موسیقی پاپ در ایران

همه می دانیم که واژهٔ موسیقی پاپ به معنای موسیقی مردم پسند از جمله واژه های وارداتی است که ریشه در فرهنگ و موسیقی اروپا و آمریکا دارد و در قرن چهاردهم هجری شمسی, بعد از استقرار حکومت پهلوی دوم, در ایران رواج پیدا کرد

همه می‌دانیم که واژهٔ موسیقی پاپ به معنای موسیقی مردم‌پسند از جمله واژه‌های وارداتی است که ریشه در فرهنگ و موسیقی اروپا و آمریکا دارد و در قرن چهاردهم هجری شمسی، بعد از استقرار حکومت پهلوی دوم، در ایران رواج پیدا کرد.

برای اینکه به تعریف صحیحی از این واژه وارداتی بپردازیم باید به فرهنگ لغت موسیقی اروپا و آمریکا مراجعه نماییم. به همین علت به سراغ فرهنگ موسیقی آکسفورد اثر مایکل کندی۱ چاپ ۱۹۸۹ رفتم. دربارهٔ کلمهٔ pop چنین گفته است: کلمه اختصاری برای «مردمی»۲؛ اولین معنی آن در ابتدا کنسرت برای جمعیتی گسترده بود. کنسرت‌های مردم‌پسند لندن توسط شخصی به نام بِنِه دیکت۳ در سال ۱۸۵۸ بنیان گذاشته شد و تا ۱۸۹۸ ادامه داشت. در هر حال از اواخر دههٔ ۱۹۵۰ پاپ معنی خاصی به عنوان موسیقی غیر کلاسیک داشت که معمولاً در فرم و قالب ترانه‌ها، اجراهای زنده توسط هنرمندانی چون بیتل‌ها۴. رولینگ استونز۵، آببا۶ و دیگران بود و بالطبع گروه‌های پاپ اجراهای پاپ و به طور معمول خواننده‌(ها)، گیتاریست‌ها، طبال‌ها و گاهی صداپردازان الکترونیکی و فستیوال‌های پاپ!

ژولیوس بنه دیکت متولد اشتوتگارت در سال ۱۸۰۴ نزد هومل۷ درس گرفت و توسط همو به کارل ماریا فون وبر معرفی شد. در خانه‌ او، هم شاگردی کرد و هم دستیار بود (۴ـ ۱۸۲۱) و توسط وبر نیز در سال ۱۸۲۳ آخرین سال حیات بتهوون، با او دیدار کرد و درس‌هایی دربارهٔ رهبری ارکستر از او گرفت و تا سال ۱۸۲۵ در وین رهبری کرد.

در سال ۱۸۲۵ به سنت کارلوی ناپل رفت و چند اپرایش را رهبری و اجرا کرد. در سال ۱۸۳۴ به پاریس رفت و در آنجا با خوانندهٔ متسوسوپراتور به نام مالیبران آشنا شد که توسط او تشویق شد که به انگستان برود. از سال ۱۸۳۵ به لندن رفت و فصول اپرای لیسیوم۸، محله دروری۹ و تئاتر شاهی را رهبری کرد. در سال ۱۸۴۸ اوراتوریوی الیجا۱۰ را که جنی لیند۱۱ برای اولین بار در اوراتوریو خواند را رهبری کرد...

معروف‌ترین زندگی‌نامه از وبر را نیز او به رشته تحریر در آورد.»

معنی عمومی‌تر این کلمه را در لغت‌نامه فراگیرندگان پیشرفتهٔ انگلیسی معاصر اثر هورن بی۱۲ و یارانش در دانشگاه آکسفورد یافتم:

«پاپ: (صفت)، کلمهٔ اختصاری و غیر رسمی و مردمی برای واژهٔ مردم‌پسند۱۳ مثل خوانندگان پاپ و به خصوص افرادی که صفحات موسیقی‌شان به تعداد زیاد به فروش می‌رود و در رادیو و تلویزیون بسیار محبوب مردم هستند.

پاپ (اسم) [واژه‌ای غیر رسمی و مردمی] ترانهٔ مردمی (صفحهٔ مردمی و غیره)»

▪ چند نکته مهم در این دو واژه‌نامه وجود دارد.

۱) این واژه، عمومی، مردمی و غیر رسمی است. (In formal)

۲) اجراها و کنسرت‌های آن برای جمعیتی وسیع و گسترده صورت می‌گیرد. پس جمعیتی اندک و خاص مورد نظر نیست بلکه برای جمعیتی وسیع، متشکل از افراد عادی جامعه برگزار می‌شود و خاص اشراف و یا برگزیدگان و روشنفکران و فرقه‌ای خاص نیست.

۳) تولیدات موسیقی این نوع موسیقی [به طور معمول صفحه‌ها، نوارها و لوح‌های فشرده و فیلم و... ] به تعداد زیاد و گسترده به فروش می‌رسد.

۴) چهره‌های خواننده و یا نوازنده این سبک موسیقی در رادیو و تلویزیون حضور چشمگیری دارند و بسیاری از افراد جامعه آنها را می‌شناسند و آنها را دوست دارند.

۵) با اجراهای کلاسیک تفاوت دارد.

اولین کتابی که در ایران با موضوع بررسی موسیقی پاپ (مردم‌پسند) چاپ شد توسط آقای «محسن الهامیان» از روی اثری از آقای «روی شوکر»۱۴ در سال ۱۳۸۴ وارد بازار شد. در مقدمه این کتاب چنین آمده است:

«... مرکز توجه من نیز همین واژه بود (واژه موسیقی پاپ) و منظور از موسیقی مردم‌پسند، موسیقی‌ای است که با تولید انبوه برای بازار گسترده فراهم می‌آید و ژانرهای گوناگونی را گرفته از راک ان رول۱۵، راک۱۶ ، پاپ۱۷ ، رقص۱۸ تا هیپ هاپ۱۹ و غمآواز و ریتم۲۰ را در خود می‌گنجاند...»

در ادامه نیز می‌گوید: «... آمریکا و انگلستان خاستگاه راستین و مهد این نوع موسیقی هستند.»

علاوه بر مطالب بالا چند نکتهٔ دیگر را نیز مد نظر قرار می‌دهیم. در بررسی ترانه‌های پاپ بیشترین امتیاز به اثری داده می‌شود که در بازار فروش بیشترین رتبه را آورده باشد. معیار موفقیت یک اثر پاپ در بیلبورد آمریکا۲۱ [نشریه و انجمنی که هر هفته پرفروش‌ترین ترانه، آلبوم و اجراها را معرفی می‌کند.] جشنواره‌های موسیقی پاپ در دنیا میزان فروش آن اثر یا آلبوم است. این شیوهٔ ارزیابی با تعریفی که از این نوع موسیقی دارند سازگار است.

نکتهٔ دیگر اینکه تولید موسیقی در انگلستان و آمریکا و بسیاری از کشورهای دنیا خارج از کنترل دولت است و توسط شرکت‌های تولید موسیقی انجام می‌شود. اگرچه دولت‌های حاکم به شیوه‌های بسیار ظریفی بر این بنگاه‌ها و سازمانها و شرکت‌ها احاطه دارند ولی مراکز دولتی هیچ نقشی در تولید موسیقی ندارند.

رقابت کاملی بین بنگاه‌های تولید موسیقی یا صنایع موسیقی وجود دارد و از دل این رقابت بهترینها شناخته می‌شوند.

مسابقات موسیقی پاپ و تعیین موفق‌ترین خواننده پاپ در مدت یک هفته، یک ماه یا یک سال نیز با همین معیار رقابت برای فروش بیشتر سنجیده می‌شود.

۱) ولی این واژه در ایران چگونه معنا می‌شود؟

اگر این معیار را اصل قرار دهیم می‌توان گفت بعد از انقلاب مشروطه و با سرنگون شدن حکومت قاجار و در طی دو دوره حکومت پهلوی (اول و دوم) که مدت پنجاه سال طول کشید، به خاطر (نقش قاهر و تمام‌عیار دولت در تولید موسیقی توسط رادیو، تلویزیون، وزارت فرهنگ و هنر و شیر و خورشید سرخ و امور تربیتی آموزش و پرورش و...) تولید موسیقی توسط بنگاه‌های شادمانی یا شرکت‌های تولید صفحه‌های موسیقی و نوار و امروز نیز لوح‌های فشرده بسیار کم‌رنگ است و مقوله‌ای به نام موسیقی پاپ به معنای واقعی آن که در اروپا و آمریکا وجود دارد بسیار کم و حقیر است چون عمدهٔ تولیدات موسیقی هنوز توسط سازمانهای دولتی تهیه می‌شود. رقابت بین شرکت‌ها بسیار ضعیف است. عموم شرکت‌ها به نوعی وابسته به حمایت‌های مادی ـ معنوی دولت و سازمانهای دولتی هستند. هر کدام به مرکز قدرت نزدیک‌تر باشد موفق‌تر خواهد بود.

۲) ولی اگر معروفیت و علاقهٔ عموم مردم را به هنرمندان موسیقی پاپ و نوع غیر رسمی موسیقی‌شان را اصل قرار دهیم. ما نیز دارای موسیقی پاپ هستیم. خوانندگان و نوازندگانشان در رسانه‌های رادیو و تلویزیون حاضر می‌شوند. مردم نیز در حد وسیع و گسترده‌ای آنها را می‌شناسند. در حد وسیع و گسترده‌ای، اگر دولت اجازه بدهد، به اجراهای آنها هجوم می‌برند و برای آنها ابراز احساسات می‌نمایند.

در کشورهایی چون ایران، عراق، هند، پاکستان، چین،... که فرهنگ دیرینه و عمیقی دارند این نوع موسیقی نوعی حرکت استعماری و خلاف جهت هویت فرهنگی است ولی در اروپا که موسیقی اساساً در خدمت کلیسا و دربارها بود این موسیقی عمیق‌ترین فریادهای مردمی است.

در کشورهای آسیایی ـ آفریقایی موسیقی در بطن زندگی و آیینهای مردم هنوز نیز زنده است و بالنده و پویاست و مردم با همان صفت‌های موسیقایی قادر به زندگی هستند ولی سالیان سال است که موسیقی کلیسا به موزه منتقل شده است. موسیقی دربارهای بزرگ ایتالیا، پروس، اتریش و روسیه که بعد از رنسانس نقطهٔ اوج موسیقی اروپا بود در فاصله دو جنگ خانمان‌سوز قاره‌ای و فرا قاره‌ای اول و دوم و بعد از آن توسط موسیقی مردمی معترض و انقلابی به سال‌های اپرا و کلیسا و کنسرت‌ها محدود شد و موسیقی پاپ به علت نیازهای اجتماعی آن نوع موسیقی رسمی را به حاشیه راند. در ایران و آسیا اما ماجرا بسیار متفاوت از اروپا و آمریکا به پیش رفت.

مطالعه تاریخ موسیقی معاصر در قرن بیستم در سه قارهٔ اروپا، آمریکا و آسیا باعث می‌شود بسیاری از واژه‌ها دقیق‌تر معنی شوند و مصادیق آنها نیز بهتر معلوم گردند.

● نتیجه:

موسیقی پاپ در اروپا و آمریکا با ایران بسیار متفاوت است. شرایط تاریخی تولد و رشد این نوع موسیقی در آنجا و ایران متفاوت است. برای وارد شدن به مقولهٔ پاپ (مردم‌پسند) مقدمات و توضیحاتی لازم است که مهم‌ترین آنها یافتن تعریف یا حدود دقیق واژه‌های مورد استفاده است. در اینجا برای تمام دوستانی که در رسیدن به تعریف یا حدود واضح‌تر هر مطلب، تلاش می‌کنند از خدای بزرگ خواهان موفقیت و پیروزی هستم.

حسین دی پیر