پنجشنبه, ۹ اسفند, ۱۴۰۳ / 27 February, 2025
پیامبر ص و استقلال فرهنگی

در مقاله حاضر نویسنده؛ اشاره به تأکید پیامبر اعظم(ص) در برخورداری مسلمانان از هویت مستقل، شریعت اسلامی را ضامن سعادت بشری دانسته و تلاشهای حضرت رسول(ص) را در خصوص تعیین نمادهای خاص برای هویت بخشی به مسلمانان و تمایز آن از سایر امتها پیروان ادیان مورد بررسی قرارداده است که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● ضرورت داشتن هویت مستقل
از همان روزهایی که پیامبر در مدینه مستقر شد و نخستین دولت شهر اسلامی را بنیاد گذاشت با چهار فرهنگ بزرگ و مؤثر عصر خود به شکلی ارتباط فرهنگی پیدا کرد و تنوع فرهنگی، تدوین فرهنگ مستقل را با چالش مواجه کرد.
بی گمان بدون استقلال فرهنگی نمی توان مدعی هر گونه استقلال دیگری چون استقلال تمدنی و سیاسی و اقتصادی شد و مفهوم امت تازه و جامعه نوین را تحقق خارجی بخشید. نخستین گامی که هر جامعه همانند هر فرد برمی دارد آن است که برای خود هویت مستقلی را تعریف کند. تشخیص خود از دیگری نیازمند شناخت تمایز در کناراشتراکات است. تمایزات هر شخص وی را از دیگری باز می شناساند و به وی هویت مستقل می بخشد.
هر جامعه به ویژه هر امتی در این اندیشه است تا از امت های دیگر بازشناخته شود و در این میان تفاوت های فرهنگی است که این تفاوت را معنا و مفهوم می بخشد؛ زیرا تفاوت های تمدنی یا دیده نمی شود و یا پایدار نیست. اما تفاوت های فرهنگی به ویژه در حوزه بینشی و نگرشی در تبیین اهداف جامعه و راهبردهای آن می تواند اثر روشنی در تفاوت ها به جا گذارد.
امت، مجموعه ای از انسان ها هستند که هدف و مقصد خاصی را تشخیص داده و راه و روش خاصی را برای دست یابی به آن درنظر گرفته و هویت خویش را در این روش ها و اهداف تعریف می کنند. از این رو افزون بر اهداف عمومی بشری چون آسایش و آرامش و امنیت دست یابی و اهدافی چون دستیابی به کمالات معنوی و حفظ محیط زیست و ایجاد جامعه یگانه، روش های خاصی نیز مورد توجه قرار می گیرد که این روش ها خود به نحوی عامل هویت بخشی به امت اسلامی می شود.
● شریعت اسلامی، تضمین کننده سعادت بشری
امت اسلام می کوشد تا با بهره گیری از روش های خاص که از آن به شریعت اسلامی یاد می کند به اهداف خاص و بلندی دست یابد که تضمین کننده سعادت جمعی بشر در سرتاسر کره خاکی و رشد و تکامل معنوی تا رسیدن به مقام خلافت الهی باشد. از این رو روش های دست یابی به این هدف، نقش مهم و ارزشی را بازی می کند و این گونه نیست که مثلا نماز و روزه و یا حتی جهاد تنها روش های انسانی باشد که هر دم می تواند و یا قابلیت تغییر و تبدل دارد؛ بلکه روش هایی که امت اسلامی انتخاب کرده روش هائی است که بیش تر از خصیصه بقایی برخوردار می باشد و امر ثابت و ارزشی است. کسی نمی تواند این روش ها را تغییر دهد و روش های جدیدی را برای دست یابی به هدف مشخص اسلام تدوین نماید. از این رو همان اندازه که اهداف امت معین است و تخطی از آن جایز نیست، روش های ثابت اسلامی نیز امری ارزشی و تعیین شده است و تخطی از آن ناروا شمرده می شود.
کسی که بخواهد امت اسلام را بشناسد و آن را از جوامع بشری حتی امت ها تفکیک کند می بایست به روش های آن نیز به عنوان عامل هویت بخشی توجه داشته باشد. البته روش های اسلامی که خطوط سیاست ها و خط مشی ها را بیان می دارد به دو دسته ثابت و متغیر تقسیم می شود و تفکیک آن نیاز به شناخت جامع از اسلام و مبانی و اصول و قواعد آن دارد که کاری تخصصی است و هر کسی نمی تواند در این راه وارد شده و موفق بیرون آید.
اگر بخواهیم تفکیکی میان اهداف و غایات و ارزش ها از سویی و روش ها و خط مشی ها از سوی دیگر ارائه دهیم باید گفت که دسته نخست در حوزه مبانی اسلامی قرارمی گیرند و دسته دوم نیز در حوزه اصول و قواعد آن می نشینند. از این رو هر دو حوزه نقش هویت بخشی فرهنگی اسلام و عامل استقلال فرهنگی آن را برعهده دارند.
● روش های هویت بخشی
وجود روش هایی برای هویت بخشی به فرهنگ ها غیر از مبانی و کلیات که امری بیرون از دایره حس و احساس است لازم و ضروری است؛ زیرا آن چه فرهنگی را ازفرهنگ دیگر جدا می سازد اموری است که ازآن به نمادهای فرهنگی یاد می کنند.
اموری که در حوزه مبانی و بینش ها و غایات و ارزش ها قرار می گیرند از آن جایی که اموری غیرحسی نمی توانند عامل جداسازی فرهنگی به شمار آید. از این رو همواره امت ها و جوامعی که اهداف خاصی برای جامعه و امت و گروه خویش تعریف کرده اند می کوشند در حوزه روش ها و خط مشی ها عوامل را شناسایی کنند تا بتوانند شیوه خاص دستیابی به هدف باشد. از این جا مسئله نمادها در هر امت و جامعه و حتی گروههای ریز و درشت اجتماعی خود را تحمیل می کند. هر گروهی می کوشد تا نمادی را برای تشخیص و جداسازی از گروه دیگر و اهداف خاص خود شناسایی و معرفی کند. در تیم های ورزشی به ویژه فوتبال، نمادهای چندی چون نشانه های تیمی و لباس ها و یا رنگ ها به کار می رود تا هویت خاصی به تیم و ارزش های آن ببخشد.
● اهمیت نمادها
پیامبر اسلام در زمانی که با فرهنگ هایی چون فرهنگ مشرکان و یهودیان و مجوسیان و مسیحیان روبه رو شد کوشید تا افزون بر بیان کلیات و جوامع الکلم که بیانگر غایت و مبانی بود، اصول و روش هایی خاص را شناسایی کند که افزون بر دستیابی به اهداف و یاری دراین حوزه بتواند هویت و استقلال فرهنگی را نشان دهد و بیان کند. از این رو بر اذان به عنوان نماد حضور اجتماعی برای عبادت تاکید می شود و هنگامی که شورای انتخاب روش هویت بخشی تشکیل می شود هرکسی راهی همانند ناقوس مسیحیان و یا اموری از این دست را مطرح می سازد که پیامبر(ص) به سبب مشابهت آن با گروههای قومی و یا دینی دیگر با آن مخالف می ورزد؛ زیرا وی در اندیشه نمادهایی بود که هویت فرهنگی خاصی برای اسلام بیان دارد. از این رو اذان نه تنها به عنوان روشی برای دعوت به اجتماعات خاص مذهبی و سیاسی و نظامی مطرح می شود بلکه به عنوان ارزش از جایگاه خاصی برخوردار می گردد و تنها از روش بودن خارج می شود. این گونه است که اذان به عنوان امری مستحب درعمل عبادی تعبیه می شود و پاداش معنوی خاصی برای آن مشخص می گردد.چنین مسئله ای در امری چون عبادتگاه پیش می آید و حتی در عناوین تلاش می شود که عناوین خاصی مطرح شود. مسجد و محراب و حتی شکل های ساخت و ساز و معماری آن مورد توجه قرار می گیرد تا عناصر هویت بخشی فرهنگی، خود را نشان دهد. در بسیاری از منابع آمده که شکل شش ضلعی از ابتکارات پیامبراکرم(ص) است که این امر خود عاملی برای هویت بخشی فرهنگی اسلام در قبال دیگر امت های پیرامونی چون هویت یهودی و مسیحی و زرتشتی بود.
این ها نمادهایی بود که مورد توجه و تاکید پیامبر(ص) قرارگرفت تا در مسیر هویت بخشی و استقلال فرهنگی مورد توجه امت اسلام نیز قرارگیرد. در داستان تغییر قبله احساس خاص آن حضرت(ص) برای دستیابی به هویت فرهنگی و استقلال از امت های مسیحی و یهودی به خوبی در آیات قرآنی در سوره بقره بیان شده است. آیات چندی تنها در مورد مسئله انتظار امت به ویژه برای مشخص شدن وضعیت قبله وارد شده است. پیامبر(ص) در این آیات به گونه ای ترسیم می شود که در انتظار است و چشم به آسمان دوخته است تا مسئله تغییر قبله از بیت المقدس که قبله مشترک سه دین اسلام، یهود و مسیحیت بود به گونه ای حل شود؛ زیرا یهودیان و حتی مشرکان بخاطر عدم هویت مستقل مسلمانان از یهودیان، مسلمانان را تمسخر می کردند، تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه موجب شد تا استقلال فرهنگی امت اسلامی تقویت شود و هویت خاصی یابد.
هویت طلبی برای امت اسلامی همانند دوره بحران نوجوانی و جوانی بود. همه نشانه های بحران را می توان در مدینه ردگیری و شناسایی کرد. امت اسلام هنگامی که در مدینه قرار گرفت بخاطر وجود مشترکات بسیاری که با یهود داشت و عناصر یهودی در دین اسلام و آیات قرآنی تبیین شده بود بسیاری از مشرکان و یهودیان را به این باور رسانه که قرآن از القائات مردی نصرانی ایرانی است و یا از کتب انجیل و تورات به ودیعت گرفته شده و به شکل بومی سازی شده در اختیار مشرکان قرار گرفته است.
● دشواری هویت یابی مسلمانان از یهودیان در مدینه
پیامبر(ص) از همان آغاز کوشید تا با هویت بخشی به امت در مکه، خود را از نمادهای مشرکان دور سازد؛ هرچند که بسیاری از آن ها برخاسته از سنت های ابراهیمی و دین حنیف بود ولی تفاوت های فرهنگی میان اسلام و هویت مشرکان دیده نمی شد و آن چه در بیان های کلی گفته می شد نمی توانست موجبات هویت مستقل مسلمانان از مشرکان را فراهم آورد. هرکسی که آنان را می دید نمی توانست میان مسلمان و مشرک تفاوت ببیند لذا پیامبر(ص) کوشید تا خود را از اتهام اشتراک برهاند و نمادهای خاصی را ایجاد کرد. نخستین نماد برای جداسازی نماز و آداب خاص آن بود که در برابر کعبه نماز خوانده شد. این گونه بود که نماز ایشان از مشرکان متفاوت شد. آن حضرت(ص) به عمد نماز را در کنار خانه کعبه و مسجدالحرام به جا می آورد تا این هویت بخشی علنی و روشن شود.
در مکه کار هویت بخشی آسان تر بود؛ زیرا تفاوت های مهمی میان مسلمانان و مشرکان در حوزه رفتاری و گفتاری وجود داشت و حتی کلماتی چون سلام و مانند آن خود هویت بخش مسلمانان و موجبات استقلال فرهنگی آنان بود. اما در مدینه این امر دشوارتر بود؛ زیرا یهودیان با مسلمانان اشتراک بسیاری در عقیده و دین داشتند و در حوزه عمل اجتماعی و عبادی نیز شباهتهائی بوده است. توجه به بیت المقدس در نماز و امور دیگر چون انفاق و زکات و مانند آن می توانست زمینه ادغام و در نهایت یگانگی و وحدت فرهنگی و تمدنی را موجب شود. اگر پیامبر در مکه می توانست در استقبال خود کعبه را نیز در برابر خویش قرار دهد، در مدینه چنین امری ممکن نبود؛ زیرا دو منطقه کاملا در برابر هم بودند و این مسئله در مسجد ذوالقبلتین به خوبی نمایان است. این گونه است که یکی از دلواپسی های آن حضرت(ص) هویت بخشی و ایجاد نمادهای خاص فرهنگی بود که این امر اتفاق افتاد. روز به روز آن حضرت مامور می شود تا نمادهای دیگر بر نمادهای اسلامی بیفزاید و آن را به شکل روش و آیین دینی مطرح سازد که دارای بار ارزشی نیز باشد و امت در صورت مخالفت با آن مواخذه و تنبیه و در آخرت عذاب شوند. این گونه است که اسلام از دوره نوجوانی و بحران هویت می رهد و برای خود هویت و استقلال فرهنگی جدیدی می یابد.
محسن حیدرخانی

ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست