كوثر قرآن

معنویت قدسی فاطمه س در قرآن كریم, جلوه ای تام یافته جمال معنوی و اوج پاكی و عصمتش, در آیه تطهیر, درخشش انسان كامل را متجلی ساخت, آیه مباهله شاهدی بر شكوهمندی و قدر و جلالتش شد و سوره «هل اتی » جلوه ای از مروت و ایثار فاطمه س را همراه با عارفانه ترین زمزمه هستی «علی حبه » تجسمی زیبا بخشید

«بسم الله الرحمن الرحیم. انا اعطیناك الكوثر، فصل لربك وانحر. ان شانئك هو الابتر»

معنویت قدسی فاطمه(س) در قرآن كریم، جلوه‏ای تام یافته. جمال معنوی و اوج پاكی و عصمتش، در آیه تطهیر، درخشش انسان كامل را متجلی ساخت، آیه مباهله شاهدی بر شكوهمندی و قدر و جلالتش شد. و سوره «هل اتی‏» جلوه‏ای از مروت و ایثار فاطمه(س) را همراه با عارفانه‏ترین زمزمه هستی - «علی حبه‏» - تجسمی زیبا بخشید.

این جویبارهای فضیلت‏به هم پیوند خورد و در سوره «كوثر» مجموعه‏ای دل‏انگیز از زیباییها و اصالتها را رقم زد و آن را به عنوان، هدیه‏ای الهی، تقدیم رسول خاتم(ص) كرد، زیرا فاطمه(س) یكی از مظاهر فیض مداوم و جریان پر بركت‏حركت محمدی است كه استمرار آن را با ذریه خویش تضمین كرد.

ـ در این راستا نگاهی به سوره كوثر داریم:

الف) جلوه‏های اعجاز در سوره كوثر; آنان كه اهل ذوق و ادب و آشنای با آهنگ كلمات هستند و معانی زیبا و معارف بلند را درك می‏كنند سوره‏های قرآن را آنچنان پرجاذبه و دلربا احساس می‏كنند كه خضوع و فروتنی خویش را در مقابل این اعجاز بزرگ اعلام داشته و اسلام را به عنوان دین و برنامه زندگی خویش برمی‏گزینند.

همین آهنگ زیبا و دلنشین قرآن در نظم و نسق زیبای كلمات سوره كوثر جلوه غیر قابل تقلید یافته است; بویژه كه پایان هر آیه به راء ماقبل مفتوح در كلمات - الكوثر - و انحر - ابتر - روح هنرمند را به وجد و شوق آورده و او را به دنیای زیبای تركیب كلمات رهنمون می‏گردد. یكی از مفسرین در این باره می‏نویسد: مخارج صوتی حروف، حركات، تركیبات و فواصل این سوره، آهنگ و ایقاعات خاص و وصف ناپذیری دارد. هر آیه دارای دو ایقاع است كه از حروف هم مخرج و قریب المخرج «ا، ن، ك، ل‏» متصل و منفصل و فواصل راء ماقبل فتحه، تركیب یافته كه از مجموع آنها آهنگ یكنواخت‏بر می‏آید، آیه اول با حركت كسره و نون مشدد و فتحه‏ها و سكونهای متعالی آمده كه حركت اعطاء را از مبدء تا نهایت می‏نمایاند.

صدای حروف و حركات متنوع آیه دو، بیانگر دو امر متوالی است ... اوزان و كلمات خاص این سوره: اعطیناك، الكوثر، انحر، شانئ، الابتر است. معانی عالی و پیشگویی قاطع را كه در آیه كوتاه این سوره آمده و در آهنگ حروف و حركات و كلمات خاص و متقارب و متقابل نمودار شده است، نه آنطور كه هست می‏توان دریافت و نه وصف نمود و خود سرچشمه كوثر و نشانه كلام برتر و به عجز آوردن بشر است.

اعجاز قرآن در سوره كوثر نه تنها در موزون بودن كلمات و تركیب زیبای آن نهفته است‏بلكه با پیشگویی درست از آینده، جلوه‏ای دیگر از اعجاز را فراراه حق جویان قرار داده است. با استخدام كلمات غنی و برخوردار از معانی بلند آنچنان به سوره كوثر استحكام بخشیده، كه مجال ظهور و مقاومت هر گونه معارضه‏ای را از بین برده است و اگر كسی به این كار دست زد نه تنها بر آن خدشه‏ای وارد نساخته بلكه بر رونق آن نیز افزوده است. نمونه آن را در كار یكی از مزدوران استكبار در كتاب «حسن الایجاز» «حویش‏» مشاهده می‏نماییم. نویسنده به گمان خود به مقابله با سوره «كوثر» برخاسته و معارضه خویش را این چنین آورده است: «انا اعطیناك الجواهر فصل لربك و جاهر - ولا تعتمد قول ساحر; ما به تو زر و زیور دادیم، پس برای پروردگار خویش نماز بگزار و آن را آشكار كن و به سخن جادوگر اعتماد نكن.»

اولین سؤالی كه برای هر فرد پیش می‏آید این است كه; این چه نوع مقابله و معارضه‏ای است كه بیشترین الفاظ را از خود سوره كوثر انتخاب كرده است و فقط به جایگزینی بعضی الفاظ بسنده كرده است؟ آیا همانندی یك اثر زیبا این گونه است كه عبارات آن اثر با تغییرات اندك ذكر نشود؟ علاوه اینكه تاكید آورده شده در جمله «انا اعطیناك‏» كه لفظ «انا» و «نا» و آوردن فعل ماضی گواه آن است می‏بایست‏بیانگر امری باشد كه از اهمیت فراوانی برخوردار است. هر انسان اندیشمند و متفكر این را به خوبی می‏فهمد كه نعمتهای مهمتری مانند عقل، ایمان و حیات با این تاكید و اهتمام سازگاری و تناسب تام دارد و آوردن زر و زیور تنها به خاطر همان روحیه بندگی و پویندگی در مقابل جواهرات است كه از بین همه نعمتها به آن اهتمام ورزیده است. سوره كوثر جدای از كوتاهی عبارات، از مضامین بلند و معارف زیبایی برخوردار است و این معجزه و سند نبوت پیامبر گرامی(ص)برای همیشه‏در تاریخ‏از مردم خواسته است كه اگر می‏توانند یك سوره هر چند به كوتاهی سوره كوثر، بیاورند.

سوره كوثر با این جمله آغاز می‏شود «انا اعطیناك الكوثر». سؤالی كه مطرح است این است كه چگونه عطای خداوندی به صورت جمع، ما، آورده شده است؟ با این كه خداوند متعال یگانه یكتاست و همه نعمتها از او سرچشمه گرفته است‏برای این تعبیر كه نظیر آن در سوره‏های دیگر از جمله سوره قدر «ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم‏»فخر رازی، از علمای اهل سنت، در تفسیر خود می‏نویسد: سومین نظر در معنای كوثر این است كه منظور از آن فرزندان آن حضرت است، و این به آن جهت است كه; این سوره در رد كسانی نازل شده است كه از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عیبجویی‏ می‏كردند. مشاهده می‏شود، دو جواب داده شده است:

۱ ) تعبیر جمع به خاطر عظمت دادن به او است و اینكه مورد، كوثر، ذكر شده است، نشان دهنده اهتمام فوق‏العاده خداوند است.

۲ ) جهان مبتنی بر نظام علت و معلول و اسباب و مسببات است; چنانكه در حدیثی از امام صادق(ع) می‏خوانیم: «ابی الله ان یجری الاشیاء الا بالاسباب‏» اراده‏ای الهی بر این قرار گرفته است كه امور جهان جز به اسباب خود جریان نیابد. و چون علل و اسباب به اذن الهی دست اندر كار این عطیه الهی بوده است، در اشاره به آن جمع آورده شده است. فخر رازی در این زمینه می‏نویسد: «فلا یمكن حمله علی الجمع الا اذا ارید ان هذه العطیه مما سعی فی تحصیلها الملائكهٔ وجبریل و میكائیل والانبیاء المتقدمون...» نمی‏توان این آیه را «انا اعطیناك‏» جمع دانست; مگر اینكه بگوییم این بخشش از اموری است كه در به دست آوردن آن ملائكه و جبرئیل و میكائیل و انبیاء پیشین سعی و تلاش داشته‏اند.

ب) معنای كوثر:

مرحوم طبرسی در معنای لغوی «كوثر» می‏نویسد: «الكوثر، فوعل من الكثرهٔ و هو الشئ الذی من شانه الكثرهٔ و الكوثر، الخیر الكثیر» كوثر صفت مبالغه و وزن فوعل را دارد و بر گرفته از كثرت است و آن عبارت از چیزی است كه; شایستگی و زیادی را داشته باشد و منظور از آن خیر فراوان است. بیضاوی، از دیگر مفسرین اهل سنت، نیز زیادی فرزندان و پیروان را در شمار معانی كوثر ذكر می‏كند.

ج) مظاهر و جلوه‏های كوثری:

خیر فراوان در این آیه به امور مختلفی از جمله: قرآن، نبوت، چشمه‏ای در بهشت، علماء، زیادی فرزندان، حوضی در بهشت، حكمت و شفاعت تفسیر شده است.

هیچ كدام از این معانی با یكدیگر منافاتی ندارند، زیرا همه بیانگر همان مضمون متعالی كوثر و خیر فراوانند. نكته در خور توجه این است كه این زیادی فرزندان و نسل پیامبر(ص) كه از چشمه‏سار فاطمه(س) جوشیده است، در میان دیگر معانی از درخشش و جلوه بیشتری برخوردار است.

▪ برخی از شواهد و قرائنی كه آن را تایید می‏كند عبارتند از:

الف) شان نزول سوره: مفسرین از شیعه و اهل سنت در شان نزول این سوره این گونه نگاشته‏اند كه; عاص بن‏وائل سهمی جلوی یكی از درهای مسجد الحرام بنام باب بنی السهم با رسول گرامی اسلام ملاقات كرد و با آن حضرت به گفتگو پرداخت. قریشی‏ها كه شاهد این منظره بودند از او سؤال كردند: با چه شخصی سخن می‏گفتی؟ او با عبارات بیشرمانه گفت‏با ابتر.

این جواب به آن جهت‏بود كه عبدالله، آخرین فرزند پسر آن بزرگوار، زندگی را بدرود گفته بود. و عرب جاهلی كسانی را كه دارای فرزند پسر نباشد «ابتر» قلمداد می‏كردند زیرا تنها راه استمرار اهداف فرد را در وجود پسر می‏دانستند. در نتیجه، این شان نزول متناسب با سرزنش آنان خواهد بود.

در این باره فخر رازی، از علمای اهل سنت، در تفسیر خود می‏نویسد: «سومین نظر در معنای كوثر این است كه منظور از آن فرزندان آن حضرت است و این به آن جهت است كه; این سوره در رد كسانی نازل شده است كه از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عیبجویی می‏كردند كه در این صورت معنای آن این است كه خداوند ترا فرزندان و نسلی عطا می‏كند كه در طول تاریخ برقرار خواهند ماند سپس می‏گوید: ببین كه چقدر انسانها از اهل‏بیت پیامبر(ص) به شهادت رسیده‏اند اما جهان همچنان شاهد رونق فزاینده آنان است آنگاه بنگر كه چه تعداد از بزرگان اندیشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام كاظم، امام رضا «علیهم الصلوهٔ و السلام‏» و محمد نفس زكیه در میان آنها جلوه‏گر شده است‏».

علامه آلوسی بغدادی در تفسیر روح المعانی می‏نویسد: می‏توان یكی از معانی كوثر را زیادی فرزندان رسول گرامی اسلام(ص) دانست زیرا كه; عیبجویی دشمنان در ارتباط با فقدان فرزند آن حضرت بوده است. سپس می‏گوید: این‏چنین است كه فرزندان رسول گرامی اسلام سراسر گیتی را فرا گرفته‏اند.

بیضاوی، از دیگر مفسرین اهل سنت، نیز زیادی فرزندان و پیروان را در شمار معانی كوثر ذكر می‏كند.

عباس كوثری

---