مفهوم شناسی هرمنوتیک و پوست اندازی آن

هرمنوتیک از فعل یونانی هرمینویین Hermeneuin به معنای «تفسیرکردن» و اسم هرمینا Hermeneia یعنی «تفسیر» اشتقاق یافته است و همه اینها با کلمه Hermes پیوند دارند

● چکیده:

هرمنوتیک از فعل یونانی هرمینویین (Hermeneuin) به‎معنای «تفسیرکردن» و اسم هرمینا (Hermeneia) یعنی «تفسیر» اشتقاق یافته است و همه اینها با کلمه (Hermes) پیوند دارند. در اساطیر یونان‌ هرمس‌، فرزند زئوس خدای خدایان و مایا دختر اطلس، است که از ذکاوت و زیرکی و توانایی خارق العاده برخوردار است نام وی در اکثر اسطوره های یونان و رم به چشم می خورد. او پیغام آور پدرش زئوس در میان خدایان است او را خدای سخنوری، ادبیات، تجارت، میزان و اندازه گیری و پدر علم کیمیاگری می گفتند. بنابراین «هرمس» به عنوان «رسول خدایان» پیامهای قدسی آنها را با صدای‌ بلند بیان‌ کرده و از زبان‌ خدایان‌ این‌ پیامها رابرای‌ آدمیان‌ ترجمه‌ ‌کرده‌ است‌. پس هرمنوتیک‌ در ریشه‌های‌ اولیة‌ خود برای‌ رمزگشایی‌ مفاهیم‌ قدسی‌ به‌ گرفته‌ می‌شده‌است‌. بعدها این‌ دانش‌ برای‌ تفسیر متون‌ ادبی‌ نیز مورد استفاده‌ قرار گرفت. مثلا آتنی‌های‌ قرن‌ پنجم‌ قبل‌ ازمیلاد معنای کلمات «ایلیاد» و «اودیسه»‌ هومرنمی فهمیدند، ناگزیرعده‌ای‌ به‌ تفسیر نوشته‌های‌ هومر می‌پرداختند. این مقاله در صدد است تا ضمن بیان مفاهیم هرمنوتیک، پوست اندازی آن را تبیین نماید. و به این نتیجه دست یابد که هرمنوتیک حداقل دردو دوره قدیم و جدید و نیز در دوره جدید در سه مرحله هرمنوتیک‎کلاسیک شلایرماخر (۱۸۳۴)، هرمنوتیک جدید هایدگر (۱۹۷۶) و گادامر(۱۹۰۰)، هرمنوتیک نئوکلاسیک اریک هیرش (Erich Hirsch) پوست انداخته است

واژگان کلیدی: هرمنوتیک، هرمینویین، هرمنوتیک کلاسیک،

● مقدمه

هرمنوتیک به دانشی اطلاق می شود که قواعد فهم کامل و تام متون را در بردارد. یعنی هر منوتیک علم به قواعدی است که با دانستن و عمل به آن قواعد، مراد واقعی مؤلف کتاب یا گویندة سخن معلوم می‌شود. پس هرمنوتیک به عنوان علم تأویل، یکی از قلمروهای خردورزی انسان عصر حاضر است که در بستر فلسفه، هنر، ادبیات و علوم انسانی از جایگاه رفیعی برخوردار است. هر چند که این علم در آغاز پیدایش به حوزه خاصی از نیازهای بشری، به ویژه تفسیر متون التفات داشته، اما در اثر تنوع چالشهای نظری در عرصه علوم انسانی، این دانش، توسعه و کاربری لازم در سایر حوزه های علمی داشته است. به نحوی که اخیرا در تفسیر رفتار آدمی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

● مفهوم شناسی هرمنوتیک

شناسایی صحیح مفاهیم و معانی الفاظ کلیدی ترین کار محققان است. به قول آناتول فرانس، «بهترین و زیباترین واژه ها درجهان، فقط یک صدای بیهوده است، اگر شما نتوانید آن را درک کنید .

سایت (http://wordinfo.info) که سعی نموده برای اصطلاحات تعاریف مختصری ارائه داده و ریشه های آن را بیان کند.(آخرین تاریخ بروز رسانی، ۵ سپتامبر، ۲۰۱۲) در تعریف هرمنوتیک(hermeneutic) می گوید:

هرمنوتیک، یک صفت است برای آنچه نیاز به تفسیر دارد. مثلا می تواند صفت الهیات باشد، در این جمله:

« الهیات هرمنوتیکی تفسیر عبارات کتاب مقدس است.». سپس جلوه «اسمی» این واژه را بیان می کند:

هرمنوتیک، یک اسم است و دو تعریف دارد:

۱- هنر یا علم تفسیر ادبی: که در این معنا، علم هرمنوتیک را به عنوان شاخه ای از الهیات در رابطه با تفسیر متون مقدس باید دانست. و هنر هرمنوتیک را هنر توضیح هر نوشته و متن دانست که کمک می کند تا مردم در درک یک قطعه موفق شوند. سپس آن را برای نظم و انضباط در دایره فهم کلی بشر بکار بردند و وارد فلسفه شد به معنای مطالعه تفسیر در مفهوم کلی تر است.

۲- تئوری ها و روش های تفسیر: در این معنا هرمنوتیک به عنوان تئوری ها و روشها، سبب توسعه و مطالعه نظریه های تفسیر و فهم متون شد.

۳- ضمنا (hermeneutist) اسمی است برای کسانی که تفسیر متون ادبی و یا تفسیرکتاب مقدس را برعهده دارد.

جهت توضیح بیشتر باید اشاره شود که هرمنوتیک از واژة یونانی «هرمینا» یا «هرمینیوس» گرفته شده و هرمینا از نام «هرمس» اخذ گردیده است. هرمس رسول و پیام آور خدایان بوده که پیامش صریح و روشن نبوده و همیشه پیامهای شادی بخش نداشته است؛ چون خدایان گاهی، خبرهای شوم را توسط هرمس به مردم ابلاغ می کردند. از این لحاظ، ریشه کلمه هرمنوتیک در فعل یونانی «هرمینویین» نهفته است و عموماً به «تأویل کردن» ترجمه می شود و صورت الهی آن «هرمینیا» نیز به «تأویل» ترجمه شده است. (اکرمی، میر جلیل، هاشمی، تورج، هرمنوتیک دریچه ای به سوی شناخت، شماره ۱۰)

در اساطیر یونان‌ هرمس‌، فرزند زئوس خدای خدایان و مایا دختر اطلس، است که از ذکاوت و زیرکی و توانایی خارق العاده برخوردار است نام وی در اکثر اسطوره های یونان و رم به چشم می خورد. او پیغام آور پدرش زئوس در میان خدایان است او را خدای سخنوری، ادبیات، تجارت، میزان و اندازه گیری و پدر علم کیمیاگری می گفتند.

«هرمینویین» و «هرمینیوس» در اغلب متون برجای مانده از قدیم به صورت­های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. افلاطون از زبان سقراط می گوید:

«هرمس خدایی است که زبان و گفتار را آفریده او هم تأویل کننده و هم پیام آور است. هرمس خدای مخترع زبان و کلام، می تواند علاوه بر پیام آور ومفسر بودن، حیله گر هم باشد؛ زیرا کلمات همان قدر که قادرند امور و اشیا را آشکار سازند و بر آنها دلالت کنند، به همان اندازه نیز قادرند آنها را پنهان و مخدوش سازند(موسوی، رسول؛ تأملی در مفهوم هرمنوتیک، ص ۴۱).»

ارسطو هرمینویین و هرمینیا را آن قدر ارزشمند می­دانست که رسالة بزرگی را در "ارغنون" با عنوان رساله باری ارمینیاس ( به عربی: فی العباره و به فارسی: دربارة تفسیر) اختصاص داد. علاوه بر ارسطو، این کلمه در آثار فیلسوفان یونانی دیگر هم مشاهده می شود.

نام هرمس به طرز پرمعنایی با وظیفة تبدیل آنچه ورای فهم بشر است، به صورتی که فکر و هوش انسان به درک آن قادر باشد پیوند یافته، و اشکال مختلف این کلمه، متضمن به فهم درآوردن چیزی یا موقعیتی است که نامفهوم می نماید. مارتین هایدگر، فلسفه را فی نفسه «تأویل» می انگارد و «فلسفه به منزلۀ علم هرمنوتیک» را با هرمس مرتبط می داند. بدین ترتیب، اصل و منشأ کلمات جدید «علم هرمنوتیک و هرمنوتیکی» که تا نخستین ریشه های شناخته شده شان در زبان یونانی عقب می­رود، متضمن «به فهم درآوردن» است به ویژه از آن جهت که این عمل مستلزم کاربرد زبان است و زبان واسطه تمام عیار در این عمل است. ((اکرمی، میر جلیل، هاشمی، پیشین)

پس هرمنوتیک، علم یا نظریة تأویل است و این مفهوم به عنوان یک روش، از تأویل متون مقدس آغاز شد. پس از مجادلات جنبش اصلاح طلبی بر سر این حکم کلیسای کاتولیک (که تنها کلیسا است که صلاحیت تأویل کتاب مقدس را دارد) با مخالفت شدید و پافشاری پروتستانها برابطال این حکم ، پیکرة کلی نظریة هرمنوتیک شکل گرفت. و تنظیم آن مباحث و تبدیل آنها به یک روش شناسی برای تأویل متن، در اواخر قرن نوزدهم، شکل نظریة فلسفی را به خود گرفت.

● کالبد شکافی «هرمینویین»

کالبد اصلی لفظ هرمینویین، در سه وجه زیر، بکار می رود:

۱- بیان کردن واژه ها و کلمات با صدای بلند، و «گفتن» آنها.

۲- توضیح دادن، و تفسیر کردن و تبیین بیشتر

۳- ترجمه کردن

می توان نتیجه گرفت که لفظ هرمنوتیک به سه چیز نسبتاً متفاوت یعنی گفتن و بازگویی شفاهی، توضیح تبیین قابل فهم و ترجمه از زبانی دیگر اشاره دارد. مبنای کار هرمس رسول خدایان و فرستاده زئوس در هر سه مورد جلوه گراست.

● جمع بندی تعریف هرمنوتیک

برای هرمنوتیک، تعریفهای متنوعی از آن ارائه شده است که هریک به نوبه خود، معرّف و نشانگر دیدگاهی خاص درباب اهداف و وظایف این شاخه معرفتی است. اکنون به برخی تعاریف بطور گذرا اشاره می کنیم:

۱ـ جان مارتین کلادنیوس (۱۷۵۹-۱۷۱۰) علوم انسانی را مبتنی بر هنر تفسیر (Auslegekunst) می دانست و هرمنوتیک را نام دیگر این هنر قلمداد می کرد. در فهم عبارات گفتاری و نوشتاری ابهاماتی رخ می دهد که فهم کامل آنها را دچار مشکل می کند. هرمنوتیک، هنر دست یابی به فهم کامل و تامّ عبارات گفتاری و نوشتاری است. این هنر مشتمل بر مجموعه ای از قواهد است. یعنی چیزی شبیه به منطق، که مددکار مفسر در رفع ابهامات متن می باشد. (واعظی، احمد، فصلنامه ذهن، ۱۳۷۹ - شماره ۳ )

۲ـ فردریک آگوست وُلف در سخنرانیهای سالهای ۱۷۸۵ تا ۱۸۰۷ ، هرمنوتیک را چنین تعریف می کند: «علم به قواعدی که به کمک آن معنای نشانه ها درک می شود.» هدف از این علم، درک اندیشه های گفتاری و نوشتاری شخص مؤلف یا گوینده، درست مطابق آنچه او می اندیشیده است، می باشد. این تلقی از تفسیر و کارکرد هرمنوتیک، عمل فهم را نه تنها نیازمند درک زبان متن، بلکه نیازمند دانش تاریخی نیز می داند. مراد از دانش تاریخی، شناخت زندگی مؤلف و شرایط تاریخی و جغرافیایی سرزمین او می باشد. مفسّر ایده آل کسی است که هرآنچه مؤلف می دانسته است او نیز بداند.(پیشین)

۳ـ فردریش ارنست دانیل شلایر ماخر (۱۸۳۴-۱۷۶۸) به هرمنوتیک به مثابه «هنر فهمیدن» می نگریست. او مسأله بدفهمی و سوء فهم را مورد توجه قرار داد و بر آن بود که تفسیر متن دائما در معرض خطر ابتلاء به سوء فهم قرار دارد. از این رو هرمنوتیک به عنوان مجموعه قواعدی متدیک و روش آموز، باید برای رفع این خطر به استخدام درآید. بدون وجود چنین هنری، راهی برای حصول فهم وجود نخواهد داشت .(پیشین)

تفاوت این تعریف با تعریف اول آن است که کلادنیوس نیاز به هرمنوتیک را تنها در مواضعی می دانست که ابهامی در راه فهم متن رخ می نماید، اما شلایر ماخر مفسّر را دائما و در هر فهمی از متن نیازمند به هرمنوتیک می داند؛ زیرا هرمنوتیک مورد نظر او برای رفع ابهام تعبیه نشده است، بلکه دانشی است که مانع سوء فهم می شود و امکان سوء فهم، احتمالی است که همواره وجود دارد. به تعبیر دیگر در نظر کلادنیوس، اصل بر صحیح بودن فهم و تفسیر است و جریان فهم متن روال عادی و طبیعی خود را دارد مگر آنکه ابهام و مشکلی پیش آید و هرمنوتیک دانشی کمکی (Auxiliary Science) برای رفع ابهام و پیچیدگی به حساب می آید. حال آنکه در تلقی شلایر ماخر، اصل بر سوء فهم است مگر آنکه به کمک قواعد هرمنوتیک از بدفهمی پرهیز شود. پس گرچه هر دو به هرمنوتیک به عنوان هنری مشتمل بر مجموعه ای از قواعد می نگریستند، اما محتوای این قواعد و غرض از تنظیم آنها با یکدیگر متفاوت است.

۴ـ ویلهلم دیلتای (۱۹۱۱-۱۸۳۳) هرمنوتیک را دانشی می داند که عهده دار ارائه روش شناسی علوم انسانی است. هدف اصلی تلاش هرمنوتیکی او، ارتقاء اعتبار و ارزش علوم انسانی و هم طراز کردن آن با علوم تجربی بود. از نظر وی سرّ اطمنیان آور بودن قضایای علوم تجربی، در وضوح و روشنی روش شناسی آن نهفته است و برای اینکه علوم انسانی هم علم (Science) باشند لازم است که متدولوژی آن تنقیح شود و اصول و بنیانهای مشترک و استوار آن که پایه های تمام تصدیقات و قضایای علوم انسانی است. روشن و آشکار گردد. .(پیشین)

۵ ـ یکی از نویسندگان معاصر آلمانی به نام بابنر (Bubner)در مقاله «هرمنوتیک استعلایی» که در سال ۱۹۷۵ نگاشت، هرمنوتیک را به «دکترین فهم» تعریف کرد.

این تعریف با هرمنوتیک فلسفی مارتین هیدگر و هانس گادامر تناسب کاملی دارد؛ زیرا هدف از هرمنوتیک فلسفی توصیف ماهیت فهم است. هرمنوتیک فلسفی برخلاف هرمنوتیکهای گذشته نه به مقوله فهم متن منحصر می شود و نه خود را در چهارچوب فهم علوم انسانی محدود می کند. هرمنوتیک فلسفی به مطلقِ فهم نظر دارد و درصدد تحلیل واقعه فهم و تبیین شرایط وجودی حصول آن است.

۶- ریچارد پالمر ، هرمنوتیک را چنین تعریف می کند: «هرمنوتیک، امروزه عرضه کننده سنت تأمل فلسفی آلمان و اخیرا فرانسه در باب ماهیت فهم (Understanding)است که از طریق شلایر ماخر و دیلتای و هیدگر گسترش یافته است و امروزه توسط گادامر و ریکور ارائه می شود»..(پیشین)

برخی معتقدند که علم هرمنوتیک حداقل به شش حالت نسبتاً متمایز تعریف می شود. این مفهوم از همان ابتدا بر علم تأویل، به ویژه بر اصول تفسیر متن دلالت داشته است. در هر صورت علم هرمنوتیک به ترتیب زمانی به صورتهای زیر تعریف شده است :

۱- نظریه تفسیر کتاب مقدس

۲- روش شناسی عام لغوی

۳- علم فهم زبانی

۴- مبنای روش شناختی علوم انسانی

۵- پدیدارشناسی وجود و پدیدارشناسی فهم وجودی

۶- نظامهای تأویلی متذکرانه و ساختار شکنانه جهت رسیدن به معنای نهفته در اسطوره­ها و نمادها .

این تعاریف به ترتیب مذکور، هرکدام بر جنبه ی خاصی از دانش تأویل تکیه و تاکید دارند. مثلا تعریف نخست تأکیداتی بر جنبة تفسیری کتاب مقدس، و تعریف دوم برجنبة لغوی، و سومی بر جنبة علمی، و چهارمی تکیه بر جنبة مربوط به علوم انسانی دارد. و تعریف پنجم بر جنبة وجودی و آخری هم برجنبة فرهنگی این دانش بزرگ تکیه دارد.

پس هریک از این تعاریف، موضعی را نشان می دهند که علم هرمنوتیک در آن دیده می شود. اگر بخواهیم به مراحل پوست اندازی هرمنوتیک و دگردیسن آن اشاره کنیم. ابتدا باید بپذیریم که هرمنوتیک دارای دو مرحله اساسی قدیم و جدید می‏باشد. اصطلاح قدیم هرمنوتیک که ریشه در هرمنوتیک کهن دارد و اصطلاح جدید که قدمت زیادی نداشته و به اواخر قرن ۱۸ باز می‏گردد. اصطلاح قدیم عام و کلی است اما جدید خاص است. در اصطلاح عام و کهن آن، هر بحثی که مربوط به تفسیر باشد و اصول و ضوابطی را در جهت کشف مراد مؤلّف در رسیدن به معنای نهایی متن معرفی کند یا وجود چنین اموری را انکار نماید، در حوزه مباحث هرمنوتیکی قرار می‏دهد

آنطور که محققان گفته اند، قدیمی ترین کاربرد کلمه «هرمنوتیک» به اصول تأویل کتاب مقدس اشاره دارد. براساس گزارش ریچارد پالمر واژه «هرمنوتیک » احتمالا نخستین ظهور ثبت شده اش در عنوان کتابی است از ی. ک. دانهایر، در سال ۱۶۵۴ (هرمنوتیک قدسی با روش تاویل متون مقدس). اگر از از کتاب « نهادهای هرمنوتیک قدسی نوشته یوهانس راینباخ (Johannes Reinbach) متولد سال ۱۶۹۳ بگذریم و آن را نادیده بگیریم. باید به مارتین کلادنیوس (۱۷۸۰ - ۱۷۵۹ م) اشاره کنیم که کتابی به نام درآمدی بر تفسیر صحیح نوشت و هرمنوتیک کلاسیک را پایه گذاری کرد و اصل آن را «نیت مؤلف » نامید. (با استفاده از: پالمر، ریچارد؛ علم هرمنوتیک، ۱۳۷۷.)

باید تاکید کنیم که این پیشینه که به قرن ۱۸ باز می گردد، همه به دور جدید پوست اندازی هرمنوتیک بازمی گردد. این مرحله که با اصل « انطباق تفسیر با متن‏» در نوشته یوهانس راینباخ شروع شد و با یوهان مارتین کلادنیوس استمرار یافت . همان شخصی که اساس هرمنوتیک را در «نیت مؤلّف‏» می دانست، آنگاه در مرحله جدید به سه دوره پوست اندازی باید اشاره شود. زیرا هرمنوتیک از قرا ۱۸ به بعد، سه تحول مهم به خود دیده است:

۱- هرمنوتیک‎کلاسیک شلایرماخر (۱۸۳۴)، آگوست‏بک(August Boeck) و ویلهلم دیلتای(۱۹۱۱)

۲- هرمنوتیک جدید هایدگر (۱۹۷۶) و گادامر(۱۹۰۰)

۳- هرمنوتیک نئوکلاسیک اریک هیرش (Erich Hirsch)

در نوشتار برخی این سه دوره با نامهای دیگری مطرح شده است. و معتقدند که هرمنوتیک به لحاظ تاریخی به سه دوره «کلاسیک»، «مدرن» و «پسامدرن» تقسیم می‌شود. شلایرماخر و دیلتای چهره‌های شاخص هرمنوتیک کلاسیک، هایدگر و گادامر برجستگان هرمنوتیک مدرن وافرادی چون هیرش از افراد مهم هرمنوتیک پسامدرن محسوب می‌شوند. (مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد.)

● بیوگرافی مختصر شلایرماخر

فردریک دانیل ارنست شلایر ماخر در سال ۱۷۶۸ در برسلو واقع در لهستان کنونی متولد شد. پدر او که داری اعتقادات عمیق نسبت به کلیسای اصلاح شده بود، او را به دانشکده الهیّات فرستاد؛ تا اعتقادات او تقویت شود.

در این زمان از زندگی شلایرماخر، افکار تحصیلکرده ها متوجه نظرات کانت بودو در نتیجه بازار فروش آثار کانت که مسیحیت را مورد نقد قرار داده بود، نسبتا داغ بود. پدرش برای این‌که او بتواند به لیبرال‌هایی مثل کانت پاسخ گوید، او را تشویق به خواندن آثارشان کرد؛ اما این کار نتیجه عکس داد و فردریک جوان علیه پاک‌دینی خود نیز جبهه گرفت. بنابراین فردریک بر آن شد؛ تا میان مسیحیت مورد قبول روشنفکران و سنّتی تلفیق کند.

کتاب نخست شلایرماخر «مذهب» نام داشت. این کتاب در واقع آغاز الهیّات لیبرال است. کتاب دیگرش با نام «ایمان مسیحی» مشهورشد. در این کتاب ، اظهار نظر‌های تندی را برای اصلاحات مطرح کرد. در واقع آخرین آثر وی، کتاب "ایمان مسیحی" به‌عنوان برداشت جدید شلایر ماخر از مسیحیت است

سر انجام شلایر ماخر در اثر التهاب ریه‌ها در سال ۱۸۳۴ در ۶۶ سالگی در گذشت.

● مختصری از آراء و اندیشه‌های شلایرماخر:

۱- نفی اعتقاد کلیسا در مورد حضرت عیسی(ع) : شلایرماخر معتقد بود که نباید مانند کلیساهای راست‌دین! عیسی را هم انسان واقعی و هم خدای واقعی؛ یعنی کلمه الهی که طبیعت انسانی به خود گرفت، بدانیم. عیسی انسانی است چنان نزدیک به خدا که می‌توان گفت خدا در اوست ... مسیح مجازات گناهان ما را متحمل نشد؛ بلکه آمد تا معلم ما بشود.

۲- مخالفت با تثلیث : او به‌وجود خدا معتقد بود و عیسی را انسانی می‌دانست که خدا را در عالی‌ترین سطح درک کرده و روح‌القدس را وسیله برای تبیین خدا در کلیسا می‌دانست.

۳- هرمنوتیک: شلایر ماخر بنیانگذار هرمونوتیک کلاسیک بود و ابداعات جدیدی در این علم ایجاد نمود. شلایرماخر که یک متأله و متکلم مسیحی بود، وقتی با تفاسیر مختلف کتاب مقدس و تفاوت و تشتت این برداشت ها مواجه شد، تحت تأثیر اندیشه های کانت به جستجوی قواعد عمومی تفسیر برآمد؛ قواعدی که وابسته به متن خاصی نباشند. پل ریکور در این باره می گوید: «فقط در حال و هوای کانتی می توان به جای مرتبط ساختن قواعد تفسیر با مسئلة تنوع متون و موضوعات نهفته در آنها، این قواعد را با کاربردی اصلی و اساسی مرتبط ساخت که تنوع و چندگونگی تفسیر را وحدت می بخشد (هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، ص ۱۲۶.)

در واقع، هرمنوتیک شلایرماخر از دو مکتب بهره برده است:

یک: مکتب ایمانوئل کانت که اندیشه هایش در فضای آلمان آن روز به صورت یک تفکر غالب وجود داشت و بر جنبه های عمومی فهم تأکید می کرد.

دو: مکتب رومانتیسم (به انگلیسی: Romanticism)که اثر ادبی را ناشی از ذهن خلاق و نبوغ صاحب اثر می دانست و به ویژگی های فردی او توجه داشت. رمانتیسیسم عصری از تاریخ فرهنگ در غرب اروپا است، که بیشتر در آثار هنرهای تجسمی، ادبیات و موسیقی نمایان شد. این مکتب جنبه‌های احساسی و ملموس را دوباره به هنر غرب وارد کرد. هنرمندان رمانتیک آزاد از چهارچوب‌های تصویرگری‌های سنتی، به تحقق بخشیدن ایده‌های شخصی خود پرداختند. پس رمانتیسیسم را همانطور که از نامش پیداست، باید نوعی واکنش احساسی در برابر خردمحوری به‌شمار آورد. تمایلی به برجسته کردن خویشتن انسانی، گرایش به سوی خیال و رویا، به سوی گذشته تاریخی و به سوی سرزمین‌های ناشناخته. از دید انسان رمانتیک، جهان به دو دسته خردگرا و احساسی و یا به‌طور دقیق‌تر، والاترین‌ها و زیباترین ها تقسیم می‌شود.

در میان اصحاب رمانتیک، امر خاص ارزشمندتر از امر عام بود و خاص‌بودن فرهنگ‌های بومی، تنوع و تکثر زبان‌های بشری، هویت‌های محلی و منحصربه‌فرد بودن آدمیان ستایش می‌شد.( شِرَت، ایوُن (۱۳۸۷) ، ترجمه هادی جلیلی.)

شلایرماخر در جستجوی قواعد عمومی تفسیر، هرمنوتیک تلاش زیادی کرد . ولی حاصل کار او جز مقداری توضیح در باب دو اصطلاح که وی بر آن دو پای می فشرد، چیز دیگری نبود. آن دو اصطلاح تفسیر دستوری یا گراماتیکال (Gramatical) و تفسیر فنی یا تکنیکال (Technical) بود.

تفسیر دستوری، تفسیر متن بر اساس قواعد و آداب گرامری هر زبان و دستور زبان است و بر جنبه های عمومی زبان تکیه دارد. به اعتقاد شلایرماخر این تفسیر هر چند واقع گرا و ابژکتیو است، اما در عین حال به یک تعبیر، «منفی» نیز می باشد. چراکه این تفسیر هم در قلمرو محدودیت های فهم قرار می گیرد و ارزش انتقادی آن فقط بر اشتباهات دستوری و خطاهای مربوط به معنای الفاظ و رعایت معانی و بیان استوار است.

اما مهمتر از همه تفسیر فنی یا تکنیکال (Technical)، است. جنس این تفسیر از جنس مسائل روانشناختی است. این یک تفسیر روان شناختی است که بر ویژگی های فردی صاحب اثر تکیه دارد و در آن خصلت های شخصی، نبوغ و نظری که به عنوان یک فرد ابراز کرده است، مورد توجه قرار می گیرد. این تفسیر که ذهنی و سوبژکتیو است، دیگر برخلاف اولی، منفی نیست. بلکه تفسیری مثبت می باشد، زیرا به عناصر ویژه از جمله ذهنیت، ابداع و ابتکارات صاحب سخن و توانایی هایی که در آفریدن مفاهیم داشته است، تکیه می کند و به کُنه فرایند اندیشه که آفرینندة گفتار است، می رسد.

شلایرماخر معتقد بود تفسیر گراماتیکال و تفسیر تکنیکال با یکدیگر نوعی تناقض و تنافی دارند. روی هرکدام تمرکز کرده و بایستم از حقیقت دور شدیم. یعنی توجه به مشترکات زبان و خصلت های عمومی آن، به معنای فراموش کردن نویسنده و ویژگی های فردی و ابتکارات اوست. چه اینکه روی آوردن به نویسنده و تأکید بر ویژگی های روحی و زیستی و خصوصیات ابداعی او به معنای فراموش کردن زبان و بی توجهی به جنبه های مشترک فرهنگ می باشد.

به اعتقاد وی هر یک از این دو نوع تفسیر، استعداد خاصی را می طلبد. وی گفت(هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، صص ۱۲۸-۱۳۱): «هدف واقعی هرمنوتیک تفسیر فنی است، زیرا مقصد اصلی تفسیر، رسیدن به ذهنیت خاص نویسنده می باشد.»

این نکته اساسی باید مورد توجه باشد که شلایرماخر در باب هرمنوتیک و فهم متون و معنای نهایی متن که مهمترین مسألة هرمنوتیک محسوب می شود، با دیدگاه کلاسیک موافق است و بر وجود چنین معنایی تأکید دارد. یعنی معنایی که در متن موجود است و مفسّر در جستجوی آن است و هر قدر به آن نزدیک تر شود، به همان اندازه در تفسیر خود کامیاب بوده است. ولی به اعتقاد شلایرماخر معنای نهایی متن به آنچه در متن بیان شده و در حد عبارات متن قابل فهم است، محدود نمی شود، بلکه معنای نهایی متن چیزی است که مؤلف در آن متن در جستجوی آن است و آن همان تمام زندگی مؤلف است. شلایرماخر معتقد است نویسنده در هنگام خلق یک اثر تمام توانایی ها و همة هستی خود را به ظهور می رساند و مفسّر برای دستیابی به معنای نهایی متن باید تمام هستی او را بازشناسی کند.

واقعا آیا در آثار شلایرماخر که با جدیت به دنبال قواعد عمومی تفسیر بود، قاعده مشخص و مفیدی پیدا می شود که همه بتوانند از آن پیروی کنند و به مراد متن برسند؟ یا فقط یک توصیف خشک و خالی است. باید منصفانه گفت که گامی که برداشت مورد توجه است اما او در این راه هیچ گونه قاعدة مشخصی را وضع و معرفی نکرد تا با مراجعه به آثارش برای تفسیر متن از آن استفاده کنیم. حتی برخی معتقدندکه در بیان او ترجیح واضحی برای نوعی تفسیر بر نوع دیگر مشاهده نمی شود. معنای نهایی متن نیز چون به تمام هستی نویسنده گره می خورد، هرگز به نهایتی منتهی نمی شود و در دایرة بزرگ و مبهم هرمنوتیکی «تمام هستی نویسنده» و یا «تمام آثار او» سرگردان باقی می ماند.

محمدحسین ایراندوست

منابع و مآخذ:

۱- اکرمی، میر جلیل، هاشمی، تورج، هرمنوتیک دریچه ای به سوی شناخت، نشریه: فلسفه، کلام و عرفان » علامه » تابستان ۱۳۸۵ - شماره ۱۰

۲- شِرَت، ایوُن (۱۳۸۷)، فلسفه علوم اجتماعی قاره‌ای ، ترجمه هادی جلیلی، تهران.

۳- پالمر، ریچارد؛ علم هرمنوتیک، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران، انتشارات هرمس، ۱۳۷۷.

۴- موسوی، رسول؛ تأملی در مفهوم هرمنوتیک، ماهنامه کلمه، شماره ششم،

۵- واعظی، احمد چیستی هرمنوتیک، فصلنامه ذهن، پاییز ۱۳۷۹ - شماره ۳

۶- سایت : http://wordinfo.info