درجست وجوی معنا

مراجعه به ترجمه فارسی قرآن كریم, راهی است برای فهمیدن بهتر آیات الهی هر چند كسی ادعای فهم و درك كامل آن را ندارد, اما به هر حال خوب است پس از خواندن هر آیه به معنای فارسی آن نیز توجه شود تا بتوان خواندن را به عمل كردن نزدیك كرد

بی گمان خواندن قرآن كریم تأثیر مثبتی بر روح و روان انسان می گذارد. ولی خواندن آیات كه به زبان عربی نازل شده، كمترین كاری است كه یك مسلمان می تواند انجام دهد.

مراجعه به ترجمه فارسی قرآن كریم، راهی است برای فهمیدن بهتر آیات الهی. هر چند كسی ادعای فهم و درك كامل آن را ندارد، اما به هر حال خوب است پس از خواندن هر آیه به معنای فارسی آن نیز توجه شود تا بتوان خواندن را به عمل كردن نزدیك كرد.

● نخستین ترجمه

در زمان رسول مكرم اسلام (ص) گروهی از ایرانی های مسلمان نامه ای به سلمان فارسی می نویسند و از او می خواهند كه سوره حمد را برایشان ترجمه كند و او نیز این كار را انجام می دهد.

در برخی از منابع آمده است كه سلمان «بسم الله الرحمن الرحیم» را این طور ترجمه كرد: «به نام یزدان بخشاینده بخشایند» و رسول اكرم (ص) نیز ایرادی بر آن نگرفتند. بنابراین شاید بتوان گفت قدیمی ترین ترجمه قرآن، ترجمه فارسی آن است كه ایرانی ها آغازگر آن بوده اند.

● موافق و مخالف

همین ابتدا باید اشاره كنیم كه برخی با هرگونه ترجمه قرآن كریم مخالفند و معتقدند كه اعجاز بیانی قرآن كریم در ترجمه رعایت نمی شود. البته این صحیح است كه كلمات فارسی ظرفیت انتقال معنای كلام عربی را ندارد اما اینها دلیل قانع كننده ای برای ترجمه نكردن قرآن كریم نیست.

فراگیری زبان عربی و آشنایی با زبان قرآن كریم بهترین راه برای فهم آن است اما نباید از همه توقع داشت كه به زبان عربی مسلط شوند و بدون نیاز به ترجمه، قرآن كریم را بخوانند و بفهمند. علاوه بر این و از آن جایی كه این كتاب آسمانی برای تمام انسانها نازل شده است، توقع بی جایی است كه بخواهیم ملل مختلف را كه هر كدام با زبان خاصی حرف می زنند وادار كنیم عربی را آنقدر خوب یاد بگیرند كه دیگر نیازی به ترجمه نباشد. پس باید به طرفداران و موافقان ترجمه حق بدهیم و با توجه به ضعف های ترجمه، وجود آن را لازم و ضروری بدانند.

● معنای ترجمه

دهخدا اصل لغت ترجمه را فارسی می داند و می گوید: ترجمان از تر زبان گرفته شده و دكتر معین در فرهنگ خود آورده است: «ترجمه از مصدر گزاردن، گزارش كردن و گردانیدن از زبانی به زبانی دیگر است.»

اما دیگران نیز نظراتی درباره معنای كلمه ترجمه دارند. برخی معتقدند: ترجمه یعنی رساندن كلام به كسی كه آن را نشنیده است و عده ای ترجمه را بیان بیوگرافی یا شرح حال می دانند. اما در عرف، بیشتر به برگرداندن معنای كلامی از زبانی به زبان دیگر ترجمه می گویند.

● انواع ترجمه

استاد معرفت، انواع ترجمه را به سه دسته تقسیم می كند:

۱) ترجمه تحت اللفظی یا همگام. به این صورت كه مترجم به جای هر كلمه از زبان اصلی، كلمه ای از زبان مورد نظر را جایگزین می كند. سپس جمله ها و تركیب بندی های كلام را یك به یك، كلمه به كلمه، تعویض و تبدیل می كند و تا پایان همین گونه ادامه می دهد. این نوع ترجمه به دلیل آنكه زیبایی سخن را منتقل نمی كند چندان مطلوب به نظر نمی رسد.

۲) ترجمه آزاد: در این روش مترجم می كوشد معنایی را از قالبی به قالب دیگر بریزد تا معنای مورد نظر كاملاً ادا شود. یعنی تا آنجا كه ممكن است منظور متن اصلی برگردانده شود و تا حد امكان كلمات متن اصلی و ترجمه، مطابق یكدیگر و جایگزین هم شوند. در غیر این صورت به تقدم و تأخر و كم و زیاد كردن برخی عبارات دست می زند. نام دیگر این ترجمه، ترجمه معنوی است كه از بهترین روش های ترجمه است.

۳) ترجمه تفسیری: در این نوع ترجمه مترجم به شرح و بسط مطالب می پردازد ولی به زبان دیگری غیر از زبان اصلی متن، مانند تفسیرهای فارسی قرآن كریم .

● ترجمه خوب

شاید مهم ترین نكته در ترجمه قرآن مجید ، رعایت امانت الهی است. یعنی باید نزدیك ترین كلمه از نظر معنا به كلمه اصلی انتخاب شود تا پیام الهی صحیح و كامل منتقل شود. گرچه باز هم برخی معتقدند كه برای بسیاری از كلمات عربی نمی توان معادل فارسی پیدا كرد اما به هر حال مترجم باید بكوشد بهترین كلمات و نزدیكترین واژه ها را انتخاب كند.

گذشته از این، سادگی و روانی ترجمه نیز باید مدنظر قرار بگیرد تا برای مخاطب عام قرآن كریم قابل استفاده وسهل تر باشد. روشن است كه كلمات سنگین و ناآشنا و ثقیل نه تنها مخاطب را جذب می كند بلكه ممكن است ترجمه ای دیگر هم برای ترجمه اول نوشته شود تا مفهوم به خواننده قرآن كریم منتقل شود.

بنابراین مترجم قرآن كریم باید ضمن تسلط بر دو زبان فارسی و عربی كارشناس علوم قرآن كریم و تفسیر باشد. علاوه بر اینها شخصیت روحی و معنوی مترجم می تواند بر ترجمه او اثرگذار باشد. مترجم قرآن كریم، مترجم كلام الهی از زبانی به زبان دیگر است و این جایگاه كمی نیست.

قدیمی ترین ترجمه قرآن كریم كه موجود است، «قرآن قدس» نام دارد وترجمه معروف مرحوم الهی قمشه ای سرآغازی برای ترجمه های تازه و دوره جدید ترجمه قرآن كریم بوده است. این ترجمه از رایج ترین ترجمه های ۵۰سال اخیر است.

بهاءالدین خرمشاهی، مترجم و قرآن پژوه معتقد است: «مردم عادی قادر به تفكیك اضافه ها و متن اصلی در ترجمه الهی قمشه ای نیستند. اگر مترجم دانشور می توانست افزوده های خود را در داخل قلاب یا پرانتز بیاورد بسیار خوب بود و كاری بود كارستان. ولی چنین نكرده است و این ترجمه زیر بار این عیب و ایراد نمی تواند كمر راست كند.»

در این میان، گاهی از ترجمه های محمد مهدی فولادوند و سیدجلال الدین مجتبوی به عنوان بهترین ترجمه های معاصر نام برده می شود. فولادوند استاد بازنشسته دانشگاه تهران است. او بی آنكه عجله ای برای انتشار ترجمه خود داشته باشد سالها و بارها آن را بازخوانی كرد و به مدت ۳ سال با نظارت گروه۶ نفره ترجمه اش را ویرایش كرد.

ترجمه فولادوند ترجمه ای نسبتاً ساده و روان است كه مفاهیم در آن به هیچ عنوان پیچیده نیستند و اضافه های تفسیری اش در داخل قلاب آمده است. مترجم درباره ترجمه اش می نویسد: «ما به عنایت الهی كوشیده ایم كه با حداقل توضیحات بین الهلالین، معنای بلند كتاب آسمانی را توضیح دهیم و ضمایر حروف مؤكده و مقدره را نادیده و تا حد ممكن از آن متن مقدس فاصله نگیریم و احیاناً اگر مقتضی موجود و مانع مفقود بود، نوعی وزن عروضی را در انعكاس پاره ای از آیات مكی چاشنی ترجمه كنیم.»

سیدجلال الدین مجتبوی نیز استاد دانشگاه تهران است و در ترجمه اش متن قرآنی و متن فارسی در دو صفحه جداگانه آمده، یعنی در سمت راست متن آیات و در صفحات سمت چپ ترجمه فارسی آورده شده است. در بین ترجمه جملاتی به عنوان توضیح یا تفسیر در بین قلاب قرار گرفته و هر جا كه مرجع ضمیری مشخص نبوده، آن مرجع در داخل پرانتز آمده است.

مجتبوی نیز در پایان ترجمه اش اشاره می كند « در این ترجمه تا آنجا كه ممكن بوده است از كلمات فارسی استفاده كرده ایم كه این مقتضای ترجمه است ولی معتقد به نوشتن فارسی سره نیستیم زیرا زبانی نامفهوم است.»

موسوی گرمارودی نیز ترجمه ای بر قرآن نوشته است كه با توجه به توانایی های این مترجم، می توان آن را یك ترجمه خوب ادبی نامید. وی در باره ترجمه اش نوشته است: «زبان ترجمه من، نثر معیار است با اندك چاشنی باستان گرایی. آن هم به این سبب كه قرآن كریم در پانزده قرن پیش و براساس زبان عربی فصیح رایج آن روزگار فرو فرستاده شده است و خواسته ام اندكی باستان گرایی داشته باشد اما نه چندان كه از نثر معیار دور شود.»

● ترجمه ای متفاوت

در میان همه ترجمه ها كه نثر است، امید مجد، قرآن كریم را به زبان نظم ترجمه كرده است. این ترجمه شامل ۱۸ هزار بیت و در قالب مثنوی است.

فولادوند درباره این ترجمه می گوید: برگرداندن سخن خداوند به نظم بسیار دشوار و مشكل است و ما در نثر هم خالی از اشتباه نیستیم. او می نویسد: «در دهه اخیر ترجمه های قرآن كریم افتان و خیزان می رود تا راه درست خود را پیدا كند.» بهاءالدین خرمشاهی درباره امید مجد كه قرآن كریم را در سن ۲۵ سالگی به نظم درآورده این گونه می نویسد: «بنده به عنوان یك آشنا با ادب فارسی و ترجمه قرآن كریم و مسائل قرآن پژوهی، ترجمه ایشان را می پسندم و سادگی و روانی و بی پیرایگی آن به دلم می نشیند.»

در هر حال آنچه مسلم است این است كه همه كوشیده اند تا بتوانند پیام الهی را بی كم و كاست در دسترس مسلمانان قرار دهند. نكته مهم در این میان آن است كه تا حد توان و هر كس در جایگاه خود، حق حقیقی پیام خدای متعال را انجام دهد و راهی به سوی عبودیت در پیش گیرد.

بسم الله الرحمن الرحیم(۱) الحمدلله رب العالمین(۲) الرحمن الرحیم(۳) مالك یوم الدین(۴) ایاك نعبد و ایاك نستعین(۵) اهدناالصراط المستقیم(۶) صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم ولاالظالین(۷)

ترجمه الهی قمشه ای: به نام خداوند بخشنده مهربان(۱) ستایش خدای را كه پروردگار جهانیان است(۲) خدایی كه بخشنده و مهربان است(۳) پادشاه روز جزاست (روز كیفر نیك و بد خلق)(۴) پروردگارا تنها تو را می پرستیم و از تو یاری می جوییم و بس(۵) تو ما را به راه راست هدایت فرما(۶) راه آنان كه به آنها انعام فرمودی نه راه كسانی كه برآنها خشم فرمودی و نه گمراهان عالم(۷)

ترجمه محمد مهدی فولادوند:

به نام خداوند رحمتگر مهربان(۱) ستایش خدا را كه پروردگار جهانیان(۲) (خداوند) رحمتگر مهربان(۳) مالك (وپادشا) روز جزاست(۴) تو را می پرستیم تنها و بس، به جز تو نجوییم یاری

ز كس(۵) به راه راست ما را راهبر باش(۶) راه آنان كه برخوردارشان كرده ای، نه كسانی كه در خور خشم اند و نه گمراهان(۷)

● ترجمه جلال الدین مجتبوی:

به نام خداوندبخشاینده مهربان(۱) سپاس و ستایش خدای راست، پروردگار جهانیان(۲) آن بخشاینده مهربان(۳) خداوند- یا فرمانروای- روز حساب و پاداش(۴) تنها تو را می پرستیم و از تو یاری می خواهیم(۵) راه راست را به ما بنمای- و ما را بر آن پایدار بدار(۶) راه كسانی كه به آنها نعمت داده ای- نیكو داشت كردی- نه خشم گرفتگان برآنان و نه گمراهان(۷)

● ترجمه ابوالقاسم پاینده:

به نام خدای رحمان رحیم(۱) ستایش خدا را كه پروردگار همگان(۲) رحمان و رحیم(۳) فرمانروای رو جزاست(۴) [خدایا] تو را می پرستیم و از تو یاری می خواهیم(۵) ما را به راه راست هدایت فرما(۶) راه كسانی كه موهبتشان داده ای، نه غضب شدگان و گمراهان(۷)

● ترجمه بهاءالدین خرمشاهی:

به نام خداوند بخشنده مهربان(۱) سپاس خداوند را كه پروردگار جهانیان است(۲) خدای رحمان مهربان(۳) دادار روز جزا(۴) [خداوندا] تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می خواهیم(۵) ما را به راه راست استوار بدار(۶) راه كسانی كه آنان را نواخته ای، آنان نه كه از نظر انداخته ای، و نه گمراهان(۷)

ترجمه امید مجد:

سرآغاز گفتار نام خداست

كه رحمتگر و مهربان خلق راست

ستایش بود ویژه كردگار

كه بر عالمین است پروردگار(۱)

كه بخشنده و مهربان است نیز(۲)

بود صاحب عرصه رستخیز(۳)

تو را می پرستیم تنها و بس

نداریم یاور به غیر توكس (۴)

بشو هادی ما به راه درست(۵)

ره آن كه منعم ز نعمات توست

نه آنان كه خشمت برایشان رواست

نه آن ها كه هستند گمره ز راست(۶)

سعید رحمانی