نگاهی اجمالی به طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش کشور

امروزه ماشینی شدن فعالیت‌ها در جوامع، باعث کم تحرکی و کاهش فعالیت‌های روزانه افراد شده است. تربیت‌بدنی، بخش مهمی از تعلیم و تربیت است که از طریق حرکت و فعالیت‌های بدنی، جریان رشد را در تمام ابعاد وجودی انسان تسهیل می‌کند و موجب شکوفایی استعدادها می‌شود و به عنوان یک پدیده اجتماعی، به دلیل تنوع در کارکردها، اثرهای متقابلی روی سایر پدیده‌های اجتماعی دارد. توسعه تربیت‌بدنی و ورزش زمینه‌ساز تأمین و تربیت نیروی انسانی سالم است و بخشی از برنامه‌های توسعه ملی به شمار می‌آید. از این رو، ورود ورزش به برنامه‌های توسعه کشور، مستلزم رعایت همه جوانب، آثار و کارکردهای این پدیده مهم است.

به استناد مفاد قانونی برنامه سوم توسعه کشور و با رویکرد عمومی‌و علمی کردن امور تربیت‌بدنی و ورزش در کشور، مقرر شد، طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش توسط سازمان تربیت بدنی تدوین شود. گرچه قرار بود این طرح در سال اول برنامه سوم توسعه (۱۳۷۹) تهیه شود اما به دلا‌یل مختلف به تعویق افتاد و کار جدی آن از اواسط سال ۱۳۸۱ آغاز شد.

به طور کلی هدف از تدوین این طرح، ساماندهی ورزش کشور با رویکردی سیستمی است تا در آن تمام مؤلفه‌های ورزش بررسی و ارتباط آنها با یکدیگر مشخص شود که در نهایت ورزش در کشور به یک چارچوب با کارکرد مشخص و هدفمند نایل آید.

● وضع موجود

بیش از چهار سال از تصویب طرح جامع توسعه تربیت‌بدنی و ورزش با رویکردهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، بهداشتی و ... می‌گذرد. این طرح نخستین سند ملی است که با بهره‌گیری از نظرهای ۷۰۰ نفر از متخصصان، کارشناسان و دست‌اندرکاران ورزش و با صرف ۴۶۰۰۰ نفر ساعت و ۱۴ ماه کار مداوم (که تنها اسناد پشتیبان آن ۱۵ مجلد است) تدوین شده و دارای افق زمانی ۲۰ ساله است و می‌تواند تحول اساسی در ورزش کشور به وجود آورد.

روند اعتبارات بخش تربیت‌بدنی طی سال‌های ۱۳۸۶ - ۱۳۸۴ در جدول‌های یک و ۲ صفحه بعد آمده است.

توجه به وضعیت اعتبارات ورزشی در سال‌های سپری شده از برنامه چهارم توسعه کشور و رشد به نسبت خوب این اعتبارات، به خصوص در بخش عمرانی، نشان از توجه کافی دولت به ورزش و توسعه آن در کشور دارد که با اجرای کامل طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش، در نهایت برنامه‌های از پیش‌تعیین شده بخش ورزش محقق خواهد شد.

● نقاط قوت طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش کشور

ورزش به لحاظ موضوعی دارای دو ویژگی خاص است. یکی، میان رشته‌ای بودن آن است که از نظر علمی و کاربردی رشته‌های علوم بهداشتی، علوم پزشکی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مدیریت، مهندسی و ... را تحت پوشش دارد و دیگری، میان بخشی بودن ورزش است که سازمان‌ها، مؤسسه‌ها و بخش‌های مختلف جامعه را درگیر خود می‌کند. امروزه از دید جوامع مختلف، ورزش ابزاری عمده‌ برای تربیت است که نوع نگاه دولت‌ها به این امر می‌تواند موجب تفاوت‌هایی در استفاده از ظرفیت‌های موجود از قبیل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، تربیتی و بهداشتی در جامعه شود به گونه‌ا‌ی که در حال حاضر در جوامع اروپایی بیش از ۸۰۰ هزار باشگاه ورزشی وجود دارد که حدود ۱۵۰ میلیون نفر در آنها عضویت دارند. به طور متوسط هر باشگاه در حدود ۱۸۰عضو دارد. در واقع یکی از رویکردهای تدوین طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش در کشور می‌تواند از بین بردن فاصله در استفاده از امکانات موجود و غنای فرهنگ ورزش در جامعه باشد که خود نیز دارای نکات مثبتی به شرح زیر است:

۱) عمومی‌کردن ورزش در کشور.

۲) علمی کردن امر تربیت بدنی و ورزش.

۳) توسعه ورزش قهرمانی در رشته‌های دارای اولویت.

۴) تمرکز امور سیاستگذاری و نظارت در یک سازمان.

۵) واگذاری امور تصدی به بخش غیردولتی.

۶) توسعه پژوهش و تحقیقات ورزشی.

۷) توجه جدی به امر تربیت بدنی و ورزش در مدارس و دانشگاه‌ها.

با توجه به موارد یادشده واضح است که طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش کشور به دنبال آن است که با رویکرد سیستمی و یکپارچه کردن ارتباط بین فرآیندها، بخش‌ها و زیربخش‌ها و همچنین مقایسه دست‌آوردهای سایر ملل، تصویری ساختارمند از مؤلفه‌های ورزش ملی و ارتباط آنها با یکدیگر را به جامعه نشان دهد.

● چالش‌های طرح جامع توسعه تربیت‌بدنی و ورزش

با توجه به اینکه رفتار ورزشی مردم از گستردگی و پراکندگی برخوردار است هزینه کردن در ورزش و عضویت در تشکل‌های ورزشی از ویژگی‌های مهم فرهنگ ورزش در جامعه است. در ایام گذشته در افکار عمومی‌مردم ایران ورزش به عنوان بازی و سرگرمی‌مطرح بوده اما امروزه از منظر اقتصادی محل مناسبی برای سرمایه‌گذاری و از منظر پزشکی، عامل مهمی برای حفظ سلا‌مت جسم و روح افراد جامعه به شمار می‌آید، از این رو، توجه به فرهنگ سازی عمومی‌نسبت به ورزش از اولویت بسزایی برخوردار است. طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش کشور با اینکه می‌تواند تحولی اساسی در امر ورزش کشور به وجود آورد، با چالش‌هایی به شرح زیر روبه‌رو است:

۱) تعامل بیشتر سازمان تربیت بدنی با وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و علوم، تحقیقات و فناوری برای به کارگیری پشتوانه‌های غنی منابع انسانی آنها در امر توسعه ورزش پایه و همگانی، از عواملی است که در این طرح آنطور که باید، توجه چندانی به آن نشده است.

۲) در طرح جامع برای مقایسه، بیشتر به آمار کشورهای توسعه یافته توجه شده و راهکارهای معقول و منطقی برخی از آنها دیده نشده است. ضمن اینکه در منطقه خاورمیانه مقایسه‌ای بین کشورهای هم‌جوار و مشابه صورت نگرفته و تنها در قسمت زیر ساخت‌ها، به آمارهایی از کشورهای ترکیه و کویت اشاره شده است.

۳) با توجه به آنکه ورزش هزینه‌های درمان را کاهش می‌دهد، در طرح جامع، جایگاه خاصی برای برقراری تعامل بیشتر با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در نظر گرفته نشده است.

۴) با عنایت به اینکه حدود ۵۰ درصد از جمعیت کشور را زنان تشکیل می‌دهند و در حال حاضر امکانات ورزشی بانوان بسیار کمتر از جمعیت آنان است، در بخش شاخص‌ها و اهداف کمی ورزش همگانی و قهرمانی، افزایش جمعیت مردان و زنان در افق ۱۰ سال آینده هر دو به میزان ۲۰ درصد بوده که در نهایت در پایان دوره ۱۰ ساله اختلا‌ف میان ورزش آقایان و بانوان از بین نخواهد رفت و این امر مسایلی را به همراه خواهد داشت.

۵) نقش پررنگ دولت در امر ورزش از یک سو و وابستگی ورزش به اعتبارات دولتی از سوی دیگر، مانع سرمایه‌گذاری بخش خصوصی می‌شود که این عامل می‌تواند مانعی بر سر راه توسعه ورزش در کشور باشد.

۶) عدم عنایت کافی به هزینه کرد منطقی اعتبارات ورزشی در راستای تحقق اهداف طرح جامع، مانع از اجرای کامل و دقیق طرح خواهد شد.

۷) در این طرح به فدراسیون‌های ورزشی به عنوان بازوان اجرایی ورزش کشور که می‌توانند اختیارات بیشتری در اجرای طرح جامع داشته باشند، توجه کافی نشده است.

۸) در طرح جامع به آموزش و پژوهش توجه لا‌زم صورت گرفته اما بسترهای مناسب و راهکارهای اجرایی تحقق آموزش برای علمی کردن ورزش در کشور آنگونه که باید و شاید پیش‌بینی و توصیه نشده است.

راهکارهایی برای بهبود طرح جامع

● توسعه تربیت بدنی و ورزش

اگر قرار باشد ورزش در کشور متحول شود تا جایی که در آسیا تا رده چهارم صعود کنیم و بتوانیم در بین بزرگان ورزش در دنیا مطرح شویم باید به عوامل زیر توجه داشته باشیم:

۱) خروج ورزش کشور از دولتی بودن و آماده‌سازی بستر برای سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی حتی سرمایه‌گذاری خارجی، تا با این روش ورزش کشور رقابتی شود.

۲) با توجه به آنکه بیشتر جمعیت کشور را جوانان تشکیل می‌دهند، با اهمیت دادن به ورزش‌های پایه و همگانی و تعامل بیشتر سازمان تربیت بدنی با وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و علوم، تحقیقات و فناوری ضمن جامع کردن ورزش در کشور، می‌توان در بعد ورزش قهرمانی و حرفه‌ای نیز از پشتوانه‌های خوبی برخوردار شد.

۳) با ارایه طرح‌های آموزشی کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت می‌توان ورزش را از سنتی بودن به سوی علمی شدن سوق داد که این امر در رشد و توسعه ورزش در تمام سطوح مؤثر است.

۴) اصلا‌ح شاخص‌ها و اهداف کمی تعریف شده در بخش ورزش‌های همگانی و قهرمانی و توجه بیشتر به توسعه ورزش بانوان می‌تواند به تحقق طرح جامع کمک شایانی کند. در واقع می‌توان ورزش را از طریق بانوان در جامعه و خانواده توسعه داد.

۵) توجه به ورزش در مدارس و دانشگاه‌ها با ارایه برنامه‌های مدون در مقاطع مختلف و آزمایش‌های تطبیقی شرایط فیزیکی با رشته ورزشی مورد نظر و هدایت و کنترل این وضعیت تا حضور در تیم‌های ملی که در نهایت منجر به توسعه ورزش همگانی و تقویت ورزش قهرمانی می‌شود.

۶) استفاده از نیروهای متخصص و تبدیل روش‌های سنتی به علمی و شتاب بخشیدن به توسعه و تعمیم ورزش در سطوح مختلف جامعه و در نهایت رسیدن به سلا‌مت روح و جسم افراد که از اهداف مهم طرح جامع است.

۷) هدایت اعتبارات منظور شده بخش دولتی و جلب سرمایه‌گذاری‌های بخش غیردولتی، ضمن توسعه ورزش کشور، از دوباره‌کاری‌ها جلوگیری می‌کند که در این صورت یکی دیگر از اهداف طرح جامع که واگذاری امور تصدی به بخش غیردولتی است، محقق می‌شود.

۸) در بخش توسعه و تکمیل فضاهای ورزشی با توجه به اینکه سرانه فضاهای ورزشی کشور برای هر نفر در حال حاضر ۵/۰ متر بوده و استاندارد جهانی آن بین ۵/۲ تا ۳ متر است، با اولویت دادن به تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمامی‌که دارای پیشرفت فیزیکی بیشتری هستند و اجرای پروژه‌‌های جدید در بخش‌های کمتر توسعه یافته می‌توان ضمن جلوگیری از اتلا‌ف هزینه‌ها به کشف استعدادهای درخشان در ورزش کشور و همچنین رعایت عدالت اجتماعی در برخورداری آحاد جامعه از امکانات موجود، کمک کرد.

در پایان خاطر نشان می‌شود که بازنگری در طرح جامع توسعه تربیت بدنی و ورزش (توسط سازمان تربیت بدنی) می‌تواند تحولی اساسی را در حوزه‌های ورزش همگانی، تفریحی، ورزش پرورشی، ورزش قهرمانی و ورزش حرفه‌‌ای به وجود آورد و ضمن کاهش هزینه‌‌های درمان، به توسعه ورزش در جامعه کمک کند و موجب ارتقای سطح ورزش کشور در ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی شود.

‌*‌ رییس گروه دفتر امور رفاه اجتماعی