با اشک دیده و قلب شکسته در روز عرفه

▪ نگرشی بر دعای "عرفه" صحیفه سجادیه

عرفه، روز معرفت و شناخت و روز خودشناسی و خداشناسی است.

عرفه، روز رحمت و مغفرت الهی است. روز بهره گیری از رحمت واسعه الهی است، هر کس به اندازه معرفت و شناختش، باید دست راز و نیاز به سوی حضرت حق بلند کند و مناجات و استغفار نماید.

سخن گفتن با خدا و راز و نیاز به درگاه الهی را باید از مکتب امام سجاد(ع) آموخت، زیرا آن حضرت (ع) در این روز با اشک دیده و قلب شکسته و نیت خالص به درگاه الهی مناجات می کرد و دعای عرفه را زمزمه می نمود.

هدف اصلی این دعا، تقرب به درگاه الهی است. حضرت امام سجاد(ع) برای آن که شیعیان به آن هدف دست یابند و برای بالا بردن سطح معرفت و شناخت شیعیان در زمینه خداشناسی، امامت و توبه و دوری از گناه، دعای عرفه را دراین سه محورانشاء نموده است.

همچنین برای تقرب به درگاه الهی نیاز به مقدماتی است که مهمترین آنها عبارتند از: ۱- شناخت خدا ۲- شناخت امام معصوم(ع) به عنوان این که بهترین واسطه ارتباط ما با خداست ۳- با توبه واستغفار، موانع تقرب- که گناه و معصیت باشد- را برطرف کردن.

دراین مقاله سعی شده با نگرشی اجمالی به دعای عرفه امام سجاد(ع) مطالبی دراطراف این سه محور ارائه شود تا در روز عرفه هرچه بیشتر از معارف این دعای شریف بهره ببریم.

۱) خدا شناسی

حضرت امام سجاد(ع) در بخش نخست دعای عرفه به مسئله خدا شناسی می پردازد و ضمن حمد و ستایش و تسبیح و تقدیس خدای متعال به موضوعاتی چون: توحید، علم، قضا و قدر، خالقیت و برخی از صفات الهی اشاره می کند.

در نخستین فرازهای دعا، امام (ع) با اقرار به وحدانیت و یگانگی خدا به" توحید" اشاره می کند و می فرماید:

"الحمدالله رب العالمین... انت الله لااله الا انت، الاحد المتوحد الفرد المتفرد."

سپاس خدایی را که پروردگار جهانیان است، تویی خدایی که پرستش شده ای جز تو نیست یکتای تنهای یگانه ی بی مانندی.

در این فراز و فرازهای بعد، آن امام (ع) بیش از ده بار با کلمه " لااله الا الله" که مشهور به کلمه "توحید" است، ضمن اقرار به وحدانیت خدا، به یکی از ارکان خداشناسی که همان توحید و وحدانیت خدا باشد، اشاره می کند.

یکی دیگرازصفات الهی که در دعای عرفه به آن اشاره شده،" علم الهی" است. علم خدا تمام امور را در بر می گیرد، خواه جزیی باشد یا کلی، گذشته باشد یا حال و آینده، پنهان باشد یا آشکار، فرقی نمی کند. درهر صورت یکی از مسائل مهم خداشناسی است که بدون آن، خداشناسی کامل حاصل نمی شود. و می توان گفت معرفت خدا از هر طریق حاصل شود همگام با آن معرفت به علم خدا نیز حاصل می شود.

امام سجاد(ع) در فرازی دراین زمینه می فرماید:

"ولایعزب عنه علم شی." علم چیزی از او پنهان نمی باشد.

"سبحانک، خضع لک من جری فی علمک." منزهی، هرچه علم تو بدان تعلق گرفته است برای تو فروتنی کند.

از دیگرصفات خدا که در دعای عرفه امام مطرح شده،" خالقیت" است امام (ع) در فرازی با نفی شریک و وزیر در خلقت مخلوقات به مسئله توحید در خالقیت اشاره می کند و می فرماید:

" انت الذی لم یعنک علی خلقک شریک و لم یوازرک فی امرک وزیر، و لم یکن لک مشاهد ولا نظیر."

تویی آن که در آفریدنت شریک و انبازی یاریت نکرده و در کار تو وزیر و معاونی تو را یاری ننموده، و بیننده و مانندی برای تو نبوده است.

در فرازی دیگر امام(ع) با اشاره به قضا و قدر الهی واراده و مشیت خدا می فرماید:

"سبحانک، قولک حکم و قضاوک حتم، و ارادتک عزم، سبحانک لا راد لمشیتک، ولامبدل لکلماتک."

منزه و پاکی! گفتارت حکمت و دانایی، و فرمانت واجب و لازم است و اراده و خواستت همان قصد است. منزه و پاکی! مشیت و خواستت را باز گرداننده ای نیست و کلماتت را تغییر دهنده ای نمی باشد."

در فرازهایی که گذشت امام (ع) با یاد آور شدن توحید و صفاتی چون: علم، خالقیت، تدبیرعالم، قضا و قدرو... شناخت و معرفتی نسبت به خدا و عظمت وی در دل و جانمان ایجاد نمود که نتیجه این شناخت، بروز حالات خاص روانی و رفتاری نظیر حالت شکر و سپاس به درگاه الهی است که با توجه به منعم بودن خدا و شناخت او به عنوان ولی نعمت در انسان به وجود می آید. از این رو امام (ع) در فرازهای فراوان دیگر به حمد و ستایش خدا می پردازد و عرض می کند:

" لک الحمد حمداً یدوم بدوامک."

سپاس شایسته توست، سپاسی که به همیشگی تو دوام داشته باشد.

"حمداً لم بحمدک خلق مثله، ولا یعرف احد سواک فضله."

سپاسی که آفریده شده ای مانند آن، تو را سپاس نگزارده باشد و کسی جز تو فضل و برتری آن را نشناسد.

بعد از حمد و ستایش خداوند امام سجاد(ع) در فرازهای فراوانی صلوات برمحمد (ص) و آل آن حضرت می فرستد و می فرماید:

" رب صل علی محمد وال محمد، المنتجب المصطفی المکرم المقرب، افضل صلواتک و بارک علیه اَتمَّ برکاتک و ترحم علیه امتع رحماتک."

ای پروردگار بر محمد و آل محمد که برگزیده، پسندیده، گرامی و مقرب است بهترین درودهای خود را بفرست، و کامل ترین نیکی هایت را براو افزونی ده، و سودمندترین مهربانی هایت را به او ببخش.

" صلوات" یکی از اذکار مهم و دارای فضیلت بسیار است که خداوند متعال در قرآن کریم به این ذکرمهم امر نموده است: "ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین امنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما." (احزاب/۵۶)

خدا و فرشتگانش بر پیامبردرود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید، براو درود فرستید و سلام گویید و کاملاً تسلیم ( فرمان او) باشید.

یکی از فضایل صلوات این است که سبب استجابت دعا می شود. امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه درموارد زیادی در آغاز فرازها، جهت برآورده شدن حاجات برمحمد و آل محمد(ص) صلوات می فرستد.

"و صل علی محمد و اله... واجعل ذلک عونا لی و سببا لنجاح طلبتی."

و بر محمد (ص) و خاندان او درود فرست، و آن را کمک من و مایه برآمدن حاجتم قرار ده.

۲) امام شناسی

بحث امام شناسی یکی از مباحث بسیار مهمی است که در دعای عرفه به آن اشاره شده است. از آنجا که انسان نمی تواند بدون راهنما و برنامه مشخص به کمال و هدف نهایی که قرب به خداست، برسد ازاین جهت خداوند انبیاء و ائمه معصومین را فرستاده است.

در برکت وجود آنان همین بس که اگر ائمه علیهم السلام نبودند، از اساس اسلام خبری نبود. انحرافاتی که بلافاصله پس از رحلت رسول خدا(ص) پدید آمد دلیل خوبی براین مدعا است. اگر تلاش و زحمات ائمه معصومین علیهم السلام نبود، امروز ما نشانی از حقایق اسلام نداشتیم.

حتی آنچه در بین اهل سنت ازحقایق اسلام باقی مانده به برکت ائمه هدی (ع) می باشد. امام سجاد(ع) دراین مورد می فرماید:

"اللهم انک ایدت دینک فی کل اوان بامام اقمته علما لعبادک، و مناراً فی بلادک بعد ان وصلت حبله بحبلک، و جعلته الذریعهٔ الی رضوانک."

بارخدایا! به هر روزگار بر روی زمین، دین تو در سایه بنده ای از بندگان برگزیده تو پناه گیرد و در حمایت وی تایید و تشدید گردد، این بنده برگزیده تو امام مردم باشد و اقوام و ملل را به سوی رضوان تو هدایت کند زیرا رشته ای با رشته تو مربوط دارد.

همچنین از دیگر برکات وجود مقدس ایشان این است که به عنوان وسیله ودستاویز در راه رسیدن به خدا و سعادت اخروی انسان را کمک می کند.

"وجعلتهم الوسیلهٔ الیک والمسلک الی جنتک."

و ایشان را دست آویز به سوی خود و راه به بهشت خویش گردانیدی.

منبع :

دعای ۴۷ صحیفه سجادیه.