حکومت خاندان های ارمنی

«ملوک خمسه» سرگذشت تعدادی از خاندان های حکومتگر ارمنی است که در پی تحولات ناشی از یورش مغولان و تیموریان از قرن دوازده میلادی به بعد در موطن خود خاچن واقع در قراباغ فعلی به نوعی اقتدار محلی دست یافتند

شناخت تاریخ از جمله ضروریات غنای هر فرهنگ است. چندی است نشر و پژوهش شیرازه اقدام به انتشار آثاری ارزشمند در مجموعه های مختلف کرده است. کتاب «ملوک خمسه» که ذیل مجموعه «آسیای میانه و قفقاز» منتشر شده درباره شماری از خاندان های حاکم ارمنی است.

«ملوک خمسه» سرگذشت تعدادی از خاندان های حکومتگر ارمنی است که در پی تحولات ناشی از یورش مغولان و تیموریان از قرن دوازده میلادی به بعد در موطن خود خاچن - واقع در قراباغ فعلی - به نوعی اقتدار محلی دست یافتند.

ملیک های پنجگانه قراباغ تا اندک زمانی پیش از چیرگی روس ها بر آن حدود در اواسط قرن نوزدهم، نقش درخور توجهی در تحولات منطقه ای جنوب قفقاز ایفا کردند.در مورد زندگانی و آثار رافی (هاکوپ ملیک هاکوپیان، ۱۸۳۵ - ۱۸۸۸)، نویسنده نامدار ارمنی و جایگاه ملوک خمسه در میان آثار او، مترجم مقدمه ای مفصل نگاشته است. نکته نخست اهمیت ملوک خمسه در تبیین گوشه هایی از تاریخ ایران است و نکته دیگر نیز ویژگی آن از نظر تاریخ نگاری.

چگونگی از میان رفتن نفوذ و اقتدار منطقه ای ایران در قفقاز که در نهایت به چیرگی روسیه تزاری بر این حدود منجر شد، اگرچه از مضامین آشنای تاریخ معاصر ایران است، ولی در بررسی علل و موجبات پیش آمد یک چنین دگرگونی هایی با تاکیدی که بر نقش و عملکرد طرفین اصلی این رویارویی داشته ایم، یعنی دولت های ایران و روسیه، هنوز زمینه های محلی این رشته تحویلات را به صورت جدی مورد توجه قرار نداده ایم، این موضوع هم در مورد بخش ارمنی نشین خانات قفقاز صدق می کند و هم بخش مسلمان نشین آن. گرجستان هم که به جای خود. از این رو ملوک خمسه را می توان قدمی در رفع این کاستی نیز تلقی کرد.

نکته دیگری که شایسته یادآوری ویژگی خمسه از لحاظ تاریخ نگاری است. اگرچه امروزه به دلیل اختلاف اکثریت ارمنی قراباغ با جمهوری آذربایجان این خطه به عرصه مناقشات تبدیل شده و تاریخ نگاری آن نیز طبیعتا تحت الشعاع این درگیری قرار دارد ولی یکی از امتیازات اصلی ملوک خمسه در آن است که در سال های پایانی قرن نوزدهم یعنی پیش از تفوق و رواج تاریخ نگاری های ناسیونالیستی معاصر به رشته تحریر درآمده است.

نه شیوه تدوین و نگارش آن با قواعد و چارچوب های حاکم بر تحقیقات رایج کنونی سنخیت دارد و نه دیدگاه حاکم بر آن؛ بخش مهمی از داده های ملوک خمسه بر تحقیقات میدانی رافی و روایات شفاهی به یاد مانده از آن رخدادها استوار است، از این رو اگرچه از جهانی به یک ماخذ پایه و اصلی شباهت دارد، ولی به همین دلیل نیز، مطالب آن را باید در تطبیق با دیگر دانسته های موجود از این تحولات به کار گرفت.

برای مثال به پاره ای از مطالب این کتاب در باب نکاتی چون کشته شدن «برادر» کریم خان زند به دست فتحعلی خان افشار (ص ۴۷)، نحوه کشته شدن آقا محمد خان قاجار (ص ۹۹) و یا چگونگی هزیمت محمد شاه در پی نبرد شمکور (ص ۱۵۴) ... می توان اشاره کرد که یا نادرستند و یا در تفاوت با دیگر روایات موجود.از لحاظ دیدگاه حاکم نیز ملوک خمسه اگرچه مبین آراء یکی از طرفین ماجرا است ولی برخلاف بسیاری از بررسی های معاصر، طرح و بحث این دیدگاه به نادیده انگاشتن یا سیاه انگاری طرف دیگر منوط و منحصر نشده است. در این روایت بازیگران اصلی، چه ملکیت ارمنی و چه خان مسلمان، در مجموع از خصوصیات مشابهی برخوردارند و هر دو به یک اندازه بازیچه روزگار.

ملوک خمسه

ترجمه؛ آرا دراستپانیان

ناشر؛ پردیس دانش، شیرازه

چاپ اول؛ ۱۳۸۵

۷۷۰ نسخه

۲۰۸ صفحه