زیارت محصول معرفت و محبت

در آستانه ولادت با سعادت نبی اعظم ص

متخلق شدن به اخلاق الهی و خدایی شدن انسانها، هدف رسالت انبیای الهی است، همچنانکه در روایت آمده است: “تخلقوا باخلاق الله”۱(). این هدف، همان است که قرآن کریم از آن به عنوان نورانی شدن یاد کرده است: “کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الی النور”(ابراهیم۱/) و نیز می فرماید: “هو الذی ینزل علی عبده آیات بینات لیخرجکم من الظلمات الی النور و ان الله بکم لرئوف رحیم”(حدید۹/)، یعنی رافت و رحمت رحیمیه خداوند اقتضا می کند تا برای خارج کردنتان از ظلمت ها و نورانی گردانیدن شما، آیات روشنی را بر بنده برگزیده خود نازل کند. بنابراین، انسانها باید تخلق به اخلاق الهی، نورانی شدن و رنگ خدایی پیدا کردن را بزرگ ترین و نهایی ترین هدف خویش قرار دهند؛ زیرا هر چه در این مسیر جلوتر بروند، به کمال خویش نزدیک تر می گردند. مجموعه معارف دینی که در سه گروه اعتقادات، احکام و اخلاق خلاصه می شود، خواه در آیات و روایات فقهی و حقوقی آمده باشد، خواه در زیارت نامه ها، مناجات ها و دعاها، در راستای همین هدف اساسی قرار دارد.

به بیان دیگر، مخاطبان شرایع الهی، که همه انسانها هستند، گاهی به صورت صریح و روشن به نورانی شدن و تخلق به اخلاق الهی، دعوت شده اند و گاهی به صورت ضمنی در قالب دعاها، زیارت نامه ها و مناجاتها. اینکه در تعالیم دینی به خواندن دعای جوشن کبیر و احصای اسمای الهی و نیز خواندن زیارت نامه معصومین (ع) ترغیب و سفارش شده است، مقصود تلفظ محض و شمارش صرف، نیست، بلکه غرض این است که آدمی با خواندن این اسماء و صفات الهی و ذکر ویژگی ها و کمالات معصومین (ع) و آشنایی با مضمون و معنای آنها، خود را به این صفات الهی و کمالات معنوی متخلق گرداند. در واقع دعاها، مناجاتها و زیارتنامه ها دعوتنامه حق تعالی برای انسانها و دعوت آنها به سوی کمال است.

از نظر مکتب شیعه، زیارت معصومین (ع) صرفا یک امر عاطفی نیست، بلکه پیش از آن، یک عمل معرفتی است. اینکه در روایات برای زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) اجر و پاداش فراوانی از جمله وعده بهشت و بشارت شفاعت، ذکر شده، نشان دهنده بعد تربیتی و معرفتی زیارت است؛ چه اینکه انسان تنها در سایه تخلق به اخلاق الهی و اتصاف به کمالات و ویژگی های معصومین (ع) که در زیارت نامه آنها ذکر شده، شایسته بهره مندی از پاداشی چون بهشت و شفاعت آن حضرات خواهد بود.

به بیان دیگر، ثواب های اخروی و آثار دنیوی که در روایات آمده، بر زیارت واقعی مترتب است، یعنی جایی که ارتباط قلبی با زیارت شونده برقرار شود و منشا تحول در زائر گردد و الا صرف حضور در حرم معصومین (ع) و خواندن زیارتنامه بدون معرفت و آگاهی از منزلتزیارت شونده، در تکامل روحی و معنوی زائر چندان موثر نخواهد بود، از همین روست که در بسیاری از روایات، زیارت همراه با معرفت، مورد تاکید و سفارش قرار گرفته است. بی شک آگاهی و معرفت به مقام و منزلت معصومین (ع) به هنگام زیارت آنها، می تواند زمینه اطاعت و تسلیم در مقابل اوامر و نواهی آنان، و در نتیجه دستیابی به کمال حقیقی و سعادت ابدی را فراهم سازد.

ائمه معصومین (ع) که همواره به تعلیم و تربیت پیروان حق و بیان حقایق و معارف دین همت داشتند، علاوه بر نشر معارف الهی در قالب احادیث و روایات، بسیاری از مباحث مربوط به توحید و صفات الهی، نبوت و پیامبر شناسی، معاد، امامت و رهبری و ... را در قالب زیارت نامه ها بیان نموده اند. بنابراین می توان گفت، زیارت معصومین (ع) کلاس درس و مدرسه تعلیم و تربیت و زیارت نامه ها متون آموزشی این کلاس ها و مدرسه هاست.

زیارت حضرت رسول (ص) از راه دور

زیارت نبی اعظم (ص) یکی از عبادات شرعی و از جمله مستحبات موکد در شریعت اسلام شمرده می شود. نگاهی گذرا به منابع روایی شیعه و سنی، نشان از گستردگی احادیث درباره استحباب، فضیلت و ثواب زیارت پیامبر اکرم (ص) دارد. در روایتی از رسول خدا نقل شده است: “من زار قبری وجبت له شفاعتی؛ هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعت او بر من لازم می گردد”۲(). به امیرالمومنین علی (ع) نیز فرمودند: “ای علی، هر کس که مرا در زمان حیات یا مرگم زیارت کند یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، من ضمانت می کنم که او را از اهوال و شداید روز قیامت نجات دهم تا آن که او را هم درجه خودم می گردانم”۳(). بی شک، هم درجه شدن با پیامبر اکرم (ص) بدون حساب و برنامه نیست، بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام زیارت شونده، تامل در متن زیارتنامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند۴().

هر چند زیارت حضرت رسول (ص) با حضور در حرم شریف نبوی، آثار و برکات بسیاری به همراه دارد، لکن برای کسانی که توفیق حضور در کنار مرقد منور آن حضرت را ندارند، سفارش به زیارت از راه دور شده است. اسحاق بن عمار از امام صادق (ع) روایت می کند که فرمود: “به مدینه بروید و بر پیامبر اکرم (ص) سلام بدهید، هر چند که سلام و درود از راه دور نیز به آن حضرت می رسد”۵(). یکی از اعمال روز هفدهم ربیع الاول سالروز ولادت خاتم الانبیاء (ع)، زیارت آن حضرت است که متن این زیارت، در کتاب شریف مفاتیح الجنان تحت عنوان “زیارت حضرت رسول از بعید” نقل شده است. همانگونه که پیش از این بیان شد، زیارتنامه ها مشتمل بر معارف نابی است که دقت در مضامین آنها می تواند زمینه ساز هدایت و کمال انسان باشد. زیارتنامه رسول اکرم (ص) نیز از این قاعده مستثنی نیست، از این رو در ادامه این نوشتار، به توضیح اجمالی برخی از معارف مندرج در این زیارتنامه می پردازیم.

● پیامبر اکرم، محور محبت الهی

خدای سبحان در قرآن کریم محبوبهای خود را برشمرده و برای محبت نیز درجاتی ذکر کرده است؛ اهل توبه و طهارت و پاکیزگی محبوبان الهی هستند: “ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین”(بقره۲۲۲/)، اهل تقوا و پرهیزکاری محبوبان خدایند: “ان الله یحب المتقین”(توبه۴/)، مبارزان و مجاهدان نستوه محبوب اویند: “ان الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا کانهم بنیان مرصوص”(صف۴/) و ... ولی هیچ محبوبی به عظمت حبیب الله (پیامبر اکرم) نیست، زیرا او مظهر محبت کامله حق است، از این رو خدای سبحان رسولش را محور محبت قرار داد و فرمود: “ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله؛ اگر می خواهید محبوب خدا باشید، پیرو حبیب او باشید”(آل عمران۳۱/). محبت حبیب الله، انسان را محبوب خدا می کند، زیرا کسی که پیامبر را دوست می دارد، می کوشد مثل او باشد، بدین جهت از او اطاعت می کند و این گونه اطاعت، انسان را متعالی و محبوب خدا می کند. در فرازهای آغازین زیارتنامه پیامبر (ص)، زائر با سلام و درود بر آن حضرت و ستایش ایشان با اوصافی چون “خلیل الله”، “نبی الله”، “صفی الله”، “رحمه الله”، “خیر الله”، “نجیب الله”، ارادت و مودت قلبی خود را به آنحضرت ابراز نموده و با عبارت “السلام علیک یا حبیب الله”؛ خود را محب ایشان می خواند. در حقیقت زائر با ستایش و تعظیم رسول خدا با وصف “حبیب الله”، خود را بر این نکته متفطن می سازد که راه وصول به محبت الهی، محبت رسول خداست که آن هم در سایه اطاعت از آن حضرت تحقق می یابد.

از آنجا که محبت حقیقی به پیامبر (ص)، زمینه ساز هدایت و رشد و تکامل معنوی و سعادت ابدی انسان است، لذا در روایات نسبت به محبت به آن حضرت، تاکید و توصیه شده است. در روایتی از رسول خاتم (ص) آمده است: “به خدا علاقه مند باشید زیرا غذای جسم و جان شما را فراهم می کند و برای رضای خدا به من علاقه مند باشید، زیرا من مجرای فیض او هستم و به اهل بیت من علاقه مند باشید، زیرا آنها رابط میان من و شما هستند”۶(). همچنین فرمودند: “ایمان بنده ای کامل نمی شود مگر اینکه من پیش او، محبوبتر از خود او باشم”۷().

● پیامبر اکرم، محور اطاعت الهی

خداوند در قرآن کریم به جوامع بشری دستور اطاعت از پیامبر اکرم (ص) را داده است: “اطیعوا الله و الرسول”(آل عمران۳۲/)، سر این دستور آن است که انسان مسافر است و مسافر دارای مقصدی خاص و راهی معین است و پیغمبر اکرم، هم مقصد قافله انسانیت را می داند و هم راه رسیدن به آن مقصد را بخوبی می شناسد. قرآن کریم می فرماید: “و النجم اذا هوی ما ضل صاحبکم و ما غوی”(نجم۲-۱/) یعنی پیامبری که صحابت و رهبری شما را بر عهده دارد، نه گرفتار ضلالت است و نه مبتلا به غوایت. انسان بی هدف را غاوی و انسان راه گم کرده را، ضال می گویند. پیامبر گرامی اسلام که منزه از ضلالت و غوایت است، هم هدف کاروان انسانیت را می داند و هم راه رسیدن به آن را، از این رو مدار اطاعت الهی قرار گرفته و خداوند فرمان پیروی از او را صادر فرموده است. قرآن کریم در آیات متعددی، به آثار اطاعت از رسول خدا، که در حقیقت اطاعت از خداست، اشاره می نماید، از جمله:

الف: رهایی از کفر و عذاب الهی: “اطیعو الله و الرسول فان تولوا فان الله لا یحب الکافرین”(آل عمران۳۲/)؛ در این آیه اعراض و رو گرداندن از اطاعت رسول اکرم (ص)، کفر تلقی شده است. یعنی اگر کسی از جهت اعتقادی رو برگرداند، کفر عقیدتی دارد و اگر کسی معتقد باشد ولی در مقام عمل اعراض کند، کفر عملی دارد و در هر دو حال از کافران بشمار می رود. بنابراین اطاعت از رسول خدا، موجب رهایی از کفر است. در آیه شریفه: “و من یعص الله و رسوله و یتعد حدوده یدخله نارا خالدا فیها و له عذاب مهین”(نساء۱۴/)؛ سرپیچی و نافرمانی در برابر خدا و پیامبر، مایه عذاب دردناک و ذلت و خواری است. بنابراین اگر کسی مطیع رسول اکرم نبود و راهش را جدا کرد و در مسیر دیگری حرکت کرد، قطعا مشمول عقاب سخت خداوند خواهد بود: “ذلم بانهم شاقوا الله و رسوله و من یشاق الله فان الله شدید العقاب”(حشر۴/).

ب: بهره مندی از رحمت الهی و بهشت جاودان “و اطیعو الله و الرسول لعلکم ترحمون”(آل عمران۱۳۲/). بموجب این آیه شریفه، بهره مندی از رحمت خاصه الهی در پرتو اطاعت از خدا و پیامبر نصیب مردم می شود. همچنین فوز عظیم که بهشت جاودان نموداری از آن است، در سایه پیروی از خدا و رسول اکرم حاصل می شود، چنانکه در آیه “و من یطع الله و رسوله یدخله جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و ذلک الفوز العظیم”(نساء۱۳/)، وعده بهشت به پیروان خدا و رسول او، بشارت داده شده است. در زیارتنامه آن حضرت نیز، زائر با اقرار به فضیلت رسول خدا و گمراهی مخالفان ایشان، تبعیت و اطاعت از آن حضرت را مایه کمال و رهایی از ضلالت می داند: “زرتک عارفا بحقک مقرا بفضلک مستبصرا بضلاله من خالفک”؛ و خداوند را به پاس نعمت هدایت در پرتو پیروی از پیامبر، شکر و سپاس می گوید: “الحمد لله الذی استنقذنا بک من الهلکه و هدانا بک من الضلاله و نورنا بک من الظلمه”.

● پیامبر اکرم، مظهر رحمت و شفاعت الهی

خداوند در قرآن کریم، در مورد بعضی از انبیاء تعبیر “برادر” کرده، می فرماید: “برای قوم ثمود برادرشان صالح را فرستادیم”(اعراف۷۳/)، “برای قوم عاد برادرشان هود را فرستادیم”(هود۵۰/)، ولی درباره پیامبر اسلام تعبیر برادر نیامده، بلکه می فرماید: “هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم”(جمعه۲/) یا اینکه می فرماید: “لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمومنین رئوف رحیم؛ پیامبری برای شما آمده که از جانتان برخاسته، انحراف شما برای او بسیار سخت است، با حرص و شوق کوشش می کند تا شما مومن بشوید، او مظهر رافت و رحمت خدا برای مومنان است”(توبه۱۲۸/).در این آیه شریفه خداوند، دو ویژگی “رافت و رحمت” را برای پیامبر بیان می فرماید.

همچنین پس از تبیین خطوط کلی رحمت خاص خود، پیامبر اکرم (ص) را مظهر رحمت خاص الهی برای جهانیان معرفی کرده است: “و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین”(انبیاء۱۰۷/) تو برای همه مردم رحمت خاصه ای، زیرا ره آورد تو هدایت و سعادت است و هر کس این دو را بپذیرد گذشته از اینکه در دنیا کامیاب است، در آخرت نیز برای همیشه آسوده خواهد بود. در زیارتنامه آن حضرت، زائر پس از ستایش ایشان با وصف “رحمه الله”، “نبی الرحمه”، “خازن المغفره” و اذعان به اینکه “انک قد روفت بالمومنین”، و با علم به برخورداری آن حضرت از مقام شفاعت کبری، از حضرتش بمنظور آمرزش گناهان، قبولی اعمال و برآورده شدن حاجات، تقاضای شفاعت و وساطت در درگاه الهی را می نماید: “یا محمد یا رسول الله بابی انت و امی یا نبی الله یا سید خلق الله انی اتوجه بک الی الله ربک و ربی لیغفر لی ذنوبی و یتقبل منی عملی و یقضی لی حوائجی فکن لی شفیعا عند ربک و ربی فنعم المسئول المولی ربی و نعم الشفیع انت یا محمد”.

علی خانی

پی نوشتها:

۱- بحارالانوار، ج۵۸، ص۱۲۹

۲- سنن دارقطنی، ج۲، ص۲۷۸

۳- وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب۲، ج۱۴ ، ص۳۲۸

۴- جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۲۷

۵- وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب۴ ، ج۱۴، ص۳۳۸

۶- بحارالانوار، ج۱۷، ص۱۴

۷- همان، ص۱۳