشان، ابیانه، منطقه سمنان، سبزوار و غیره... این مراسم معمول است.

موسیقی نوحه ها در نواحی مختلف با هم تفاوت دارند. برخی از نوحه ها متأثر از ردیف دستگاهی موسیقی ایران هستند، برخی دیگر از موسیقی رایج در همان ناحیه تبعیت می کنند و برخی هر دو کیفیت یاد شده را توأمان دربردارند. متن اشعار نوحه ها نیز متفاوت و بیشتر فارسی است، اما در برخی از نواحی ایران نوحه هایی به زبان یا گویش همان ناحیه دیده می شوند. تسلسل نوحه در مراسم نوحه سرایی از دو عامل اصلی ریتم و مقام پیروی می کند.

مراسم معمولاً با نوحه هایی آغاز می شودکه سرعت دینامیک کمتری دارند. با اوج گیری مراسم، نوحه ها تندتر و یکی پس از دیگری خوانده می شود. ریتم در نوحه ها بسیار متنوع است. معمولاً تقارن های چهار چهارم، دو چهارم، شش هشتم و شش چهارم دیده می شود. معمولاً نوحه خوان های ورزیده به چگونگی تسلسل نوحه ها از نظر مقام نیز توجه دارند. بدین ترتیب که معمولاً چند نوحه که در مقام واحدی است، پشت سر هم اجرا می شوند. کار تغییر مقام از نوحه ای به نوحه دیگر نیز با ظرافت هر چه تمام تر انجام می شود. نوحه ها معمولاً توسط یک تک خوان و پاسخ های هم خوانان اجرا می شود.

موسیقی تعزیه یکی دیگر از انواع موسیقی آیینی است. تعزیه در لغت به معنای سوگواری و عزاداری و برپا داشتن یادبود عزیزان در گذشته و نیز به معنای اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است. در اصطلاح نیز به نوعی نمایش مذهبی با آداب و رسوم و سنت هایی خاص اطلاق می شود که به خلاف معنای لغوی آن، غم انگیز بودن شرط حتمی آن نیست. تعزیه، نمایش دراماتیک مذهبی است که موسیقی بخش جدایی ناپذیر آن است.

ایران یگانه کشوری در کل جهان اسلام، است که درام یا نمایش را پروراند. برخلاف آنچه اغلب پنداشته می شود «تعزیه پدیده فرهنگی ساده یا مشخصی نیست که در مقطع تاریخی خاصی به ظهور رسیده باشد، بلکه تدریجاً پس از چند سده به واسطه عوامل مختلف اجتماعی، مذهبی، فرهنگی، هنری و فلسفی پدید آمد. تاریخ دقیق پیدایش نمایش تعزیه معلوم نیست اما دو نکته مسلم است. اول این که تعزیه محصول تکاملی طولانی است تا نتیجه الهام یا نبوغ خلاق فردی معین. دوم این که نمایش تعزیه نتیجه تکامل سایر مراسم سوگواری مثل نوحه سرایی، روضه خوانی، شبیه سازی، شمایل گردانی، دسته گردانی، نقالی و غیره است.

موسیقی، متن و نمایش، سه عنصر تعزیه را تشکیل می دهند که تفکیک آنها را در تعزیه و هر نمایش موزیکال دیگری ممکن نیست. موسیقی تعزیه را می توان در دو عرصه کاملاً مشخص موسیقی آوازی و موسیقی سازی مورد بررسی قرار داد. این دو جنبه ارتباطی تنگاتنگ با متن و جنبه های نمایشی دارند. جنبه اصلی موسیقی تعزیه، موسیقی آوازی است. این موسیقی از طرفی مبتنی بر آوازها و مقام های ردیف دستگاهی و موسیقی نواحی مختلف ایران است و از طرف دیگر در بسیاری از موارد، حفظ کننده و تداوم دهنده همین آوازها و مقام ها در طول سده ها بوده است.

در موسیقی آوازی تعزیه، می توان عوامل موسیقایی چندی را دید. مهمتر از همه، ردیف دستگاهی موسیقی ایران است که شامل ساختار اصلی موسیقی آوازی تعزیه می شود. در اغلب موارد هر شبیهی در مقام معینی می خواند: شبیه حضرت عباس در چهارگاه، حر در عراق و ...

حضور موسیقی نواحی ایران را می توان هم در قالب موسیقی آوازی تعزیه یافت و هم در موسیقی سازی تعزیه که توسط سرنا، دهل، نقاره، کرنا و ... اجرا می شود. از دیگر جلوه های آوازی تعزیه می توان از همسرایی نام برد. که در قالب نوحه یا پیش خوانی که خود نوعی آواز جمعی است که به عنوان مقدمه برای شروع تعزیه خوانده می شود. مکالمات آوازی (گفتار موسیقایی) جلوه دیگری از موسیقی آوازی تعزیه است. این نوع بیان آوازی در موسیقی قدیم ایران نیز سابقه دارد. به عنوان مثال، داستان سرایی همراه با موسیقی، قوالی، اوستاخوانی و روضه خوانی از این زمره اند.

هرچند امروزه شیوه جدیدی از نوحه خوانی در مراسم عزاداری امام حسین (ع) دیده می شود که کمتر ارتباطی با پیشینه غنی موسیقی ایران زمین که جز آن متأثر از ژرفای اذهان اهل راز است، ندارد. پس از گذر زمان اصالت این نوع موسیقی نیز همچون بسیاری از سنت های دیگر رنگ و بوی تجدد به خود گرفته و به تقلید از موسیقی های غربی شیوه ای مدرن پیدا کرده اند. نوحه سرایی هایی که در گذشته روح عزاداران را متوجه اهمیت، عظمت و هدف واقعه کربلا می کرد. امروزه بیشتر به نوعی عربده کشی بدل شده است. سازهایی که در این مراسم به کار برده می شوند نیز ارگ های برقی و طبل های بزرگ غیرپوستی هستند (حتی شنیده شده که در بعضی مناطق از گیتار برقی نیز استفاده شده است!) عزاداران امروزی پس از شنیدن صداهای ناهنجار و بسیار بلند از این گونه ابزارها و تکرار نام والای امام حسین (ع) که پیاپی با ضرب های ناهنجار و بسیار بلند از این گونه ابزارها و تکرار نام والای امام حسین (ع) که پیاپی با ضرب های تند و پشت سر هم بیان می شود، به خلسه هایی دست پیدا می کنند که هیچ گونه ارتباطی با فضای عرفانی و ملکوتی که در گذشته به مخلصانی که از روی ارادت قلبی به عزاداری امام می پرداختند ندارد. بدون شک حفظ آیین، سنن و فرهنگ اجرای مراسمی چنین برعهده کسانی است که ندای عاشورایان حقیقی را شنیده اند.

یادداشت ها:

- از میان سرودها و سکوت ها، شناخت موسیقی نواحی ایران و تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران

تألیف محقق و پژوهشگر موسیقی محمدرضا درویشی