تأمل ضرورت نگاه زیبایی شناسانه به حضرت امام رضا ع

در این نوشتار, می خواهم به طور مختصر, ضرورت و ماهیت موضوعی را بازگو نمایم که به نظر می رسد به علل مختلف, تا حد نسبتاً زیادی برای ما مهجور و محجوب افتاده است و آن داشتن نگاه زیبایی شناسانه به شخصیت و سیره اهل بیت عصمت و طهارت و در اینجا به طور خاص, ساحت مقدس حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام است

در این نوشتار، می‌خواهم به طور مختصر، ضرورت و ماهیت موضوعی را بازگو نمایم که به نظر می رسد به علل مختلف، تا حد نسبتاً زیادی برای ما مهجور و محجوب افتاده است و آن داشتن نگاه زیبایی شناسانه به شخصیت و سیره اهل بیت عصمت و طهارت و در اینجا به طور خاص، ساحت مقدس حضرت علی بن موسی الرضا علیه‌السلام است. خصوصیت حیات، سیره، شخصیت و میراث فرهنگی حضرت رضا (ع) به نسبت موضوع مد نظر ما، در ارتباط عمیق تاریخی، سرزمینی، فرهنگی، معرفتی و اعتقادی و احساسی خاصی است که مردم مؤمن این سرزمین با وجود مبارک حضرت علیه السلام برقرار نموده‌اند.

در ابتدا لازم است توضیح دهیم منظور از نگاه زیبایی شناسانه به طور کلی چیست و بعد به ضرورت نظر افکندن زیبایی شناسانه به سیره و سلوک امام معصوم علیه السلام بپردازیم.

منظور از « نگاه زیبایی شناسانه»، ادراک زیبایی امر زیبا است. ادراک زیبایی چیزی که زیبا است، همراه با بهجت فراوان و شگفتی و بداعت معنوی است و امر زیبا، می‌تواند اشیا، حقایق، افعال، خصایص و صفات و اخلاقیاتی باشد که واجد نحوی زیبایی هستند و در اینجا، زیبایی محسوس یا مادی مورد نظر نیست بلکه نگاه زیبایی شناسانه معنوی مراد است که مدرکات آن نیز غیرمادی و معنوی است.

در تبیین عناصر ماهوی ادراک زیبایی شناسانه، به عبارت روان، بهجت همان لذت معنوی است که در مواجهه با امر زیبا و ادراک زیبایی آن، از عمق حقیقت و باطن انسان می جوشد و سراپای آدمی را فرا می‌گیرد. این لذت معنوی، به راستی با هیچ لذت مادی به لحاظ کیفیت و شدت قابل مقایسه نیست و اساساً این چنین قیاسی از اساس محل تأمل است چرا که این بهجت معنوی نظیر مادی ندارد.

در شگفت شدن روح انسان در ادراک زیبایی شناسانه، شگفتی عادی نیست بلکه شگفتی معنوی از عظمت و شکوه زیبایی معنوی و بدیع بودن و ناب یافتن آن است.

برای فهم بهتر ادراک زیبایی شناسانه معنوی، نیکو است قدری درباره خصوصیات امر معنوی زیبا نیز مطالبی تقریر گردد. امر معنوی زیبا چیست؟ این پرسش کوتاه، در واقع، تلفیق دو پرسش بنیادی تر و گسترده تر است: امر معنوی چیست؟ و زیبایی چیست؟ که ما برای رعایت اختصار آن را ادغام نموده‌ایم.

امر معنوی زیبا در عالم انسانی، مشتمل بر اخلاقیات، افعال، خصایص و صفات ظاهری و باطنی انسان است که دارای سه خصوصیت نور، حکمت و علم است. در واقع، هر یک از کردارهای آدمی و پایبندی به هر کدام از اخلاقیات فطری و عقلانی و واجد هر صفت یا خصوصیت معنوی بودن، در صورتی که نورانی، حکیمانه و عالمانه باشد، امر معنوی زیبا است.

نورانی بودن یعنی پاک و قدسی بودن فعل یا خصوصیت انسان که معیار این نور، نیز آن است که شعاعی از نور نقل (شریعت) یا عقل باشد. و حکیمانه بودن یعنی تحقق فعل یا خصوصیت انسانی در نهایت کمال، استحکام و همه جانبگی و عالمانه بودن یعنی آگاهانه و غایتمند بودن و جوشیدن فعل یا ریشه دواندن خصوصیت انسانی از عمق وجود انسان.

در واقع، سه خصیصه نور، حکمت و علم، خصایص خیر و کمال و نیکی هستند و به هر میزان که فعلی یا خصوصیتی از کمال و خیر و نیکی برخوردار باشد، به همان میزان دارای زیبایی حقیقی و معنوی است و به تبع توسط ادراک زیبایی شناسانه معنوی، تجربه و درک می‌گردد. در واقع، ادراک زیبایی امر زیبا، بهجت و شگفتی و بدیع یافتن معنوی است که در مواجه با شدت کمال و خیر و نور و علم و حکمت امر زیبا در درون ادراک کننده موج می زند و در نهایت او را به سمت خیر و کمال و زیبایی مطلق هدایت می نماید.

حال باید به این پرسش پاسخ درخوری دهیم که ضرورت نگاه زیبایی‌شناسانه به سیره و شخصیت هشتمین امام معصوم (ع) شیعه از کجا نشأت می‌گیرد و از چه رو است؟

در کتاب عیون اخبار الرضا (ع)، در حدیثی شریف از امام صادق علیه السلام، حضرت علی بن موسی علیهما السلام را «فریادرس امت و علم و نور و حکمت آن» معرفی نموده اند. (عیون، ج ۱، باب ۴، حدیث شماره ۹، ص ۲۴، نشر جهان، ۱۳۷۸ قمری) و وجود مبارک امام رضا (ع) در پاسخ به پرسشی درباره اوصاف امامت، امام معصوم (ع) را « ابر باران، باران پر برکت، خورشید درخشان، ماه نورانی، ستاره درخشان و نور مبین خداوند برای اهل زمین و پاک از گناهان و عیوب و دارنده علم بی کران و ... » (همان، باب ۲۰، ح ش۱، ص ۲۱۸ و ۲۱۹) می نامد که نظیری برای او در خلق نیست و کسی یارای همانندی و قیاس با او در کمال و فضیلت و خیر نمی باشد و مصداق روشن و کامل این حقایق و صفات اخیر، وجود مبارک حضرت رضا (ع) است.

آنچه از نص و ظهورات این احادیث و انبوه مشابه آنها و نیز از تاریخ و سیره امام معصوم (ع) مستفاد می شود آن است که حضرات ائمه معصومین و بخصوص حضرت رضا علیهم السلام، نفس وجودشان و نیز تمام خصایص و اعمال و صفات و حرکات و سکنات و سخنان و اشارات و در کل تمام لحظه لحظه زندگی شان، لبریز از نور، فهم، حکمت و علم و برکت و خیر و کمال است که به اذن و اراده و فیض خداوند متعال، در مرتبت اعلا و کامل به ایشان اختصاص یافته است. از این رو، ساحت وجودی و شخصیتی و اخلاقی و باطنی و عملی امام رضا (ع)، بی‌هیچ اغراق و لفظ پردازی، سرچشمه و منبع حقیقی زیبایی بدیع و شگفتی آور و بهجت افزا است که اگر از منظر زیبایی شناسی به ایشان بنگریم، این وجود مقدس، عین حقیقت زیبایی و امر زیبا است.

این بیان، هر چند ناقص، به ما می گوید که منشأ ضرورت نگاه زیبایی شناسانه به حضرت رضا (ع)، وجود شریف و نورانی خود این امام همام (ع) است اما به ما نمی‌گوید که تفصیل نگاه زیبایی شناسانه چیست و تفاوت و شباهت آن با دیگر نگاه های فلسفی، تاریخی، حکمی، معرفتی و اعتقادی و شخصی به چه نحوی است و این که نگاه زیبایی شناسانه ای که از فطرت انسانی می جوشد،در ماهیت و غایت و ضرورت انسان را به چه عوالم و وادی های معنوی و دسترسی به کمالات و تعالی های استعلایی و الهی می کشاند.

زیبایی در ساحت قدسی