روستا و جاذبه های اكوتوریستی آن

ایران علاوه بر پیشینه فرهنگی و تاریخی غنی به جهت قابلیت های طبیعی و اقلیمی نیز در عداد مهم ترین و پرجاذبه ترین كشورهای دنیا قرار دارد به طوریكه , به زعم بسیاری از صاحب نظران ایران از لحاظ جاذبه های اكوتوریستی در میان ۵ كشور برتر جهان قرار گرفته و از این نظر فقط ایالات متحده آمریكا با ایران قابل مقایسه است

شنیدن نام “روستا” همچون هر واژه ای دیگر مفاهیمی را به ذهن متبادر می سازد . از جمله این مفاهیم محیطی است با ویژگی های زیر : سطح نازل سواد و آگاهی های عمومی مردم ؛ درآمد كمتر (لااقل نسبت به مردم شهرنشین ) ؛ فقر گسترده ؛ محیط بهداشتی نامناسب ؛ برخورداری از تسهیلات و امكانات رفاهی ناچیز ؛ بعد وسیع خانوار ؛ وجود مردمی با سطح بالائی از مقاومت در مقابل نوآوری ها و تغییرات مفید به حال جامعه ؛ مشاركت اندك مردم در آنچه كه به نفغ شان است و … . به موارد برشمرده در بالا می توان موارد بسیار دیگری را نیز افزود . آنچه كه به عنوان خصیصه مشترك نكات فوق و به طور كلی مواردی از این دست می توان متذكر شد آن است كه غالب این موارد حكایت از وجود انبوهی از مشكلات در محیط روستا می نماید كه می بایست نسبت به رفع و یا حداقل تخفیف آنها اهتمام لازم را مبذول داشت . با همین نیت در طول چند دهه اخیر فعالیت هائی در روستاهای كشور به مورد اجرا گذاشته شده است . فصل مشترك اكثر این فعالیت ها عبارت است از تصمیم گیری از سوی مردمی با پیشینه شهری برای روستانشینان و به عبارتی به هیچ انگاشتن اندوخته ها و بضاعت روستائیان در فرآیندی كه قرار است تحول و بهبودی را در زندگی ایشان ایجاد نماید . در حالیكه روستاها خود دارای بضاعت مناسبی برای ایجاد تغییر هستند . از جمله مهم ترین نقاط قوت مناطق روستائی در كشور باید از وجود جاذبه های اكوتوریستی نام برد كه این مهم با سرعت فزآینده ای در سطح جهان در حال رشد می باشد و غفلت از آن را باید جفائی نه فقط در حق روستائیان كه كل آحاد این مرز بوم تلقی نمود . هدف این نوشتار آن است كه با بهره گیری مختصر از ادبیات موجود در زمینه اكوتوریسم به صورتی عینی قابلیت های جذب جهانگرد به مناطق روستائی كشور كه می تواند متضمن منافعی چه برای روستائیان و چه برای كل كشور از جهات گوناگون باشد ، بیان نماید . نكته درخور توجه در این خصوص آنكه نوع نگاه مقاله به توریست منحصراً ورود اتباع كشورهای بیگانه به كشور نیست و بلكه به همان اندازه و پیش از آن بازدید و عزیمت مردم كشور خودمان از مناطق روستائی ایران مورد تأكید و توجه می باشد .

●تعریف اكوتوریسم و اهمیت آن

ایران علاوه بر پیشینه فرهنگی و تاریخی غنی به جهت قابلیت های طبیعی و اقلیمی نیز در عداد مهم ترین و پرجاذبه ترین كشورهای دنیا قرار دارد . به طوریكه ، به زعم بسیاری از صاحب نظران ایران از لحاظ جاذبه های اكوتوریستی در میان ۵ كشور برتر جهان قرار گرفته و از این نظر فقط ایالات متحده آمریكا با ایران قابل مقایسه است (روزنامه ایران ، مورخ ۲۷/۱۰/۸۳) . حال كه صحبت از اكوتوریسم به میان آمد ، بی مناسبت نخواهد بود كه تعریفی از آن به عمل آید . انجمن بین المللی اكوتوریسم١ ، آن را “ مسافرت مسؤلانه به مناطق طبیعی با هدف حفظ محیط زیست و ارتقای تندرستی مردم محلی ” تعریف می كند . همان گونه كه ملاحظه می گردد ، مسافرت به مناطق طبیعی در تعریف بالا مورد تأكید است . از آنجائی كه این گونه مناطق را باید غالباً در محدوده عرفی روستاها قلمداد نمود ، می توان عزیمت به مناطق روستائی را به عنوان تعبیر اكوتوریسم پذیرفت . در این میان نكته در خور توجه آن است كه این گونه از توریسم از رشد فزاینده ای در سال های اخیر برخوردار بوده و در سال های آتی نیز این روند ادامه خواهد یافت . به طوریكه ، علی رغم رشد چهار درصدی سالانه توریسم در كلیه رشته ها ، این رقم در مورد اكوتوریسم بین ۱۰ تا ۳۰ درصد در نوسان بوده است . همچنین ، بر اساس برآوردهای سازمان جهانی گردشگری٢ بخش بزرگی از درآمد هزار میلیاردی دلاری جهانگردی در جهان در سال ۲۰۰۱ میلادی به اكوتوریسم تعلق داشته است . به طوریكه ، در كشور كاستاریكا ۶۶ درصد از ۸۰۰ هزار گردشگری كه در سال ۱۹۹۶ به این كشور سفر كردند ، در وهله نخست حضور در چشم اندازهای طبیعی همچون ساحل زیبای آن كه دارای آب های شفاف ، زمین ماسه ای و درختان حاره ای بلند است را به عنوان دلایل سفر خود ذكر كردند ( كرمی ، بدون تاریخ ) .به عنوان شاهدی دیگر بر این ادعا می توان به پرداخت ۱۰۰ دلار آمریكا برای یك سفر یك روزه به كشور بلیز در آمریكای لاتین جهت مشاهده درخت مقدس در این كشور اشاره نمود . و یا درآمد بالغ بر ۱۴ هزار دلاری یك فیل در هر سال كه در طول زندگی آن به بیش از ۹۰ هزار دلار می رسد را مورد توجه قرار داد (همایون،۱۳۷۸) . امروزه اهمیت اكوتوریسم تا به آن حد افزایش یافته است كه در كشور آفریقای جنوبی مهم ترین بخش تحقیقاتی برترین دانشگاه این كشور موظف شده است به این پرسش پاسخ دهد كه آیا كشاورزی و دامداری باارزش تر است یا اكوتوریسم و البته نتایج این پژوهش نیز در خور تأمل است : “ اكوتوریسم در هر هكتار از هر نوع كشاورزی سودمندتر است . اشتغال زائی اكوتوریسم سه تا پانزده برابر بیش تر از كشاورزی است ” . ( روزنامه ایران ، مورخ ۲۷/۱۰/۸۳) . به این ترتیب ، محل تردید باقی نمی ماند كه چنانچه بر ایجاد اشتغال و به دنبال آن كسب درآمد از طریق توسعه جهانگردی در كشور تأكید می شود ، می بایست نگاه به مناطق روستائی به عنوان یك اولویت اساسی در این خصوص مورد توجه واقع شود .

صاحب نظران بر این باور هستند كه اكوتوریسم دارای هشت شاخه اصلی و بالغ بر ۸۰۰ شاخه فرعی است . در میان این هشت شاخه اصلی باید از شاخه “مردم شناسی” نام برد كه از جمله شاخه های فرعی آن “توریسم كوچ” ، توریسم آداب و رسوم” و “روستاگردی” قابل ذكر هستند ( نشریه بازاریابی ، بدون تاریخ) . گستره و پراكندگی وسیع طوایف و عشایر در كشور ، پیشینه تاریخی طولانی و غنی كشور و نیز كثرت قابل ملاحظه روستاهای كشور حكایت از پتانسیل قابل توجه كشور در هر یك از شاخه های فرعی شاخه مردم شناسی می نماید .

در اینجا بدون آنكه بخواهیم بیش از این در مورد ادبیات و اهمیت و ارزش اكوتوریسم صحبت نمائیم ، قصد داریم كه قابلیت ها و جاذبه های موجود در روستاهای كشور را جهت جذب جهانگرد اعم از داخلی و خارجی مورد شناسائی و توجه قرار دهیم . مهم ترین این موارد عبارتند از :

۱ ـ درختان دیر زیست

عشق و علاقه مفرط ایرانیان به كاشت نهال كه چه در آئین زرتشت و هم در دین اسلام ارج نهاده شده ، سبب گردیده است كه كاشت و نگهداری از درخت همواره به عنوان ارزش تلقی شود و به همین دلیل شاهد وجود درختانی با عمر چند ده ساله كه بعضاٌ به چند صد سال نیز بالغ می شود كه از آنها با نام “درختان دیرزیست” یاد می شود در گوشه و كنار كشور هستیم . قداست مترتب بر كاشت و نگهداری از درخت موجب استمرار حیات این درختان ، علی رغم مصائب ایجاد شده برای آنها در طول قرن های متمادی بوده است . به طوریكه كمتر درخت دیرزیستی را می توان یافت كه دچار عارضه “آتش گرفتگی” نشده باشد . همچنین سنت پسندیده “وقف” كه در مورد شماری از این درختان دیده می شود ، اهتمام بیشتر اهالی به نگهداری این درختان را در پی داشته است . گیاه شناسان بر این باور هستند كه این درختان از مهم ترین ذخایر ژنتیكی یك كشور هستند . ضمن آنكه می توان درختان دیرزیست را به عنوان آئینه تمام نمای فرهنگ دینی، اجتماعی و طبیعی ایرانیان دانست . اگرچه شماری از این درختان اینك در محدوده شهرها واقع شده اند كه از آن جمله است “سرو ابرقو” ، ولی این عده در مقایسه با درختان دیرزیست پراكنده در مناطق روستائی بسیار قلیل و ناچیز هستند . به عنوان مثال فقط در روستای كهك از توابع شهرستان قم دو درخت دیرزیست چنار٣ و سرو٤ با عمر ۷۰۰ ـ ۶۰۰ سال وجود دارد . و یا در روستاهای قاضی بالا ، جوزه و موجان از توابع بخش دستجرد همین شهرستان به ترتیب درختان نارون٥ ۱۵۰ ساله ، بید٦ ۲۰۰ ساله و پنج نهال توت٧ (به صورت وقف) ۳۰۰ ساله وجود دارد . همچنین ، در روستای آمره از توابع بخش خلجستان (دستجرد) شهرستان قم درخت چنار با سن تقریبی ۱۰۰۰ سال وجود دارد كه گفته می شود زوار كربلا در سایه آن استراحت می كردند . (علی احمد كروری و دیگران ، ۱۳۸۰ ) . حضور در مناطقی كه این درختان وجود دارند ، می تواند در كنار مزایای متعدد ، انس و الفت بیشتر میان مردم و به ویژه كودكان ، نوجوانان و جوانان با درختان را در پی داشته باشد و از این طریق فرهنگ ارج نهادن به گیاهان را در میان بازدید كنندگان ترویج نمود . ضمن آنكه ، از این رهگذر می توان در مورد درختان وقف شده به بهترین شكل ممكن این سنت اجتماعی ارزشمند را در میان نسل جوان جامعه ترویج نمود .

۲ ـ گونه های گیاهی منحصر به فرد و كمیاب

در مناطق مختلف كشور ، بعضا‍‌ً گونه های گیاهی مشاهده می شود كه به صورت انحصاری در همان منطقه یافت می شوند . پراكنده بودن این گیاهان نیز می تواند از جاذبه های اكوتوریستی مناطق روستائی و عرصه های منابع طبیعی واقع در محدوده این مناطق تلقی شود . به عنوان نمونه ای از این گونه گیاهان می توان از درختان چندل٨ و حرا٩ نام برد كه گیاه اخیر به افتخار ابوعلی سینا دانشمند شهیر ایرانی به نام وی نامگذاری گردیده و هر دو گیاه از درختان واقع در جنگل های مانگرو١٠ و یا كشندی١١ ایران هستند كه اولی با پراكندگی بسیار كمتر فقط در محدوده اراضی چند روستا و دومی با پراكندگی بسیار بیشتر در سواحل جزیره قشم و چند شهرستان دیگر از جمله شهرستان جاسك در جنوب كشور مشاهده می شود (جزیره ای،۱۳۸۴) . هر یك از این دو گیاه اخیر بنا به علتی می تواند جاذبه بازدید داشته باشد . مثلاً درختان چندل به دلیل كند رشد بودن به طوریكه رشد سالیانه قطری آنها فقط یك میلیمتر است و با یك عمر یك صد ساله فقط به اندازه ده سانتی متر قطر دارتد . ضمن آنكه از پراكندگی بسیار محدود آنها نیز نمی توان بی تفاوت گذشت . از این موارد كه دارای جذابیت های جلب جهانگرد می باشند ، می توان به كرات مشاهده نمود و نام برد . به عنوان یك نمونه دیگر باید از سوسن چلچراغ١٢ نام برد كه بنا به گفته ای به صورت بومی به غیر از منطقه لنكران در جمهوری آذربایجان در ایران و آن هم در روستای داماش از توابع عمارلو در رودبار استان گیلان یاقت می شود ( فتحی ، بدون تاریخ ) .

۳ – بازدید از فعالیت های كشاورزی

تصور عامه مردم از كشاورزی و فعالیت های آن انجام اموری دشوار و فاقد هر گونه جذابیت است . اگر چه استنباط فوق می تواند در مواردی صحیح باشد ، اما به هیچ عنوان قابل تسری و تعمیم به كلیه فعالیت های مترتب بر كشاورزی نیست و در این زمینه می توان از مواردی نام برد كه حداقل برای اقشار شهرنشین می تواند دیدنی باشد . نمونه ای از این موارد ، گلاب گیری از گل های محمدی١٣ در شهرستان كاشان است كه همه ساله در اردیبهشت ماه جمعیت زیادی را به صرف مشاهده فرآیند گلاب گیری به سوی این شهرستان و به ویژه روستاهای آن می كشاند . از این دست فعالیت ها در كشاورزی بومی و سنتی ایران به فراوانی می توان مشاهده نمود . به عنوان نمونه استحصال كتیرا از برخی گونه های گون١٤ و یا استحصال سقز از درختان بنه١٥ در سراسر جنگل های زاگرس و یا گرده افشانی خرما در استان های خرما خیز كشور قابل ذكر هستند . موارد فوق می تواند دارای این بار ارزشی نیز باشد كه نوع نگاه آحاد جامعه و به ویژه نسل جوان این مرز و بوم را به فعالیت هائی كه ریشه در تاریخ و فرهنگ كشور دارد اصلاح نماید ، به طوریكه ارج و قرب لازم را برای این فعالیت ها قائل بوده و دیگر با تحقیر و تخطئه به آنها نگاه ننمایند . ضمن آنكه گستردگی وسیع و چشم گیر این دو گیاه در كشور كه به عنوان نمونه مورد اشاره قرار گرفتند ، به طوریكه كشور ایران یكی از مهم ترین خاستگاه های گون در دنیا و درختان بنه نیز از شایع ترین درختان در جنگل های زاگرس در غرب كشور می باشند ، ضرورت آشنائی مردم با ارزش و اهمیت اقتصادی ، اكولوژیكی و اجتماعی آنها با بیشتر می نماید . بی شك این مهم می تواند به جلوگیری از انهدام گونه های گیاهی مورد نظر نیز كمك شایانی نماید و تضمینی باشد بر استمرار بهره برداری از این گیاهان . از دیگر موارد در این زمینه می توان به استحصال رنگ از گیاه روناس١٦ اشاره كرد كه هنوز هم در برخی مناطق استان یزد مرسوم و متداول بوده و می تواند جاذبه خوبی برای حضور مردم داشته باشد . در تاریخ كشاورزی ایران به مواردی برمی خوریم كه بر اثر بی مبالاتی دیگر هیچ گونه اثری از آنها باقی نمانده است و فقط در كتاب ها می توان سراغی آز آنها گرفت . نمونه ای این موارد گیاه نیل١٧ است كه تا كمتر از چهار دهه قبل از رونق زیادی در روستاهای شهرستان دزفول برخوردار بود و اینك هیچ اثری از آن باقی نمانده است . بدون تردید حضور مردم در فعالیت هائی این چنینی ، اگرچه فقط در مقام بازدید كننده باشد ، می تواند ضمانت بیشتری بر ادامه آن فعالیت را در پی داشته باشد .

۴ ـ مناظر و چشم اندازهای طبیعی

به نظر می آید در این مورد نیاز به هیچ گونه توضیح اضافی و یا ذكر مثال نباشد . گوشه و كنار این مرز و بوم مملو است از جاذبه های طبیعی كه اكثر قریب به اتفاق آنها نیز در محدوده روستاها و یا مناطق روستائی واقع شده اند . به عنوان فقط كلان قضیه می توان از وجود ۵۰ دریاچه در داخل كشور كه از میان آنها ۱۸ دریاچه در شمار پهناب های كنوانسیون بین المللی رامسر قرار دارند ، وجود بزرگترین دریاچه جهان در شمال كشور و دریاچه ارومیه به عنوان یكی از ۵۹ ذخایر زیستی كره زمین ، خط ساحلی ۱۲۰۰ كیلومتری با خلیج فارس و دریای عمان ، قرار داشتن ۳۰ قله دركشور كه از بلندترین قله های اروپا و آمریكا مرتفع تر هستند ، دو رشته كوه مرتفع البرز و زاگرس در شمال و غرب كشور ، بیابان های وسیع كه در اغلب آنها مؤلفه های بیابانی همچون وزش باد ، ماسه های روان و بیشینه گرمای هوا در بالاترین حد ثبت شده مناطق بیابانی جهان نام برد (نشریه بازاریابی ، بدون تاریخ) . به صورت جزئی تر می توان به طیف گسترده چشمه ها ، آبشارها ، خورها ، یخچال ها ، آبگیرها ، استخرها، آتشفشان ها و … در مجدوده هر یك از موارد كلان برشمرده در فوق اشاره نمود .

۵ ـ امامزاده ها و سایر اماكن مذهبی و متبركه

رگه های مذهبی قوی در نزد ملت ایران رشد و گسترش در خور توجه اماكن م&

دكترعباس نوروزی ـ كارشناس ترویج و آموزش كشاورزی

منابع مورد استفاده

۱ ـ بازاریابی (نشریه) . “اكوتوریسم در ایران” . شماره ۴ . صص ۴۳ ـ ۴۱ .

۲ـ بهادران ، محسن . (۱۳۸۴) . “معرفی روستای باغ بهادران” . گزارش درسی جامعه شناسی روستائی . دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراك . نیمسال دوم سال تحصیلی ۸۴ ـ ۱۳۸۳ .

۳ـ جزیره ای ، محمد حسین .(۱۳۸۴) . “ملاحظاتی درباره جنگل های كشندی ایران” . نشریه دهاتی.شماره ۲۱ .

۴ـ خسروی ، محبوبه . (بدون تاریخ) .“عنوان مسجد در نام آبادی های كشور” . نشریه مسجد. شماره ۵۰ . ص ۶۱ .

۵ـ رفیع زاده ، مهدی .(بدون تاریخ) .“سفر به تنها آسیاب چند هزار ساله ایران” .نشریه گردشگری. شماره ۹ .

۶ـ روزنامه ایران ، مورخ ۱۷/۱۰/۱۳۸۳ .

۷ـ زاهدی ، محمدرضا و نعمتی ، محمدرضا (بدون تاریخ) . “ مساجد دهستان جاسب” . نشریه مسجد . شماره ۶۹ . صص ۶۴ ـ۶۳ .

۸- علی احمد كروری ، سودابه و دیگران . (۱۳۸۰). “درختان دیرزیست استان قم” . نشریه جنگل و مرتع . شماره ۵۳ .

۹ـ فتحی،حسین . (بدون تاریخ) .“سوسن چلچراغ، عروس سر به زیر شمال” . نشریه گردشگری .

۱۰ـ كرمی، ناصر . (بدون تاریخ) .“ اكوتوریسم ایران، مجموعه ای رو به قهقرا ” . نشریه صنعت حمل و نقل . شماره ۸۸۱ .

۱۱ـ میرمحمدی ، حمیدرضا .(بدون تاریخ) . “پراكندگی جغرافیائی مساجد در كشور]در قالب استانی[ ” . نشریه مسجد . شماره ۴۹ . صص ۵۸ ـ ۵۷ .

۱۲ـ همایون ، آناهیتا . ۰۱۳۷۸) . “ اكوتوریسم در جهان سوم ، موانع و دیدگاه ها برای رسیدن به پایداری ” . مترجم . نشریه جهان هوانوردی و گردشگری . شماره ۳۶ و ۳۷ .

۱۳ ـ بدون مؤلف .(بدون تاریخ) .“اكوتوریسم در جهان” . نشریه بازاریابی . شماره ۳۸ . صص۴۴ ـ ۳۸ .

پی نوشت ها

۱- The International Ecotourism Society (TIES)

۲ – World Tourism Organisation (WTO)

۳ – Platanus orientalis

۴ – Cupressus sempervirens

۵ – Ulmus sp.

۶ – Salix sp.

۷ – Morus alba

۸ – Rhizophora mucronata

۹ – Avicennia officinalis

۱۰ - Mangrove

۱۱ – كشند (kashand) معادل فارسی جزر و مد است كه از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شده است .

۱۲ – Lilium lederburi

۱۳ – Rosa sp.

۱۴ – Astragalus sp.

۱۵ – Pistacia atlantica

۱۶ – Ribes sp.

۱۷ - Indigofera tinctoria