جنگلهایی که نباید بیابان شود

تغذیه سفره های آب زیرزمینی, حفاظت و جلوگیری از فرسایش خاک, جلوگیری از حرکت ماسه های روان و بیابانزایی, تلطیف هوا و تولید اکسیژن توسط جنگلها و تامین مواد اصلی صنعت بزرگ دامداری توسط مراتع از ارزشها و فواید منابع طبیعی است

نقش منابع طبیعی بعنوان بستر حیات و پشتوانه‌ای برای تولید کشاورزی و امنیت غذایی بر کسی پوشیده نیست.‌

تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، حفاظت و جلوگیری از فرسایش خاک، جلوگیری از حرکت ماسه‌های روان و بیابانزایی، تلطیف هوا و تولید اکسیژن توسط جنگلها و تامین مواد اصلی صنعت بزرگ دامداری توسط مراتع از ارزشها و فواید منابع طبیعی است.

در میان منابع طبیعی جنگل‌ها با کارکردهای متنوع نقش ارزشمندی را برای جوامع ایفا می‌کنند.

مساحت کل جنگلهای جهان چهار میلیارد هکتار است که از این میزان تنها ۱۵ میلیون هکتار به جنگل مانگرو اختصاص دارد. این جنگلها در قاره‌های آمریکا، آسیا، آفریقا و اقیانوسیه با گونه‌های مختلف وجود دارد.

طبیعت متنوع ایران از این موهبت نیز بی‌بهره نمانده و با در اختیار داشتن ۲۲ هزار هکتار از این گونه به جایگاه اول وسعت در منطقه خلیج فارس، دهم در آسیا و رتبه ۴۳ در جهان دست یافته است.

جنگلهای مانگرو که در ایران به حرا نیز شهرت دارد از جمله اکوسیستم‌های نادر با کارکردها و منافع بسیار برای محیط‌زیست و بشر به شمار می‌رود.‌

یکی از کارکردهای مهم مانگروها قرار گرفتن به عنوان حلقه اول اقتصاد ماهیگیری در جهان بوده و به عبارتی پایدار ماندن نسل ماهیان و حرفه صیادی در گرو حیات مانگروهاست. حفاظت از سواحل در برابر امواج سهمگین و طوفانها از دیگر منافع به شمار می‌رود. گفته می‌شود در کشورهایی که با پدیده سونامی مواجه شده و خسارات سنگینی را متحمل گردیدند، چنانچه جنگلهای مانگرو در سواحل این کشورها وجود نداشت، خسارت وارده به مناطق ساحلی ۲۸ برابر میزان فعلی بود.در ایران و در جنگلهای حرا که بیشترین سطح آن در استان هرمزگان وجود دارد ۲۸ گونه پرنده مهاجرت کرده و یا به طور دائمی در آنجا زندگی می‌کنند. گونه منحصر به فرد خرچنگ ایرانی نیز در اینجا زیست می‌کند.

از جمله کارکردهای بسیار مهم مانگروها مبحث اکوتوریسم است که در این رابطه جنگلهای حرا مورد استفاده قرار نگرفته‌اند و از این موهبت زیبای الهی هیچ عایدی برای کشور صورت نمی‌گیرد. حال آنکه با قرار گرفتن قسمتی از این جنگها در سواحل قشم بیکاری در این جزیره موج می‌زند.

از سوی دیگر توسعه غیرمنطقی مخاطراتی را برای حرا به همراه داشته که ضروری است با عنایت به ارزشهای والای این جنگل برای محیط‌زیست و ساکنین، هر چه زودتر نسبت به رفع این موانع اقداماتی صورت گیرد.

به گفته دکتر یوسفی آذر مدیرکل منابع امور جنگلی ترابری دریایی به خصوص در منطقه خورآذین و احداث اسکله از جمله بزرگترین تهدیدهای بقای حرا به شمار می‌آید.

وی می‌افزاید: تصادم توسعه با این جنگلها در صورت عدم برقراری تمهیداتی می‌تواند نابودی این منطقه بکر را در پی داشته باشد.

به گفته یوسفی آذر قطع جریان آب شیرین به این منطقه و احداث مجتمع‌های پرورش میگو از دیگر عوامل تهدید به شمار می‌آیند.

وی می‌گوید: جنگلهای مانگرو دارای سه عنوان جهانی ذخیره‌گاه زیست‌ کره، منطقه حفاظت شده و تالاب‌های بین‌المللی هستند و این گواهی دیگر بر اهمیت آنهاست.

به لحاظ اثرات متنوع و بسیار مفید جنگلهای مانگرو، اداره کل منابع طبیعی هرمزگان از سال ۱۳۷۰ برای اولین بار در کشور مبادرت به تولید و کشت نهال‌گونه حرا کرده و پس از آن نیز به طور مستمر سالانه تعداد زیادی نهال این گونه را تولید و به عرصه‌های مناسب جهت کشت منتقل کرده است.

در سال جاری هم ۶۰۰ هزار نهال تولید و توسط مردم و این اداره کل در مساحت ۷۰۰ هکتار کشت شد. از دیگر تهدیدات این جنگل، استفاده دامداران جزیره از این درختها به عنوان علوفه دام می‌باشد

۸۰‌ درصد جمعیت جزیره قشم روستایی بوده و ۵۰ هزار راس دام در اختیار دارند و با توجه به ۸ سال خشکسالی پی‌درپی و میزان پایین بارندگی در استان هرمزگان، ضروری است با توانمند کردن جوامع روستایی در این استان به سمت حذف دامداری و چرای دام در عرصه‌های طبیعی و جلوگیری از ضربات شدیدتر بر پیکره ضعیف و فقیر این عرصه‌ها و مراتع به خصوص جزیره قشم پیش رفت. به رغم اینکه جنگل حرا در این جزیره در منطقه حفاظت شده قرار دارد، اما به نظر می‌رسد هنوز برخی از اهالی به دور از هیچ‌گونه نظارت توسط سازمان حفاظت از محیط‌زیست، با استفاده از قایق به داخل منطقه جنگلی رفته و پس از قطع شاخه‌های درختان حرا به ساحل باز می‌گردند.‌

اجرای پروژه‌های عمرانی به خصوص در دو سال اخیر که از شدت بیشتری برخوردار شده از دیگر مخاطرات محیط‌دریا و جنگل حرا است.

در این باره دکتر یوسفی آذر، می‌گوید: با سازمان شیلات توافق شده تا اسکله‌های صیادی سنگین احداث نشود و کشتی‌های سنگین هم تردد نکنند. حتی قرار شده که ظرفیت اسکله‌ها کاهش یابد زیرا درجه حفاظت از جنگل‌های فوق باید به شدت افزایش یابد.‌

در اینجا همچنین باید به بیابانزایی به عنوان یکی دیگر از مشکلات جزیره قشم و حتی استان اشاره کرد اگرچه هرمزگان با ۷۰ هزار کیلومتر مربع وسعت هشتمین استان کشور می‌باشد، اما براساس پارامترهای آب و هوایی از جمله بارندگی، درجه حرارت، رطوبت، تبخیر، پوشش گیاهی و همچنین به لحاظ ساختارهای زمین‌شناسی، جزو مناطق بیابانی طبقه‌بندی می‌شود که در بعضی نواحی شرایط حاکم به حالت بحرانی درآمده است.‌

طبق برآوردهای موجود بالغ بر یک میلیون و ۵۶۵ هزار هکتار از اراضی جلگه‌های ساحلی استان را عرصه‌های بیابانی تشکیل می‌دهد که از این میزان ۴۷۵ هزار هکتار تحت تاثیر فرسایش‌ بادی قرار داشته و با وجود ۱۹ کانون بحران فرسایش بادی سطحی قریب به ۲۰۹ هزار هکتار از اراضی بیابانی استان را تشکیل می‌دهد.‌به طورکلی عوامل بیابانزایی کشور به دو دسته عوامل انسانی و طبیعی تقسیم می‌شوند که هرمزگان نیز از این عوامل بی‌بهره نیست. در علل دسته اول بیابانزایی که انسان بانی آن است، رشد فزاینده جمعیت، عدم تعادل دام موجود و ظرفیت مراتع، تخریب سرزمین بر اثر برداشت غیراصولی از معادن سطحی و برداشت بی‌رویه از سطح سفره‌های آب زیرزمینی قرار دارد.‌

به رغم مطالب ذکر شده در اکولوژیک بسیار شکننده این منطقه که با پدیده گرم شدن کره زمین شکل مضاعفی را به خود گرفته، احترام قابل توجهی در حفاظت از عرصه‌های طبیعی صورت نگرفته و عوامل تخریب دست در دست یکدیگر به سرعت پیش می‌روند.

در این مورد دکتر یوسفی آذر با اشاره به تک درختانی که به طور پراکنده در منطقه روئیده‌اند، می‌گوید: جنگلها باید به شکل پلکانی روئیده و رشد کنند.

اما همانگونه که در اینکونه استانها می‌بینیم، نسلهای کوچکتر این درختان دیده نمی‌شود. در واقع آنقدر دامها بر روی این عرصه‌ها راه رفته‌اند که عملاً قدرت رویش نهالهای جدید و گونه‌های گیاهی غیرممکن شده است.‌

وی می‌افزاید: متاسفانه باید گفت که این درختان آخرین نسل از درختانی هستند که هزاران سال در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند.‌

وی می‌افزاید: متاسفانه باید گفت که این درختان آخرین نسل از درختانی هستند که هزاران سال در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند.‌

وی با ذکر اینکه پدیده بیابانزایی در جهان هر ساله ۵/۱۳ میلیون فرصت شغلی را از بین می‌برد، می‌افزاید: این پدیده در ایران گسترده است و باید در شکل کنونی توسعه کشور و نیز توانمندسازی روستائیان برای بی‌نیاز شدن از وابستگی به طبیعت و مرتع فکری شود.‌

دسته دوم عوامل موثر بر وقوع بیابانزایی ، تبخیر و تعرق زیاد، وزش طوفانهای شدید و گنبدهای نمکی حساس فرسایش در سطح استان است که البته در مقابل عوامل انسانی ناچیز می‌نماید.‌در راستای کاهش اثرات بیابانزایی و پی‌آمد شنزارهای فعال در منطقه که منجر به تهی شدن برخی روستاها از ساکنین شده است،‌اداره کل منابع طبیعی استان هرمزگان اقدام به اجرای پروژه‌های تثبیت ماسه‌های روان و بیابانزایی کرده است که البته در مقابل وسعت زیاد این پدیده، عملکردها ناچیز می‌باشد.‌

با توجه به پتانسیل‌های منطقه، مهار آب‌های سطحی به وسیله بندهای خاکی راه‌کاری اساسی جهت مقابله با بیابانزایی، احیا و حفاظت مراتع و خاک می‌باشد. استفاده از بندهای خاکی کوتاه هلالی شکل که هر کدام بعنوان سرریز بند خاکی دیگری عمل می‌کنند به لحاظ مستقر شدن پوشش گیاهی پایا و هزینه کم اجرای آن‌ها مقرون به صرفه بوده و به عنوان شاخص‌ترین پروژه جهت احیاء مراتع و مقابله با بیابانزایی مدنظر قرار گرفته و در مساحت ۱۶۸۰ هکتار توسط اداره کل منابع طبیعی از سال ۷۶ تاکنون انجام شده است.‌

ناگفته نماند انسجام عملیات تثبیت ماسه‌های روان از طریق مالچ‌پاشی، نهالکاری و احداث بادشکن طی سال‌های ۸۱ تا ۸۵ در سطحی بالغ بر ۴۶۵۷ هکتار سبب مصون ماندن منطقه از هجوم تپه‌های ماسه‌ای و در نتیجه‌ جلوگیری از مهاجرت و تخلیه روستاها شده است.‌

در سال ۸۶ نیز عملیات تثبیت ماسه‌های روان در دست انجام بوده که تاکنون ۲۴۰ هکتار مالچ‌پاشی و ۳۷۰ هکتار نهالکاری و آبیاری در جهت مراقبت از شهرستان بندر جاسک و احداث ۲۷ هکتار بادشکن زنده و غیرزنده در شهرستان میناب صورت گرفته که البته در مقایسه با وسعت ۵/۱ میلیون هکتاری استان ناچیز می‌باشد.‌

در این رابطه سیدمحمد نورموسوی معاون فنی اداره منابع طبیعی استان هرمزگان در پاسخ به سؤال خبرنگار ما مبنی بر حجم پایین اقدامات نسبت به وسعت بحران بیابانزایی در منطقه اظهار داشت: در مقایسه با وسعت بالای استان، ‌حجم منابع اختصاص یافته بسیار کم بوده است. لذا ضروری است به این مورد توجه خاص شود. زیرا با گسترش پدیده بیابانزایی در سطح استان روستاها به سرعت از سکنه تخلیه شده و به شهرها مهاجرت می‌کنند که این امر مشکلات عدیده‌ای را به شهرها اضافه می‌کند.

بر طبق آمار، از مجموع ۳۴ سال گذشته، ۱۸ سال،‌ استان دچار خشکسالی و ۷ سال هم با خشکسالی پیاپی گریبانگیر بوده که این امر تخریب پوشش گیاهی و توده‌های جنگلی را به همراه داشته است. ضمن آنکه عدم اجرای طرح ایجاد تعادل میان ظرفیت مراتع بادام شدت تخریب منابع طبیعی را در پی داشته است.با عنایت به وجود چنین شرایطی ضرورت دارد با چاره‌اندیشی خاص در مورد ذخیره نزولات، حداکثر استفاده و بهره‌وری از بارندگی‌های سالانه و آبهای سطحی به عمل آید. در واقع هنر طراحی راهکاری برای استفاده حداکثری از بارندگی اندک و مدیریت بر آن جهت احیای پوشش گیاهی، ذخیره نزولات و جلوگیری از فرسایش خاک، باید در میان مدیران امور آب و کشاورزی نهادینه شود تا در آینده‌ای نه چندان دور شاهد بحران آب، کشاورزی و اشتغال در کشور نباشیم.‌