بازیگرهای کارگردان

نگاهی به حضور بازیگرانی که عرصه کارگردانی را هم تجربه می کنند

این‌که چرا پشت دوربین رفتن بازیگران سرشناس سینما هیجان‌زده‌مان می‌کند و این‌که چرا وقتی یک بازیگر در سینمای وطنی یا غیروطنی کارگردان می‌شود ذوق مرگ می‌شویم، سر نهانی دارد که در این نوشته می‌خواهیم آن را برای شما بازگو کنیم. سینما عالمی دارد که تجربه جزء جزء آن می‌تواند لذت‌بخش باشد. این‌که نام بسیاری از بازیگران نامی سینمای ایران و جهان را در فصول مختلف رو به روی عناوین مختلف عنوان‌بندی‌های سینمایی می‌بینیم بدون شک متاثر از همین مسئله است. اگر بسیاری از بازیگران گام به دنیای تدوینگری، فیلم‌برداری، نویسندگی و حتی کارگردانی (!) می‌گذارند، شاید ناشی از حس سرشار از لذتی است که از تجربه‌های نوین کار در عرصه سینما به آدم دست می‌دهد. درست مثل بازیکن فوتبالی که پس از چشیدن طعم لذت‌بخش بازی در مستطیل سبز راهی قالب بالاتر مربی‌گری می‌شود. این‌جا عرصه‌ای است که مدیریت عنصر اثربخش موفقیت در آن است. اگر وودی آلن می‌تواند تجربه موفق‌اش در دنیای بازی را به عرصه کارگردانی منتقل کند، بدون تردید یکی از عوامل‌اش قدرت مدیریت گروهی است.

اما در نمونه‌های ناموفق‌تر نام‌هایی چون کلینت ایستوود را در سینمای جهان می‌بینیم که اگرچه در آثار شاخصی چون خوب، بد، زشت توانست نامی جاودان از خود در عرصه بازیگری به جای بگذارد، اما در عرصه کارگردانی نتوانست آن‌چنان که باید و شاید کسب شهرت کند. شاید به همین خاطر است که وفتی نام ایستوود را می‌آورند، خیلی سریع بازی‌هایش به ذهن‌مان متبادر می‌شود اما وقتی از «مل گیبسون» سخن به میان‌ می‌آید همه‌مان یادمان می‌رود که او همان بازیگر توانمندی است که بعدها رو به کارگردانی آورد و در عالم کارگردانی خوش درخشید. اما در کشور خودمان ایران هم نمونه‌های بی‌شماری از رغبت بازیگران به کارگردانی به چشم می‌آید که در میان چهره‌های وطنی نیز تجربه‌‌های موفق و ناموفق‌ زیادی به چشم می‌آید.

اما آن‌چه در این میان حائز اهمیت است آن‌که سینمای کشورمان درست شبیه بازی فوتبال در عرصه ساخت و ساز فیلم، همواره بیش از آن‌که موفقیت‌هایش را مرهون هماهنگی ساختاری در سینما باشد، مدیون جرقه‌ها و درخشش ستاره‌هاست. باید منتظر ماند و دید ستاره‌های امروزی سینمای ایران آیا برای ورود به عرصه کارگردانی فکری اساسی دارند یا آن‌ها نیز می‌خواهند راه اشتباه گذشتگان را در این عرصه بروند؟ امسال و در آستانه جشنواره سی‌ام بین المللی فیلم فجر در میان فهرست آثاری که صحبت از حضور آن‌ها در بخش سینمای ملی جشنواره هست، ۲ بازیگر سرشناس سینمای ایران اولین تجربه‌های سینمایی‌شان را در عرصه کارگردانی به سینما می‌آورند. در ادامه قصد داریم تا ضمن بررسی آثار این بازیگران، نگاهی داشته باشیم به تجربه‌های گذشته ستاره‌های سینما در عرصه کارگردانی و میزان موفقیت یا موفق نبودن آن‌ها. با ما همراه باشید...

● «عطاران» با عزیزی می‌آید!

رضا عطاران چهره محبوب بازیگری سینمای ایران است که سال‌ها حضورش در آثار طنز سینما و تلویزیون کشورمان او را به چهره‌ای محبوب مبدل کرده است. عطاران گرچه تجربه کارگردانی در چند سریال پرمخاطب تلویزیونی را داشته است اما تاکنون به‌عنوان کارگردان پشت دوربین سینما نرفته است و فعالیت در عرصه کارگردانی را تجربه نکرده است. عطاران اولین اثر سینمایی‌اش با نام «هیچ‌کس فرشته نیست» یا همان «رضا هرگز نمی‌‌خوابد» را آماده می‌کند تا به بخش مسابقه جشنواره سی‌ام فجر برساند. او در این اثر از بازیگرانی چون اکبر عبدی، مریلا زارعی، ویشکا آسایش و البته خداداد عزیزی فوتبالیست اسطوره‌ای فوتبال کشور بهره برده است. محمدرضا تخت کشیان تهیه‌کنندگی اولین ساخته سینمایی عطاران را به عهده دارد.

هیچ‌کس فرشته نیست

رضا عطاران

محمدرضا تخت‌کشیان

اکبر عبدی، مریلا زارعی،

ویشکا آسایش، خداداد عزیزی و...

هومن بهمنش

احمد رفیع‌زاده

رضا، معلمی ساده و درستکار که به سن

میانسالی رسیده و در برقراری ارتباط با زن‌ها دچار

مشکل است، با دختری پاستیل فروش آشنا می‌شود.

دختر، برای پیوند کلیه خواهرش با مشکل روبروست

و رضا را ترغیب به کارهایی می‌کند که باب میلش

نیست و...

● «معادی» و اثری ساختارشکن

پیمان معادی همان بازیگر دوست‌داشتنی «درباره الی» است که حالا می‌خواهد اولین تجربه کارگردانی‌اش «برف روی کاج‌ها» را در جشنواره سی‌ام فجر به میدان نمایش بفرستد. برف روی کاج‌ها اگرچه اولین تجربه کارگردانی پیمان معادی است اما بدون تردید می‌تواند جذابیت‌های زیادی را برای مخاطبان خاص و عام خود داشته باشد. از حضور بازیگران سوپراستاری چون مهناز افشار بگیرید تا تجربه جاه‌طلبانه خود معادی در ساخت یک اثر ساختارشکنانه! معادی در این اثر شجاعانه به سراغ داستان زنی رفته است که در مواجهه با اتفاق بزرگی مجبور است میان عرف و خواسته‌اش یکی را انتخاب کند. شاید همین جا‌ه‌طلبی و جسارت رنگ ویژه‌ای به اولین ساخته پیمان معادی می‌دهد. رنگی که بدون تردید می‌تواند در آوردگاه فجر سی‌ام نظر بسیاری را به خود جلب کند. «برف روی کاج‌ها» می‌تواند نفس بسیاری از کارگردان‌های کهنه‌کار فجر سی‌ام را برای کسب جوایز بگیرد.

برف روی کاج‌ها

پیمان معادی

سیدجمال ساداتیان

مهناز افشار، ویشکا آسایش،

صابر ابر، حسن معجونی و...

پیمان معادی

علی مصفا

زنی در مواجهه با یک اتفاق بزرگ

در زندگی‌اش، در دو راهه تصمیم قرار می‌گیرد،

او یا باید مطابق عرف دست به انتخاب بزند

و یا...

● «مصفا» و «پله آخر»!

باز هم علی مصفا. علی مصفا همین چند سال پیش نخستین تجربه کارگردانی‌اش را با فیلم «سیمای زنی در دور دست» به دست آورد و حالا می‌خواهد در مقام کارگردان برای بار دوم خود را محک بزند. مصفا امسال در جشنواره سی‌ام «پله آخر» را دارد که هم‌چون فیلم نخست‌اش بازیگر اصلی داستان همسرش لیلا حاتمی است. مصفا در «سیمای زنی در دور دست» نشان داد کارگردانی آرمان‌خواه است با نظریه‌های فکری خود، سینمایش، سینمای بذله نیست. او در ساخت اثرش اگرچه چندان عام‌پسند نیست اما بسیار وسواس دارد. شاید به همین خاطر است که به بازیگر دیگری جز «لیلا حاتمی» همسرش اعتماد نمی‌کند و همواره نقش اول آثارش را به او می‌سپارد. مصفا بیش از آن‌که نگاهی جشنواره‌ای به آثارش داشته باشد دنبال کشف استعدادهای خود و تجربه در مقام کارگردان است.

پله آخر

علی مصفا

علی مصفا

لیلا حاتمی، علی رضا آقاخانی،

علی مصفا و...

علیرضا برازنده

علی مصفا

«پله آخر» داستان امین، دکتری میانسال

است که پس از سال‌ها به ایران برگشته و به همراه

مادرش تنها زندگی می‌کند. او با شنیدن خبر مرگ

یکی از دوستان کودکی به خانه‌اش رفته و درگیر ماجرای

مرگ او می‌شود...

● «قریبیان» و هیولاها!

فرامرز قریبیان پس از دوازده سال از ساخت «چشم‌هایش» این روزها در سکوت خبری در حال ساخت چهارمین فیلم‌اش به‌نام «گناهکاران» است. قریبیان در ۳ فیلم گذشته‌اش «چشم‌هایش»، «قصاص» و «قانون» مضمون خاصی را در سینمای ایران به‌عنوان کارگردان دنبال کرده است. موضوعی که انتخاب کرده در آثاری که بازی کرده است نیز گاها به چشم می‌آید. شاید جمله عجیب «وقتی با هیولاها مبارزه می‌کنی مراقب باش تا خود به یکی از آن‌ها تبدیل نشوی!» که در توضیح جدیدترین ساخته قریبیان «گناهکاران» مطرح شده است، نشان از موضوع فیلم‌های او داشته باشد. شاید بتوان قریبیان را در سبک ساخت اثر نزدیک به کیمیایی دانست! البته تفاوت میان این دو از زمین تا آسمان است. فرامرز قریبیان در فیلم جدیدش از ۲ چهره به‌عنوان بازیگر استفاده کرده است؛ قطب‌الدین صادقی و امید روحانی! اتفاقی که می‌تواند لااقل توجه خاص منتقدان سینمایی را به سوی این فیلم جلب کند. قریبیان در آثار قبلی‌اش چندان موفق نبوده است.

گناهکاران

فرامرز قریبیان

فرامرز قریبیان

رامبد جوان، شقایق فراهانی،

کوروش تهامی، قطب‌الدین صادقی،

امید روحانی و...

هومن بهمنش

محمدسام قریبیان

وقتی با هیولاها مبارزه می‌کنی

مراقب باش تا خود به یکی از آن‌ها تبدیل نشوی!

رامبد جوان از آن دست کارگردان‌های جوانی است که شیوه خاص خود را در ساخت آثارش دارد. او اگرچه طنز می‌سازد اما بنا بر اعتقاد بسیاری از منتقدان سینمایی، طنزش فاخر است. شاید به همین خاطر است که سال گذشته با «ورود آقایان ممنوع»، توانست سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را برای بازیگر اول‌اش ویشکا آسایش به ارمغان آورد. رامبد جوان حالا در مرز پختگی در دنیای کارگردانی قرار گرفته است. * نخستین ایفای نقش جوان: پشت دیوار شب / ۱۳۷۶ * نخستین تجربه کارگردانی جوان: اسپاگتی در ۸ دقیقه / ۱۳۸۳ * مشهورترین فیلم جوان در مقام بازیگر: نسل جادویی / ۱۳۸۵ * مشهورترین فیلم جوان در مقام کارگردان: ورود آقایان ممنوع / ۱۳۸۹

نیکی کریمی خیلی دیر وارد عرصه کارگردانی شد. نیکی کریمی که در دنیای بازیگری موفقیت‌های چشمگیر و زیادی را به دست آورده است، حالا در مقام کارگردان به دنبال تکرار افتخارات پیشین است. او بعد از برهه‌ای که با بازی در فیلم‌های گیشه رو به افول می‌رفت، حالا کارگردانی را تجربه می‌کند. یک کارگردانی متفاوت با تایم تاخیر زیاد! * نخستین ایفای نقش کریمی: وسوسه /۱۳۶۸ * نخستین تجربه کارگردانی کریمی: یک شب / ۱۳۸۳ * مشهورترین فیلم کریمی در مقام بازیگر: پری / ۱۳۷۳ * مشهورترین فیلم کریمی در مقام کارگردان: سوت پایان / ۱۳۸۹

هومن سیدی از جوان‌های خوش آتیه سینما و تلویزیون کشورمان است که تنها یک بار کارگردانی را تجربه کرده است. او خیلی جسورانه تک فیلم‌اش را در سال ۸۹ ساخته است و باید منتظر آثار بعدی او در مقام کارگردان باشیم. اگرچه سیدی هنوز روزهای زیادی را در دنیای کارگردانی تجربه نکرده است اما می‌تواند به سبب جوان بودن و طرز تفکر جالبی که در «آفریقا» تنها ساخته سینمایی‌اش نشان می‌دهد، روزهای پرفروغی را پیش رو داشته باشد. * نخستین ایفای نقش سیدی: یک تکه نان / ۱۳۸۳ * نخستین تجربه کارگردانی سیدی: آفریقا / ۱۳۸۹ * مشهورترین فیلم سیدی در مقام بازیگر: پا برهنه در بهشت / ۱۳۸۴ * مشهورترین تجربه کارگردانی سیدی: آفریقا / ۱۳۸۹

او یک آبادانی است که در تنها ساخته سینمایی‌اش هم به سراغ سینمای جنگ رفته است. حمید فرخ‌نژاد اگرچه بازیگری توانمند است که همیشه از بازی‌اش لذت می‌بریم، اما دستپخت نخست‌اش در مقام کارگردان چنگی به دل نزد. او در «سفر سرخ» هر چند تلاش‌اش را برای روایتی جدید از سینمای جنگ به خرج داد، اما موفق نبود. فرخ‌نژاد در دنیای بازیگری بسیار پرفروغ بوده است ولی در کارگردانی نه! * نخستین ایفای نقش فرخ‌نژاد: در کوچه‌های عشق / ۱۳۶۹ * نخستین تجربه کارگردانی فرخ‌نژاد: سفر سرخ / ۱۳۸۸ * مشهورترین فیلم فرخ‌نژاد در مقام بازیگر: چهارشنبه سوری / ۱۳۸۴ * مشهورترین فیلم فرخ‌نژاد در مقام کارگردان: سفر سرخ / ۱۳۸۸

شاهد احمدلو با فیلم «سرب» ساخته مسعود کیمیایی خیلی سریع وارد سینمای حرفه‌ای شد. او زودتر از آنچه فکرش را بکند در یک کار قوی بازی کرد. سرب کیمیایی یکی از بهترین آثار سینمای ایران است. بازی در این فیلم شاید تجربه گرانبهایی را به احمدلوی جوان در آن روزها هدیه کرد. شاهد احمدلو در مقام کارگردان طنازی ظریفی از خود نشان داده است که آینده او را درخشان کرده است. * نخستین ایفای نقش احمدلو: سرب / ۱۳۶۷ * نخستین تجربه کارگردانی احمدلو: چند می‌گیری گریه کنی؟ / ۱۳۸۴ * مشهورترین فیلم احمدلو در مقام بازیگر: سرب / ۱۳۶۷ * مشهورترین فیلم احمدلو در مقام کارگردان: چند می‌گیری گریه کنی؟ / ۱۳۸۴

اگر نگوییم ایستوود در مقام کارگردان موفقیت‌های دوران بازیگری‌اش را تکرار کرد، لااقل می‌توانیم بگوییم نشان داد کارگردانی کاردان است. او برای کارگردانی «نابخشوده» در سال ۹۲ اسکار بهترین کارگردانی را به دست آورد. اتفاقی که برای این هنرپیشه صاحب سبک سینما قابل تصور بود. او بعد از نابخشوده آثار درخشان دیگری چون «آخرت» را هم در کارنامه به نام خود ثبت کرد. * نخستین بازیگری ایستوود: انتقام مخلوق / ۱۹۵۵ * نخستین تجربه کارگردانی ایستوود: هری کثیف / ۱۹۷۱ * مشهورترین فیلم ایستوود در مقام بازیگر: خوب، بد، زشت / ۱۹۶۶ * مشهورترین فیلم ایستوود در مقام کارگردان: نابخشوده / ۱۹۹۲

وودی آلن همان کمدین دوست داشتنی آمریکایی است که بارها اسکار را چه در مقام بازیگر و چه در مقام کارگردان تجربه کرده است. او خیلی زودتر از حد تصور از دنیای بازیگری وارد دنیای کارگردانی شد و البته تجربه‌های موفقی هم داشت. آلن آثار بسیاری ساخت و در فیلم‌های بسیاری بازی کرد. او ۷۷ سال سن دارد و هم‌چنان در سینمای هالیوود به عنوان چهره یک بازیگر کارگردان دوست داشتنی می‌درخشد. * نخستین بازیگری آلن: تازه چه خبر پیشی؟ / ۱۹۶۵ * نخستین تجربه کارگردانی آلن: پولو بردار و در رو / ۱۹۶۹ * مشهورترین فیلم آلن در مقام بازیگر: آنی هال / ۱۹۷۷ * مشهورترین فیلم آلن در مقام کارگردان: ویکی کریستین بارسلونا / ۲۰۰۸

«به گمان من حتی خود دنیرو هم نمی‌داند که تا چه حد مهارت دارد»! این جمله شگفت انگیزی است که غول بازیگری سینمای جهان، براندوی فقید درباره رابرت دنیرو اسطوره سینمایی جهان می‌گوید: دنیرو فیلم‌های بی‌شماری داشته که در مقام بازیگر هنر او را بر همگان نشان داده و بارها اسکار گرفته است. اسکار بازیگری در «گاو خشمگین» و «پدرخوانده ۲» از مهم‌ترین این جوایز است. * نخستین بازیگری دنیرو: سه اتاق در منهتن / ۱۹۶۵ * نخستین تجربه کارگردانی دنیرو: یک داستان برانکسی / ۱۹۹۳ * مشهورترین فیلم دنیرو در مقام بازیگر: گاو خشمگین / ۱۹۸۰ * مشهورترین فیلم دنیرو در مقام کارگردان: چوپان خوب / ۲۰۰۶

شاید بزرگ‌ترین افتخار آل پاچینو به حضور در ۳ گانه «پدرخوانده» ساخته فرانسیس فورد کاپولا ختم نشود، اما بدون تردید برگ درخشان حضور آل پاچینو در سینما به عنوان بازیگری همین ۳ فیلم است. آل پاچینو تنها اسکار دوران بازیگری‌اش را به خاطر ایفای نقش در فیلم «بوی خوش زن» در سال ۱۹۹۲ به دست آورده است. هر چند جایزه بفتا بهترین بازیگر نقش اول مرد را به خاطر «پدرخوانده ۲ «و «بعد از ظهر نحس» از آن خود کرده است. * نخستین بازیگری آل پاچینو: ناتالی و من / ۱۹۶۹ * نخستین تجربه کارگردانی آل پاچینو: به دنبال ریچارد / ۱۹۹۶ * مشهورترین فیلم آل پاچینو در مقام بازیگر: پدرخوانده ۲ / ۱۹۷۴ * مشهورترین فیلم آل پاچینو در مقام کارگردان: کافه چینی / ۲۰۰۰

جک نیکلسون بدون تردید از توانمندترین هنرپیشه‌های سینمای جهان است که تنها ۲ بار کارگردانی را تجربه کرده است. او اگرچه در مقام بازیگر ۲ بار برای بازی در فیلم‌های «بهترین شکل ممکن» و «پرواز بر فراز آشیانه فاخته» اسکار گرفته است اما در ۲ تجربه کارگردانی‌اش چندان موفق نبوده است. نیکلسون البته بیش از آنکه او را با فیلم‌های اسکار گرفته‌اش بشناسیم به خاطر ایفای نقش‌های دیوانه‌ از قفس پرید و تلالو می‌شناسیمش! * نخستین تجربه بازیگری نیکلسون: قاتل نق نقو / ۱۹۵۸ * نخستین تجربه کارگردانی نیکلسون: رهسپار جنوب / ۱۹۷۸ * مشهورترین فیلم نیکلسون در مقام بازیگر: دیوانه‌ از قفس پرید / ۱۹۷۵ * مشهورترین فیلم نیکلسون در مقام کارگردان: رهسپار جنوب / ۱۹۷۸

نویسنده: مرتضی اخوان