تو آنی که گفتی من آنم

کارشناسان معتقدند به دلیل شخصی شدن احساسات, انتشار مناجات نامه ها در روزگار ما کمتر شده است

مناجات در ادب فارسی سبک نیست، بلکه «ژانر» موضوع یا گونه‌ای ادبی مانند حماسه، طنز، مدح و... با کارکردهای مختلف شناختی، عقیدتی، سیاسی و اجتماعی است. مناجات رابطه عابد با معبود است؛ ارتباطی دوسویه بین انسان به عنوان مخلوق ناقص با خالق به عنوان کمال مطلق.

در زبان‌های قدیم ایران همچون پهلوی و اوستایی نیز آثار بسیاری از این نمونه نیایش‌ها وجود دارد. شاید بتوان گفت هیچ دلی خود را ناگزیر از راز و نیاز با معبود خود نمی‌داند. از همین جاست که در هر مذهب و آیینی راز و نیاز و مناجات به چشم می‌خورد. در دین مبین اسلام نیز بسیاری از ادعیه، مناجات انسان است با پروردگار یکتا. در بسیاری از دعاها و خطبات نهج‌البلاغه یا دعا و نیایش امام حسین(ع) در صحرای عرفات، عالی‌ترین مضامین عرفانی و خداشناسی توحیدی را درمی‌یابیم. استاد علامه محمدتقی جعفری در بیان نوع کارکرد مناجات عرفه امام حسین(ع) چنین می‌گوید: «امام حسین(ع) در این نیایش، راه‌های اتصال به اشعه ملکوتی را در ارتباط چهارگانه (ارتباط انسان با خویشتن، با خدا، با جهان هستی و با همنوع خود) برای بشریت بیان می‌کند.»

● خواجه عبدالله؛ قله مناجات فارسی

مناجات در ادبیات فارسی نیز طی قرون مختلف جلوه خاصی دارد. شاعران و ادیبان مختلف، در طول تاریخ درخشان ادب فارسی، نظم و نثر را وسیله راز و نیاز با محبوب قرار داده‌اند. خواجه عبدالله انصاری را به جرات می‌توان قله رفیع ادیبان و عارفانی دانست که آثارش لبریز از مناجات‌های شیوا و زیباست. آنجا که می‌گوید: «کریما، گرفتار آن دردم که تو درمان آنی، بنده آن ثنایم که تو سزای آنی، من در تو چه دانم، تو دانی، تو آنی که گفتی من آنم، آنی...».

شاید زیبایی مناجات‌های خواجه عبدالله، ملقب به پیر هرات علاوه بر خلوص و اندیشه، از عنصر زبانی روان بهره می‌جوید که چنین در ادب فارسی جادوانه شده است.

پس از خواجه عبدالله این روند را می‌توانیم در آثار سنایی غزنوی، نظامی گنجه‌ای، عطار نیشابوری، سعدی شیرازی، جامی و بسیاری بزرگان و سرایندگان شیرین زبان فارسی مطالعه کنیم. جز مناجات با پروردگار، بسیاری دیگر از شاعران به نعت پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار پرداختند. بسیاری از دوانین شاعران فارسی با حمد و ستایش خداوند و حضرت محمد(ص) آغاز می‌شود و تحمیدیه‌های فراوانی در ادب فارسی به چشم می‌خورد.

● مناجات در دوره معاصر

امروزه و در ادبیات معاصر مناجات شکل خصوصی‌تری گرفته است و شاعر و نویسنده ترجیح می‌دهد به صورت غیرمستقیم با خالق خود سخن بگوید، اما نمونه‌های درخشان آن را در مناجات دکتر علی شریعتی می‌توان دید که کارکرد سیاسی و اجتماعی دارد. آنجا که می‌گوید: «خدایا، چگونه زیستن را به من بیاموز، چگونه مردن را خودم خواهم آموخت».

حسین اسرافیلی، شاعر و عضو شورای شعر و ترانه معاونت هنری وزارت ارشاد به خبرنگار ما می‌گوید: در همه دوره‌ها شاعران به مناجات و راز و نیاز با پروردگار پرداخته‌اند و دوانین شعرای ما پر از مناجات و تحمدیه و توحیدیه است.

سادات اخوی: گاهی نویسندگان مناجات با خداوند را امری خصوصی می‌دانند و از طرفی ناشری هم که مناجات منتشر کند، کم است. اگر هم ناشری مناجات‌نامه منتشر کند، ظاهرا خیلی مورد استقبال قرار نمی‌گیرد و علت این مساله، نوع نگاه مخاطب امروز است که به شخصی شدن احساساتش عادت کرده است

او می‌گوید: امروز هم مناجات در آثار شاعران ما با زبان غیرمستقیم‌تری وجود دارد و ما حتی در شعرهای شاعران جوان نیز این را می‌بینیم. اسرافیلی، مرحوم سیدحسن حسینی را یکی از قله‌های مناجات در شعر معاصر می‌داند و می‌افزاید: مرحوم حسینی در شعری با مطلع «ای آن که سربلند مرا آفریدی» یکی از زیباترین مناجات‌ها را با پروردگار دارد.

دکتر محمدرضا ترکی، شاعر و پژوهشگر نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما در پاسخ به این پرسش که چرا در ادبیات معاصر ما مناجات کمتر از ادبیات کلاسیک وجود دارد، می‌گوید: پاسخ به چنین سوالی نیاز به کار پژوهشی گسترده‌ای دارد. ادبیات کلاسیک فارسی علاوه بر مناجات‌نامه‌ها، تحمیدیه‌های بسیاری نیز وجود دارد.

سیدمحمد‌سادات اخوی، شاعر و پژوهشگر که چهره او را در برنامه‌های مختلف صداوسیما می‌بینیم، ازجمله نویسندگانی است که در سال‌های اخیر مناجات‌های زیادی نوشته است. او بزودی مجموعه نیایش‌های خود را که سال‌ها برای رسانه‌های مختلف نوشته است، گردآوری کرده و می‌خواهد در مجموعه‌ای با عنوان «جاده خدا» منتشر کند.

● رویکرد مخاطبان امروز به مناجات

سادات اخوی به «جام‌جم» می‌گوید: نمی‌توان گفت در دوره معاصر مناجات نامه وجود ندارد. ما در آثار سیدمهدی شجاعی، ضیاءالدین شفیعی، محمدرضا مهدی‌زاده، محمدرضا اسدزاده و محمدرضا زائری مناجات با خداوند را شاهدیم و حتی نیایش‌های شهید چمران هم از نمونه‌های درخشان این گونه ادبی است.

نویسنده کتاب «نقل و نبات» می‌افزاید: گاهی نویسندگان مناجات با خداوند را امری خصوصی می‌دانند و از طرفی ناشری هم که مناجات منتشر کند، کم است. اگر هم ناشری مناجات‌نامه منتشر کند، ظاهرا خیلی مورد استقبال قرار نمی‌گیرد و علت این مساله، نوع نگاه مخاطب امروز است که به شخصی شدن احساساتش عادت کرده است. مخاطب امروز می‌گوید مناجات نویسنده با خدایش یک امر شخصی است و لزومی ندارد خوانندگان دیگر آن را بخوانند.

سادات اخوی در عرصه مناجات‌نامه‌نویسی دو تجربه مختلف داشته است. در مجموعه «جاده خدا» با نثر ادبی به مناجات با پروردگار پرداخته است و در مجموعه دیگری با «پشت تو قایم شدن» که آن هم زیر چاپ است، با زبان محاوره مناجات نامه نوشته است. او از این تجربیات می‌خواهد بازخورد مخاطب با مناجات نامه در شرایط امروز را متوجه شود.

او می‌گوید: خداوند در هر دوره‌ای جلوه‌های خاص خودش را در متون ادبی دارد و خداوند در مناجات خواجه عبدالله، عطار، حافظ و سعدی جلوه‌های متفاوت و تازه‌ای دارد.

او ادامه می‌دهد: اگر مناجات‌های قرن‌های مختلف را مقایسه کنید، این تفاوت را احساس می‌کنید. حتی در دوره‌ای خاص نیز می‌بینید برخی با نثر و برخی با نظم و برخی دیگر با سجع مناجات نوشته‌اند. سادات اخوی می‌گوید: علامه حسن‌زاده آملی با توجه به متون قدما مناجات نوشته‌اند، ولی می‌بینید که بین مناجات‌های ایشان و متون کهن که مورد استفاده‌شان بوده است، تفاوت‌های زیادی وجود دارد. بنابراین مناجات‌نامه‌نویسی در هر دوره‌ای متفاوت است. ‌

سجاد روشنی