پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

معیار نقد حدیث در تعلیقات علامه شعرانی بر روض الجنان


معیار نقد حدیث در تعلیقات علامه شعرانی بر روض الجنان

این مقال سعی كرده است كه معیارهای علامه شعرانی بر نقد حدیث را در این تعلیقات نشان دهد برای این كار رساله ای در درایه از علامه شعرانی را ـ كه در مجله نور علم شماره ۵۰ ـ۵۱ چاپ شده است ـ ملاك قرار داده است

علامه میرزا ابو الحسن شعرانی (قده) عالمی وارسته و متقی و مخلص و پرتلاش بود. وی موجز نویس و دارای قلمی سنگین بود و از تكرار مكررات و (تسوید مبیّضات) بیزار بود, با این همه آثار بسیاری را به جامعه علم عرضه كرده است, به طوری كه آیت الله حسن زاده آملی می گوید: (آثار آیت الله شعرانی را باید در عداد كرامت به حساب آورد).

علامه شعرانی افزون بر تألیفات ارزشمند, بسیاری از كتاب ها را تصحیح و بر آنها تعلیقه زده است, از جمله آنها تعلیقات ایشان بر وافی فیض كاشانی و شرح كافی ملاصالح مازندرانی است, همچنین بر چهار كتاب تفسیری حاشیه زده است: تفسیر صافی, مجمع البیان, منهج الصادقین و روض الجنان و روح الجنان. از میان این آثار تعلیقات تفسیر ابو الفتوح رازی (روض الجنان) اخیراً در مجموعه ای با عنوان تفسیر نور علی نور گرد آمده و جزء مجموعه آثار كنگره بزرگداشت شیخ ابو الفتوح رازی چاپ شده است.۱

نقد احادیث تفسیر ابو الفتوح یكی از ده ها موضوع آن تعلیقات است و این مقال سعی كرده است كه معیارهای علامه شعرانی بر نقد حدیث را در این تعلیقات نشان دهد. برای این كار رساله ای در درایه از علامه شعرانی را ـ كه در مجله نور علم (شماره ۵۰ ـ۵۱) چاپ شده است ـ ملاك قرار داده و بر اساس نظریات علامه شعرانی در آن رساله, اخبار نقد شده در تعلیقات روض الجنان را دسته بندی كرده است, چون بر این تصور است كه علامه شعرانی بر اساس آن معیارها این احادیث را به نقد كشیده است.

● علّت وجود اخبار كذب

علامه شعرانی معتقد است علی رغم این كه اخباریان وجود اخبار كذب را در كتب حدیثی نپذیرفته اند احادیث مجعول و ضعیف در كتب روایی ما موجود است, می نویسد:

ممكن است علما با كمال دقت و مواظبت ـ چون از خطا و سهو معصوم نبوده اند ـ بعضی احادیث را از كتابی كه واقعاً صحیح نبوده نقل كرده باشند و سهو, عیبِ عالِم نیست; پس برای ما جایز نیست مداقّه در اخبار را ترك كرده و متعبّد به هر منقولی باشیم تقلیداً.۲

اخبار كذب به دو دلیل می تواند به وجود آمده باشد:

ـ جعل عمدی. عدّه ای عمداً و به دلایل خاصی به جعل حدیث می پرداخته اند, از جمله حدیث جعل می كرده اند تا به خلفای بنی امیه و بنی عباس تقرّب پیدا بكنند. علامه شعرانی روایت (… گفتند سُلیمانِ عَبْدالملك بعضی علما را گفت: اگر از علمِ نجوم پاره ای برخوانید تا از آن بی نصیب نباشید. او گفت: مرا از آن منع است. گفت: و آن منع چیست؟ گفت خبری كه مرا روایت كردند كه رسول (ص) گفت: مخوف تر چیزی كه من می ترسم بر امّتِ من سه چیز است; یكی حیف به أَئِمّه و یكی تكذیب به قدر, سیم ایمان به نجوم) ۳ را بدین علت نپذیرفته, می گوید:

این عالم هر كه بوده است برای تقرب به خلیفه و تملّق این كلمه را نسبت به پیغمبر (ص) داد كه مردم باید نسبت به خلفا وظیفه رعیتی و اطاعت را انجام دهند و اخبار تكذیب به قَدَر نیز به نظر مجعول می رسد و ایمان به نجوم غیر از تعلیم آن است.۴

ـ جعل سهوی. راوی قصدی در جعل حدیث نداشته و به دلایل مختلف, ناخواسته, در نقل اخبار دچار اشتباه شده است. بعضی از روایات نقد شده دارای این ویژگی بوده اند كه علامه شعرانی آنها را نپذیرفته است و می توان به موارد زیر اشاره كرد:

الف) گاهی راوی حدیثی را كه از امام شنیده, درست معنای آن را نفهمیده و موقع نقلْ آن طور كه فهمیده نقل می كند, نه آن طور كه امام فرموده است, علامه شعرانی می گوید:

به گمان من از این قبیلْ حدیثی است كه روایت شده: بنی اسرائیل وقتی بول به بدنشان می رسید آن را با مقراض می بریدند.۵

۱) روایت ابو الفتوح چنین است: (… و آن آن بود كه در اخبار می آید كه خدای تعالی در شبان روز پنجاه نماز بر امّت موسی نهاد و ایشان را به زكات ربع مال فرمود دادن و چون جامه شان پلیدی رسیدی ببایستی بریدن… و این قول عطا و مالك بن انس و مورج و قُتیبی و ابن الانباری است).۶

علامه شعرانی ذیل آن می گوید: (این روایت به عقل نزدیك تر از آن است كه گوشت تن خود را به مقراض می بریدند و به گمان من (قطعوه) یعنی جماعت بنی اسرائیل زن یا مرد نجس را از جماعت خود بیرون و قطع علاقه می كردند, در مسجد و جماعت راه نمی دادند و با آنها در یك خانه نمی ماندند و معاشرت نمی كردند, چنان كه هنوز با زن حائض چنین رفتار می كنند. آن گاه بعضی روات نقل به معنا كرده است چنان كه به عقلش رسیده).۷

۲) شیخ ابو الفتوح ذیل آیه هفده سوره هود نقل كرده است كه سائلی به امیر المؤمنین گفت: (خبر ده مرا از مجرّهٔ, قال: اَشْراجُ السَّماء وَمنها هَبَطَ الْماءٌ المُنْهَمِرُ).۸ علامه شعرانی ذیل آن می نویسد:

در بحار از كتاب الغارات ابراهیم الثقفی این حدیث را روایت كرده و به جای شراج, شرج به صیغه مفرد آورده است و شرج مجرای آب است از كوهسار به دشت… . در این جا گوید مجره یعنی كهكشان مجرای سیل آسمان است یعنی این خط سفید در میان ستارگان مانند مجرای سیل است در زمین سنگلاخ چنان كه ما آن را به راه كاه كشان اعنی برندگانِ كاه تشبیه می كنیم. در بحار گوید: ریزش آب در زمان طوفان نوح از آن بود.۹

و البته باید گفت این زیاده از راویان است و الحاق به روایت شده و یكی از آنان ذهنش به طوفان نوح رفته و آن را ملحق كرده است و دیگری باز تصرفی بیش از این كرده و گوید: مجره اثر شكافی است كه در زمان نوح در آسمان پدید آمد و باز به هم پیوست. باری, امیرالمؤمنین (ع) مجره را تشبیه به مجرای آب كرده و هر كس چیزی فهمیده و در نقل به معنا شبهاتی پدید آمده است.۱۰

ب) گاهی مسلّماتی در ذهن راوی مركوز است و آنها را با حدیث مسموع مخلوط می كند:

۱) شیخ ابو الفتوح از عبداللهِ عمر روایتی نقل می كند كه (جبریل بیامد و دست ابراهیم گرفت و او را به منا برد و آن جا نماز پیشین و دیگر و شام و خفتن و بامداد بكرد… ).۱۱ علامه شعرانی ذیل آن گوید:

اگر این روایت صحیح باشد این پنج نماز كه در شرع اسلام است در شریعت ابراهیم نیز بود و بسیار بعید می نماید و شاید عبداللهِ عمر قیاس كرد و چنان دانست كه در هر قومی پنج نماز است.۱۲

۲) شیخ ابو الفتوح آیه فَما بَكَتْ عَلَیْهِمُ السماءُ وَ الأرْضُ۱۳ نقل كرده است كه ( عطا گفت: گریه آسمان حمرت اطرافش باشد. سُدّی گفت: چون حسین را (ع) بكشتند آسمان بر او خون بگریست و علامت آن, سرخی اطراف او بود).۱۴

علامه شعرانی به سخن سدّی به دیده تردید نگریسته, می گوید: (سرخی آسمان علامت وقت مغرب است كه چون از مشرق زایل شود و در مغرب پدیدار گردد نماز مغرب آن وقت واجب می شود و پیش از شهادت آن حضرت نیز بوده و اگر سخن سُدّی درست باشد مراد زیادتیِ سرخی است بیش از عادت و این كه محمد بن سیرین گفته است پیش از آن نبوده یعنی به آن شدت كه در آن هنگام ظاهر شد).۱۵

● علائم كذب در اخبار

بعضی روایاتِ كذب نشانه هایی دارند كه بیانگر جعلی بودنشان است. علامه شعرانی بعضی از روایاتِ تفسیر ابو الفتوح را نقد كرده و نپذیرفته است, چرا كه دارای آن نشانه ها هستند, مواردی از این نشانه ها را به همراه چندی از روایات نقل می كنیم:

الف) مخالف قرآن. اگر خبری مخالف قرآن باشد یا مجعول است یا معنایی بر خلاف ظاهرش دارد. از روایاتی كه مخالف قرآن است بعضی روایات عالم ذر است كه در آنها به ایمان نیاوردن افراد گناهكار اشاره دارد. علامه شعرانی ذیل تفسیر آیات ۱۷۲و۱۷۳ سوره اعراف متعرض آن شده و گفته است:۱۶

به مقتضای این آیه [اعراف, آیه ۱۷۲] علت استشهاد معلوم است كه حجت بر كافران تمام شود, چون اوّل ایمان آوردند و اقرار كردند و انكار آنان پس از اقرار صحیح نیست. پس آن روایات كه گوید در عالم ذر بعضی ایمان نیاوردند و همان ها بودند كه در این عالم كافر شدند صحیح نیست, چون هم مخالف آیه قرآن است و هم مستلزم جبر.۱۷

ب) مخالف سنّت متواتر نبوی یا قواعد مسلّم اسلام. بعضی اخبار با روایات صحیح ناسازگار است و علامه شعرانی نیز به همین جهت آنها را نپذیرفته است, مثلاً:

ـ ابو الفتوح ذیل آیه ۱۵۴ سوره بقره روایتی از عبداللهِ عبّاس نقل می كند كه درباره شهدا گفته است: (ارواح ایشان در حوصله مرغان سبز باشد كه از جوی های بهشت آب خورند و از میوه های بهشت خورند و با قندیل های بهشت شوند كه آویخته در سایه عرش … ).۱۸

علامه شعرانی این روایت را نپذیرفته و گوید: (این روایت در اخبار ما تكذیب شده است و فرمودند روح مؤمن شریف تر از آن است كه در چینه دان مرغ قرار گیرد, بلكه در بدنی است همانند بدن خود).۱۹

ـ ذیل آیه یك سوره طه روایتی نقل شده است كه (… حسن بصری گفت, رسول (ص) گفت: اهل بهشت از قرآن هیچ نخوانند الاّ طه و یس).۲۰ علامه شعرانی با ردّ این خبر, گوید:

قول حسن بصری به ظاهر مخالف آن حدیث است كه (اقرء وارق);۲۱ هر كس قرآن بیشتر داند درجت او در بهشت برتر است و او را گویند قرآن بخوان و بالا برو.۲۲

ـ ابو الفتوح رازی ذیل وَ یَكُونَ الرسُولُ عَلَیْكُمْ شَهِیداً روایتی نقل كرده مبنی بر این كه شهادت یك تن قرشی كفایت از دو شاهد می كند.۲۳ علامه شعرانی این خبر را با اصول و قواعد فقه ناسازگار می داند و می گوید:

چون حجیت این خبر ثابت نشده است. كسی را ندیدیم از فقهای ما كه گوید شهادت قرشی اگر یك تن باشد باید پذیرفت. برحسب اصول و قواعد فقه, قریش و غیر قریش در حكم شهادت یكسانند مگر آن كه یكی معصوم باشد.۲۴

ـ حدیث عشره مبشّره: ابو الفتوح رازی ذیل آیه ده سوره احقاف نقل كرده است: (… سعدِ ابووقّاص گفت: نشنیدم كه پیغامبر (ع) كسی را گفت در حیات او كه او از اهل بهشت است الاّ عبداللهِ سلام را و این آیت در او آمد: وَ شَهِدَ شاهِد مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی مِثْلِهِ.۲۵ علامه شعرانی در پی آن گوید:

سعدِ وقاص خود از عشره مبشره است واز این روایت معلوم می شود كه اصل حدیثِ بشارت این ده تن به بهشت صحیح نمی باشد و روایت سعدِ وقاص را ابن عبدالبر در استیعاب نقل كرده گوید: این حدیثی است ثابت و صحیح و كسی را در آن سخنی نیست.۲۶

پ) مخالف صریح عقل. علامه شعرانی بعضی روایات را بدین جهت رد كرده است كه ظاهرشان با عقل ناسازگاری دارد و عقل سلیم آنها را نمی پذیرد; ما این گونه روایات را در چند عنوان دسته بندی كردیم:

۱) اثبات نقص بر خدا. در بعضی روایات نسبت سرگردانی, جهل و جبر به خدای متعال داده می شود. این گونه روایات مردودند, از جمله می توان به چند روایت زیر كه در تفسیر آمده است اشاره كرد:

ـ ابو الفتوح رازی ذیل آیه ۱۸۷ سوره بقره روایتی از سهل بن سَعد نقل می كند كه ( در آیتْ مِنَ الْفَجْرِ نبود به اوّلْ صحابه رسول بیشتر به شب دو رَسَن پیش خود بنهادندی و اعتبار می كردندی, خدای تَعالی برای بیان بفرستاد مِنَ الفَجْرِ).۲۷

علامه شعرانی با ردّ این خبر به جهت نسبتی كه به خدا داده شده است, بسیاری از روایات شأن نزول را از درجه اعتبار ساقط می داند و می گوید:

به نظر بعید می رسد كه خداوند اول بهترین عبارت را ادا نفرماید تا چون بیند مردم به اشتباه می افتند آن را اصلاح كند و اعتبار به بسیاری از روایات شأن نزول نیست به دلیل آن كه در آن اختلاف دارند و درست آن است كه بگوییم خداوند از اول عبارتِ تام فرمود.۲۸

و باید دانست كه به بسیاری از روایات شأن نزول اعتماد نمی توان كرد تا بگویند خداوند تعالی چرا اول سخن جامع الاطراف نگفت تا چون محذوری پیش آمد استدراك آن كرد, مانند كسی كه متنبّه نباشد و پس از آن متنبّه شود.۲۹

ـ ابو الفتوح رازی ذیل آیه ۱۷۵ سوره اعراف روایتی نقل كرده است كه موسی به دعای بلعم چهل سال در تیه افتاد و بعداً خدا به دعای موسی ایمان را از بلعم گرفت. مؤلّف خود نیز این روایت را نمی پذیرد و گوید: ( این از جمله آن خرافات است كه اصحاب حدیث گویند و روا دارند و این محال است و مخالف عقل و شرع است… ).۳۰

علامه شعرانی بعد از توضیح و معرفی اصحاب حدیث ضمن تأیید سخن شیخ ابو الفتوح گوید: (… این حدیث از خرافات است, چون خداوند در كار خویش مجبور نیست و اگر نخواهد كسی هلاك شود دعای بلعم او را مجبور نمی كند و دیگر آن كه ایمان را از مؤمن نمی گیرد به قهر و جبر و ایمان را از كسی گرفتن و او را به كفر عذاب كردن ظلم است).۳۱

ـ ابو الفتوح رازی از عروهٔ بن رویم روایتی نقل می كند كه وقتی آیات (ثُلَّهٔ مِن الاوَّلِینَ * وَ قَلیل مِنَ الأخِرِینَ) نازل شد بعضی از صحابه رسول گریستند و به پیغمبر گفتند: ما به خدا و رسول ایمان داریم, آن گه از ما اندكی به بهشت خواهند رفت؟ خدای تعالی این آیات را فرستاد: ثُلَّهُٔ مِنَ الاْوَّلِینَ * وَ ثُلَّهُٔ مِنَ الاْخِرِینَ.۳۲

علامه شعرانی ضمن ردّ تغییر قرآن گوید: (تغییر قرآن به سبب تنبیه دیگران صحیح نیست و خداوند پیش از اعتراض مردم می داند چه فرستد).۳۳

۱. برای اطلاع از كم ّ و كیف این تفسیر رك: مجله آینه پژوهش, ش ۹۴ (ویژه نامه شیخ ابوالفتوح رازی).

۲. مجله نور علم, شماره ۵۰و۵۱, ص ۱۵۶(رساله در درایه).

۳. روض الجنان, ج ۱۸, ص ۳۳۰.

۴. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۲۳۹, تعلیقه شماره ۲۷۶۱.

۵. مجلّه نور علم, شماره ۵۰ و۵۱,ص ۱۵۴.

۶. روض الجنان, ج ۴, ص ۱۵۷ و ۱۵۸.

۷. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۲۶۱, تعلیقه شماره ۵۶۴.

۸. رك: روض الجنان, ج ۱۰, ص ۲۴۸ـ۲۵۰.

۹. بحارالانوار, ج ۱۰, ص ۸۹ و ۱۲۲ ـ ۱۲۳.

۱۰. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۶۹۵و۶۹۶, تعلیقه شماره ۱۶۵۲.

۱۱. روض الجنان, ج ۲, ص ۱۷۱.

۱۲. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۱۰, تعلیقه شماره ۱۶۱.

۱۳. دخان (۴۴) آیه ۲۹.

۱۴. روض الجنان, ج ۱۷, ص ۲۱۲ ـ ۲۱۵.

۱۵. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۱۶۳, تعلیقه شماره ۲۶۱۶.

۱۶. روض الجنان, ج ۹, ص ۱۰.

۱۷. رك: نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۵۹۹ ـ۶۰۱, تعلیقه شماره ۱۴۴۴.

۱۸. روض الجنان, ج ۲, ص ۲۳۷.

۱۹. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۱۸و۱۱۹, تعلیقه شماره ۱۸۱ و ج ۲, ص ۷۸۰, ذیل روایتی از ابو هریره, تعلیقه شماره ۱۸۲۱.

۲۰. روض الجنان, ج ۱۳, ص ۱۲۶.

۲۱. كافی, ج ۲, ص ۶۰۶, ح ۱۰.

۲۲. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۹۲۱, تعلیقه شماره ۲۱۲۵.

۲۳. روض الجنان, ج ۲, ص ۲۰۱.

۲۴. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۱۴, تعلیقه شماره۱۷۱.

۲۵. روض الجنان, ج ۱۷, ص ۲۵۴.

۲۶. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۱۶۷, تعلیقه شماره ۲۶۲۱.

۲۷. روض الجنان, ج ۳, ص ۵۶ و ج ۶, ص ۷۴.

۲۸. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۴۱, تعلیقه شماره ۲۳۸.

۲۹. همان, ص ۳۹۲, تعلیقه شماره ۹۱۴.

۳۰. روض الجنان, ج ۹, ص ۱۴.

۳۱. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۶۰۳و۶۰۴, تعلیقه شماره ۱۴۴۸.

۳۲. روض الجنان, ج ۳۱۲و ۳۱۳.

۳۳. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۲۳۷, تعلیقه شماره ۲۷۵۸.

۳۴. روض الجنان, ج ۱۹, ص ۳۷۹.

۳۵. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۲۸۰, تعلیقه شماره ۲۸۲۹.

۳۶. روض الجنان, ج ۳, ص ۹۵.

۳۷. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۴۸و۱۴۹, تعلیقه شماره ۲۵۹.

۳۸. رك: روض الجنان, ج ۳, ص ۱۴۳.

۳۹. محمد (۴۷) آیه ۳۰.

۴۰. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۶۰, تعلیقه شماره ۳۰۰.

۴۱. روض الجنان, ج ۳, ص ۲۴۷.

۴۲. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۱۸۶, تعلیقه شماره ۳۶۵.

۴۳. روض الجنان, ج ۴, ص ۴۴۰.

۴۴. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۳۰۴, تعلیقه شماره ۶۸۰.

۴۵. روض الجنان, ج ۱۸, ص ۲۵۹.

۴۶. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۲۳۱, تعلیقه شماره ۲۷۴۵.

۴۷. روض الجنان, ج ۱۲, ص ۳۴۶ و ج ۱۲, ص ۳۵۰ و ۳۵۱.

۴۸. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۸۸۵, تعلیقه شماره ۲۰۵۷ و ص ۸۸۶, ذیل آیه ۳۲ سوره كهف, تعلیقه شماره ۲۰۶۰.

۴۹. روض الجنان, ج ۱۲, ص ۳۴۷.

۵۰. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۸۸۵, تعلیقه شماره ۲۰۵۸.

۵۱. روض الجنان, ج ۱۰, ص ۹۷.

۵۲. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۶۷۰, تعلیقه شماره ۱۵۹۵.

۵۳. روض الجنان, ج ۱۹, ص ۳۳۹و۳۴۰.

۵۴. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۲۷۷, تعلیقه شماره ۲۸۲۵.

۵۵. همان, ص ۱۳۴۹, تعلیقه شماره ۲۹۲۴.

۵۶. روض الجنان, ج ۴, ص ۱۵۲; عبارت داخل قلاب در چاپ مشهد در پاورقی آمده است.

۵۷. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۲۵۹, تعلیقه شماره ۵۶۱.

۵۸. روض الجنان, ج ۱۶, ص ۲۷۶ ـ ۲۷۹.

۵۹. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۱۱۳۶, تعلیقه شماره ۲۵۷۱.

۶۰. روض الجنان, ج ۱۲, ص ۱۶ و ۱۷.

۶۱. نورٌ علی نور, ج ۲, ص ۷۹۷, تعلیقه شماره ۱۸۶۲.

۶۲. برگرفته از نور علم, ش ۵۰ و ۵۱, سرمقاله به قلم آقای رضا مختاری.

۶۳. برای آگاهی بیشتر رجوع كنید به تعلیقات شماره ۱۶۹, ۵۶۶, ۷۰۲, ۷۴۱, ۱۰۱۸, ۱۰۳۹و ۱۰۵۶ از كتاب تفسیر نورٌ علی نور: تعلیقات علامه شعرانی بر روض الجنان.

۶۴. روض الجنان, ج ۳, ص ۳۶۲.

۶۵. عرائس المجالس, ص ۲۳۶.

۶۶. نورٌ علی نور, ج ۱, ص ۲۲۱, تعلیقه شماره ۴۶۰.

۶۷. همان, ص ۳۱۴, تعلیقه شماره ۷۰۲.

منبع:نشریه آینه پژوهش، شماره ۹۶


شما در حال مطالعه صفحه 1 از یک مقاله 2 صفحه ای هستید. لطفا صفحات دیگر این مقاله را نیز مطالعه فرمایید.


همچنین مشاهده کنید