موج نو در جنبش دانشجویی

ویژگی های خاص دوران دانشجویی که از جمله جوانی و آرمان خواهی سبب می شود دانشجویان سریع تر از سایر اقشار نسبت به تعارضات داخلی و ناکارآمدی های نظام سیاسی و نیز دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور, موضع بگیرند به عبارت دیگر دفاع از مستضعفان و محرومان در کنار استکبارستیزی و ظلم ستیزی ازویژگی های دانشجو به شمار می رود

ویژگی های خاص دوران دانشجویی که از جمله جوانی و آرمان خواهی سبب می شود دانشجویان سریع تر از سایر اقشار نسبت به تعارضات داخلی و ناکارآمدی های نظام سیاسی و نیز دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور، موضع بگیرند به عبارت دیگر دفاع از مستضعفان و محرومان در کنار استکبارستیزی و ظلم ستیزی ازویژگی های دانشجو به شمار می رود. به همین دلیل جنبش دانشجویی در همه جوامع پیشتاز حرکت های اجتماعی است.

جنبش دانشجویی همواره از تحولات داخلی جوامع تاثیر می پذیرد و بر این تحولات تاثیر می گذارد؛ به همین دلیل در ایران نیز گفتمان های حاکم بر جنبش دانشجویی بی ارتباط با تحولات سیاسی اجتماعی ایران نبوده است. صاحب نظران از سه موج در جنبش دانشجویی ایران سخن می گویند که متاثر از فضای سیاسی -اجتماعی ایران می باشد.

از آغاز شکل گیری جنبش دانشجویی (دهه ۱۳۳۰) در ایران تا آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۵۷-۱۳۵۶) به دلیل وابستگی محمدرضا شاه پهلوی به غرب و جهان سرمایه داری و تنفر جامعه ایرانی از این وابستگی، بر جریانات دانشجویی نیز «موج چـپ مارکسیستی» حاکم بود. با پیچیدن نوای معنوی و دینی امام خمینی همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی، «موج اسلام خواهی» جنبش دانشجویی را نیز در بر گرفت. اما موج سوم در جنبش دانشجویی با پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران سازندگی نمود پیدا کرد. روح حاکم بر سیاست های دوران سازندگی، سیاست های توسعه برگرفته از تئوری های سرمایه داری بود و در نتیجه این سیاستها، تجمل گرایی و اشرافیت به ویژه در بین برخی از مسئولین رواج یافت و از آرمان های انقلاب اسلامی فاصله گرفته شد. جنبش دانشجویی نیز از این استحاله بری نبود. دفتر تحکیم وحدت تنها تشکلی بود که در این مقطع در دانشگاه ها حضور پررنگ داشت. این تشکل که در ابتدا با اهداف والا و منطبق با آرمان ها و ارزش های انقلاب اسلامی تاسیس شده بود، به تدریج و همزمان باسیاست های دوران سازندگی استحاله پیدا کرده و گفتمان لیبرالیستی بر آن حاکم شد. بنابر این موج سوم، «موج لیبرالیستی» بود.

اما به نظر می رسد این موج بسیار مقطعی، تحمیلی و در تناقض با ماهیت جنبش دانشجویی بود، به همین دلیل نتوانست بیش از نیم دهه بر جنبش دانشجویی سایه افکند؛ چرا که لیبرالیسم اساسا با محافظه کاری عجین است، درحالی که دانشجو همواره آرمان خواه است. بدین ترتیب نشانه های «موج عدالت خواهی» درجنبش دانشجویی ایران هویدا می گردد.

عدالت و «عدالت خواهی» که در زمره شعارها و اهداف اولیه و اصیل انقلاب اسلامی بوده و هست، از این قابلیت و ظرفیت برخوردار بود که توسط حرکت دانشجویی به عنوان پیشتاز این گفتمان، رهبری و هدایت شود. عدالت خواهی ناظر بر تحقق اصول عدالت، ظلم ستیزی، حق گرایی و حقیقت طلبی در تمام شئون جامعه است. این مقوله به عنوان گفتمان پایه ای جریانات دانشجویی اوایل دهه ۸۰ مطرح شد. البته، چه درسالهای پیش از پیروزی انقلاب و چه در طول ۳۰ سال پس از انقلاب، با وجود غلبه گرایش های فکری و سیاسی چپ و لیبرال در مجموعه جریان های دانشجویی کشور، عدالت طلبی و گفتمان مبتنی بر عدالت نیز همواره به نحوی شاخص و پررنگ وجود داشته است، هرچند گفتمان غالب نبود.

● پیام ولایت و عدالت خواهی دانشجویی

گفته شد که جنبش دانشجویی متاثر از فضای سیاسی- اجتماعی است. به دنبال سیاست های نه چندان درست دوران سازندگی و گسترش فرهنگ مصرف گرایی در جامعه و نفوذ روح اشرافیت دربین برخی از مسئولین، مقام معظم رهبری خطر این انحراف را با ذکاوت ویژه ای دریافتند و زودتر از همه هشدار را شروع کردند. در مقاطع مختلف خطر انحراف از مسیر انقلاب به ویژه فراموشی «عدالت خواهی» را گوشزد نمودند. ایشان در مورد مفاسد اقتصادی در کشور هشدار داده و مبارزه با مفاسد اقتصادی را متذکر گردیدند.

اوایل دهه ۸۰ با پیام های رهبر انقلاب و نامگذاری های سال ها ازسوی ایشان به عنوان «سال امام علی(ع)»، «سال پاسخگویی مسئولان» سرآغاز گفتمان عدالت در ایران اسلامی بود. سال ۱۳۸۳ توسط رهبر معظم انقلاب «سال پاسخگویی مسئولان» نامیده شده بود، همچون سالهای قبل که خود ایشان بعنوان پرچمدار جریان عدالتخواهی در کشور بیشترین نقش را در تثبیت این گفتمان ایفا کرده بودند، با تذکرات پیاپی ایشان همراه بود و هرچند همچون گذشته توجه جدی به این تذکرات نمی شد، اما در بخشی از بدنه دانشجویی و مردمی کشور، موثر و جریان ساز بود و راه توجیه را بر بسیاری از مسئولان و جریانات محافظه کار می بست.

ایشان در یکی از بیاناتشان در مسیر روشن گری در جهت حرکت عدالت خواهانه، می فرماید:

«یکی از مصداقهای عدالت، مبارزه با فساد مالی و اقتصادی است که بایستی جدی گرفته شود. من سالها پیش هم این را گفته ام، بارها هم تاکید کرده ام، تلاشهای خوبی هم انجام گرفته است و دارد انجام می گیرد؛

اما مبارزه با فساد، کار دشواری است؛ کاری است که انسان، مخالف پیدا می کند. شایعه درست می کنند، دروغ می گویند و آن کسی که در این میدان جلوتر از دیگران حرکت کند، بیشتر از همه مورد تهاجم قرار می گیرد.»۱

بنابراین آغاز گفتمان «عدالت خواهی اسلامی» در جنبش دانشجویی، بیانگر پیشتازی این جنبش در لبیک گویی به ولایت می باشد. برخی از گروه های دانشجویی (که بعدا تشکل پیدا کردند) با تأسی به رهبر فرزانه انقلاب اسلامی، انگشت خود را بر روی مفاسد اقتصادی به ویژه در بدنه نظام نهادند و خواستار برخورد با این مفاسد شدند.

● نخبگان عدالت خواه و جنبش دانشجویی

بدون شک در حرکت عدالت خواهانه دانشجویان، روشنگری برخی از اساتید و نخبگان حوزوی و دانشگاهی موثر بود؛ به عنوان مثال انتقادهای تند و آتشین دکتر حسن عباسی و روشنگری های اساتیدی همچون رحیم پور ازغدی، پناهیان، حمید پارسانیا، وحید جلیلی و... بسیار تأثیرگذار بود و گفتمان عدالت خواهی را در سطح جامعه و به ویژه در بدنه جنبش دانشجویی تقویت می نمود.

● شکل گیری جنبش عدالت خواه دانشجویی

همزمان با تکثر و چنددستگی در دفتر تحکیم (انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه های سراسر کشور) که در اعتراض به گفتمان لیبرال این تشکل و وابستگی اش به احزاب سیاسی صورت گرفت، تشکل دانشجویی جدیدی به عنوان «جنبش عدالت خواهی» پا به عرصه فعالیت های دانشجویی نهاد. آغاز فعالیت این تشکل با حمایت و رضایت مقام معظم رهبری همراه بود. ایشان در بخشی از پیام شان به همایش این مجموعه دانشجویی می فرمایند:

«امروز سرآغاز فهرست بلند مسائل کشور مسئله عدالت است. دانشجوی جوان اگر چه خود برخاسته از قشرهای مستضعف جامعه هم نباشد، به عدالت اجتماعی و پر کردن شکاف های طبقاتی به چشم یک آرزوی بزرگ و بی بدیل می نگرد ]...[ مسابقه رفاه میان مسئولان، بی اعتنایی به گسترش شکاف طبقاتی در ذهن و عمل برنامه ریزان، ثروت های سر برآورده در دستانی که تا چندی پیش تهی بودند، هزینه کردن اموال عمومی در اقدام های بدون اولویت، و به طریق اولی در کارهای صرفا تشریفاتی، میدان دادن به عناصری که زرنگی و پرروئی آنان همه گلوگاه های اقتصادی را به روی آنان می گشاید، و خلاصه پدیده بسیار خطرناک انبوه شدن ثروت در دست کسانی که آمادگی دارند آن را هزینه کسب قدرت سیاسی کنند و البته با تکیه بر آن قدرت سیاسی اضعاف آنچه را که هزینه کرده اند گرد می آورند.»۲

بدین ترتیب «جنبش عدالت خواه دانشجویی» پا به عرصه فعالیت های دانشجویی نهاد. برگزاری مسابقه هنری ادبی «حرفی از جنس زمان» که توسط این تشکل و با همکاری بسیج دانشگاه امام صادق(ع) صورت گرفت را شاید بتوان اولین فعالیت گسترده تحت عنوان «جنبش عدالت خواه دانشجویی» دانست که با تعیین موضوعاتی از پیام ۶ آبان ۱۳۸۱ مقام معظم رهبری و داورانی از میان هنرمندان انقلاب در قالب های کاریکاتور، شعر، داستان، طنز، مستند و عکس برگزار شد. از این پس شاهد بروز رسانه ای جدی این تشکل هستیم. اولین کاری که با بازتاب بسیار گسترده رسانه ای و اثرگذاری سیاسی اجتماعی فراوان روبرو بود و تحت عنوان جنبش صورت گرفت، اعتراض به مرگ ۴۲ کارتن خواب در سرمای سرد شب های آذرماه تهران بود که به صورت نمادین جمعی از اعضای جنبش ۵ شب سرد را در مقابل ۵ ارگان مرتبط با این مقوله خوابیدند و نهایتا نیز این حرکت با مجلس ختم قربانیان شب های سرد تهران در مسجد هدایت و با حضور استاد حسن رحیم پور ازغدی پایان یافت که باعث پیگیری این مسئله و ساماندهی این افراد در آن سال و سال های بعد گردید و بازتابی فراوان در سایت ها، مطبوعات و صدا و سیما داشت. سال ۸۴ که اوایل آن با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری دوره نهم همراه بود، بستر مناسبی برای فعال شدن بسیاری از بدنه دانشجویی و مردمی در عرصه سیاسی بود. در این میان دفتر مرکزی جنبش که از سال قبل فعالیت های خود در این زمینه را آغاز کرده بود، به صدور بیانیه های تخصصی و تحلیلی پرداخت۳.

در جریان تهدید جمهوری اسلامی ایران از سوی غرب بر سر پرونده هسته ای، فعالیت های پراکنده بسیاری در سراسر کشور پیرامون مسئله هسته ای صورت می گرفت. مردادماه ۸۴ بیانیه تهدیدآمیزی توسط شورای حکام علیه ایران صادر شد که فعالان جنبش را به لزوم حمایت موثر از این دستاورد بومی واداشت، یک هفته بعد «حلقه انسانی» نمادینی گرداگرد تأسیسات هسته ای ucf اصفهان برگزار شد و با حضور دانشجویان و طلاب و اعضای جنبش در تهران و علی الخصوص دانشجویان اصفهانی، جمعیت زیادی در این مراسم حضور یافتند.

به تدریج جنبش عدالت خواه دانشجویی به یکی از فعال ترین تشکل های دانشجویی تبدیل شد که در تحولات سیاسی- اجتماعی چند سال اخیر تأثیرگذار بوده است و امروز با قطعیت می توان گفت که هژمونی گفتمان لیبرال بر جنبش دانشجویی پایان یافته است.

● بایسته های عدالت خواهی جنبش دانشجویی

گفتمان عدالت خواهی برای همه گیر شدن نیاز به تقویت دارد. از بعد نظری بایسته هایی در مسیر تقویت ابعاد فکری و گفتمانی عدالت خواهی دانشجویی مورد تأکید قرار می گیرد:۴

۱) باید نسبت به تدوین مبانی تئوریک گفتمان عدالت خواهی اقدام جدی و فراگیر در بین جریان های دانشجویی صورت گیرد. برگزاری جلسات هم اندیشی، انتشار پایان نامه های دانشجویی در موضوع عدالت و عدالت طلبی، فراخوان مقاله و راهکارهایی از این دست می تواند در مسیر تقویت معنا و مفهوم گفتمان عدالت موثر باشند.

۲) از آنجا که مجموعه دانشجویی برآمده از لایه های اجتماعی بوده و مرتبط با افکار عمومی است و حتی می تواند نقش گروه مربع و پیشگام جامعه را در مسایل کلان کشور ایفا کند، بایستی در ارتباطی تنگاتنگ و اثربخش با افکار عمومی، به نظریه پردازی جامعه و مانعی در حوزه عدالت و عدالت خواهی دست یازد.

۳) تقلیل رویکردهای اختلافی و زدودن نگاه های متفاوت که ممکن است در مجموعه دانشجویی وجود داشته باشد، یکی از موانع در راه نظریه پردازی و تولید محتوا و مفهوم برای گفتمان عدالت بوده که شایسته است با تقویت یک شبکه بندی قوی وکارآمد از جریان دانشجویی در اقصی نقاط کشور این مانع را برطرف کرد.

۴) جریان دانشجویی باید با اتخاذ مسئولیت و تعهد در قبال سرنوشت کشور و ملت با رعایت اصول اخلاق و تقوای سیاسی از یک سو و همچنین بدون ملاحظه کاری یا اثرپذیری از عوامل بیرون دانشگاه از سوی دیگر، چارچوب ها و شاخصه های یک گفتمان متعالی را که اجزای آن عبارتند از: برپایی عدل و حقیقت، ظلم ستیزی، تبعیض زدایی، شایسته سالاری، قانون گرایی، پیشرفت و... طراحی کند.

در پایان لازم به یادآوری است که گفتمان عدالت خواهی تنها در جنبش دانشجویی مطرح نیست، اتفاقاتی که از سال ۸۳ و روی کار آمدن دولت نهم در فضای سیاسی ایران رخ داده است، بیانگر احیای گفتمان عدالت خواهی- که گفتمان حقیقی انقلاب اسلامی است- در جامعه ایران می باشد. استقبال مجدد مردم از گفتمان دولت نهم در دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، گویای این واقعیت است که بازگشت به گفتمان «عدالت خواهانه انقلاب اسلامی» و خیزش مردم ایران علیه «سرمایه داری» و «اشرافیت» پدیده جدید، ولی واقعی است.

فاطمه امیری رز

پی نوشت ها:

۱- بیانات مقام معظم رهبری در حرم امام رضا علیه السلام

۰۱/۰۱/۱۳۸۸

۲- پیام مقام معظم رهبری به دومین همایش جنبش عدالت خواه دانشجویان، ۶/۰۸/۱۳۸۱

۳- تاریخچه شکل گیری جنبش(۲)، ۱ خرداد ۱۳۸۶ .ir www motalebe

۴- مرتضی مهدوی، لزوم تقویت ابعاد گفتمانی جنبش عدالت خواهی، سایت کانون اندیشه جوان، ۲۰ آذر ۱۳۸۷