آشتی با كمانچه

كیهان كلهر را از زمستان سال ۱۳۷۱ شمسی می شناسم. كنسرت او با گروه دستان و ایرج بسطامی در تالار وحدت كه بعدها بخش های عمده آن در دو آلبوم بوی نوروز (بخش سه گاه) با صدای ایرج بسطامی و سرو سیمین با صدای افتخاری منتشر شد، نویدبخش چهره تازه ای در كمانچه نوازی بود. حركات زیاد او در هنگانم نواختن كه در همان آلبوم هم مرا به یاد لولی وش مغموم اخوان ثالث انداخت، با نحوه كمانچه نوازی های پیشینیان متفاوت می نمود.

باید توجه داشت حفظ نسبی موقعیت ثابت كمانچه و حركت آرشه به نوعی به سنت كمانچه نوازی مبدل شده است. این در حالی است كه كمانچه نوازهای باكو به ویژه هابیل علی اف، هم آرشه را تغییر موقعیت می دهند و هم كمانچه را با حركت فراوان می نوازند. از این رو این حركت های كلهر را می توان شبیه كمانچه نوازی های هابیل علی اف دانست. در همان كنسرت كلهر آنچنان در همایون می نواخت و تكنوازی می كرد كه آه از نهاد همه شنوندگان برآمده بود. كلهر در همانجا هم از پیتسیكاتوهای فراوان هم در آهنگ ها و تصنیف ها بهره می برد كه این خود برای شنوندگان كمانچه تا حدودی بدعت محسوب می شد. پیتسیكاتو در سازهایی مانند كمانچه و ویولن به نواختن با ناخن به جای آرشه گفته می شود و خوانندگان می توانند این تكنیك را در كنسرت همنوا با بم شجریان در تصنیف فریاد توسط كلهر ببینند.

باید توجه داشت كه نوازندگان سنتی كمانچه، پیتسیكاتو را فرزند ناخلف تكنیك های ویولن و از آثار ناشایست آن بر شیوه كمانچه نوازی اصیل می دانند. این در حالی است كه كیهان كلهر استاد صاحب سبك پیتسیكاتو در كمانچه است. پیش درآمدی كه در چهارگاه در آلبوم آخرین دیدار بامدادی نواخته است گویای این هنر اوست. حضور كوتاه او در همان سال ها در ایران ضبط آلبوم دیگری به نام شب سكوت كویر را هم سبب شد كه سالیانی بعد منتشر شد. در این آلبوم كلهر هرچند از تم های آزاد و محلی استفاده كرده است، اما گویا میكس آواز و موسیقی در سال های بعد تا حدودی شنوندگان را از شنیدن غایت هنر كلهر باز داشته است. هرچند پس از انتشار شب سكوت كویر، آخرین دیدار بامدادی كلهر بسیار شنیدنی بود.

در سال های بعد كمتر اثری از كمانچه نوازی كلهر در داخل كشور منتشر شد، اما انتشار بخشی از كنسرت های محمدرضا شجریان با كلهر، علیزاده و همایون شجریان، بار دیگر توجهات را به سوی او جلب كرد. آلبوم بی همگان به سر شود شجریان را باید آلبوم ویژه ای ارزیابی كرد. هنرنمایی های علیزاده و كلهر در پیش درآمد نوا را باید در ضمن پیچیدگی های فراوان نوازندگی و تكنیكی نقطه عطفی در هارمونیزه كردن آهنگ در موسیقی سنتی با دو ساز ارزیابی كرد. _ این اتفاق در برخی آثار لطفی مانند برادر بی قرار هم در قبل از انقلاب رخ داده است-. شاید بتوان گفت كه كیهان كلهر در این آلبوم شنوندگان بسیاری را با كمانچه آشتی داد. من حتی تاثیر ساز كلهر را در نامزدی این آلبوم برای جایزه گرمی بسیار می دانم. انتشار نوار فریاد شجریان هم بار دیگر بر هنر كلهر در موسیقی ایرانی و شیوه های جدید او در كمانچه نوازی صحه گذاشت.

اما شاید آلبوم های غزل ۱ تا ۳ كلهر كه با سیتار شجاعت حسین خان انتشار یافت را بتوان شوك جدیدی برای شنوندگان آثار كلهر دانست. هم نوازی و جواب های دو ساز كمانچه و سیتار در این آلبوم ها به ویژه غزل ،۲ حتی برای گوش های غیرحرفه ای جذابیت فراوان دارد.

غزل نیز كاندید جایزه گرمی بود. موج انتقادات به كمانچه نوازی كلهر را باید پس از انتشار غزل دانست. این موج كه تا همین اواخر در محافل خصوصی و كلاس های موسیقی مستر رواج داشت به یكباره به روزنامه ها هم درز یافت و شیوه نوازندگی كلهر غیرسنتی، بدعت گذار، صرفاً تكنیكی، بدون روح و كم توجه به اصالت ها خوانده شد. اما در همین حال آلبوم های كلهر با استقبال نسبی مواجه بود. در آیینه آسمان كه در سال ۸۲ انتشار یافت و ضبط آن در ۱۳۷۹ صورت پذیرفته بود را باید گام دیگر كلهر در موسیقی نواحی ارزیابی كرد كه با تنبور علی اكبر مرادی خوش به بار نشسته بود.

اكنون دو اثر از كلهر منتشر شده است _ باران و كنسرت جاده ابریشم _ كه باز هم توانایی های كلهر و نوآوری های او را در كمانچه نوازی بیشتر عیان می كند. همیشه بر موسیقی ایرانی ایراد گرفته اند كه اتكای بسیار به ردیف دارد و ردیف را به مثابه شعر كلاسیك خوانده اند و نیمایی را بر رهایی موسیقی از ردیف به مانند جدا شدن قالب های شعری از شعر كلاسیك آرزو كرده اند. اما همیشه هم نیماهای موسیقی ایرانی را انكار كرده اند و مخالف موسیقی اصیل خوانده اند و آنان را به كنج عزلت كشانده اند و شنوندگان را از سازهایشان محروم كرده اند.

وداد حسینی